دوران نخست وزیری امیر اسدالله علم

شاه در روز ۲۸ تیرماه امیر اسدالله علم را مأمور تشکیل کابینه کرد. از همکاران نزدیک امینی، حسن ارسنجانی وزیر کشاورزی و احمد نفیسی شهردار تهران در مقامات خود تثبیت شدند: شاه، حسن ارسنجانی را که در کابینة امینی سر و صدای زیادی دربارة برنامة اصلاحات ارضی به راه انداخته و توجه آمریکائی ها را به خود جلب کرده بود، برای اجرای برنامة « انقلاب سفید » خود لازم داشت، و احمد نفیسی شهردار تهران هم که در مدت کوتاه تصدی این مقام، جنب و جوش زیادی در شهرداری به وجود آورده بود، برای اجرای برنامه های به اصطلاح « مردمی » و « انقلابی » شاه مفید به نظر می رسید. از چهره های تازه در کابینة علم، دکتر خانلری مدیر مجلة « سخن » بود که به جای درخشش وزیر جنجالی فرهنگ دکتر امینی و کارگردان اعتصاب معلمان، به وزارت فرهنگ منصوب شد و ظاهر بالنسبه موجهی به کابینة علم داد. سرلشگر پاکروان رئیس سازمان امنیت و معاون نخست وزیر شد، مسعود فروغی و نصرالله انتظام (هر دو انگلوفیل) به سمت وزیران مشاور منصوب شدند.
در شهریورماه « لیندون جانسون » معاون رئیس جمهور آمریکا به ایران آمد و بر اجرای برنامه های « انقلابی » در ایران تأکید کرد. ظاهراً یکی از این برنامه های « انقلابی » که می بایست ضمن تعقیب برنامة اصلاحات ارضی اجرا شود تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی با اختیارات وسیع و تازه بود. دولت علم در اواسط مهرماه ۱۳۴۱ تصویب نامه ای دربارة تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی تصویب کرد که به موجب آن قید اسلام از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف شده و به زنان نیز حق رأی و انتخاب شدن به عضویت انجمن ها داده شده بود.
نکتة دیگر در این تصویب نامه تبدیل قید سوگند به قرآن برای اعضای منتخب انجمن ها به « سوگند به کتاب آسمانی » بود که در مجموع، مقدمات تبدیل جامعة ایرانی را به یک جامعة « لائیک » یا جامعة غیر مذهبی فراهم می ساخت و می توانست زمینه ساز تکرار این تجربه در انتخابات مجلس بشود.
در این زمان انگلیس که همواره از ایجاد مدرنیته در ایران وحشت داشت و درپی آن استعمار مذهبی را نه تنها در ایران بلکه در کشورهای مسلمان دیگر نمی توانست برای سوء استفاده های اقتصادی خود هماهنگ کند، اهل عمامه را برای ضدیت در انتخابات ایالتی و ولایتی بسیج کرد.
در ۱۸ آبان در امتداد اجرای اصلاحات ارضی در فارس در بین ایلات و عشایر جنبش هایی ایجاد شد و عده ای از رؤسای عشایر به تجهیز قوا پرداخته و مبارزه علیه دولت را آغاز کردند و دولت مجبور به اعلام حکومت نظامی در فارس گردید. در این زمان مهندس ملک عابدی رئیس سازمان اصلاحات فیروزآباد فارس به قتل می رسد و درگیری دولت با برادران قشقائی ادامه پیدا می کند. در این زمان ارسنجانی وزیر کشور اعلام کرد فئودال ها در فارس ۴۵ روزه نابود خواهند شد و در پیرو آن عدة زیادی از مخالفان دولت در فارس دستگیر شدند.
 
پس از آن مسئلة همه پرسی (رفراندم) برای تصویب لایحه های شش گانه انقلاب سفید (که بعدها بر تعداد آن افزودند) پیش آمد که این بار نیز با مخالفت انگلیس و اهل عمامه روبرو شد. البته شاه در ابتدا در روز ۱۹ دی ماه ۱۳۴۱ در کنگره ای که با حضور قریب سه هزار نفر از نمایندگان کشاورزان و طبقات مختلف در تهران تشکیل شد، اصول ششگانه انقلاب سفید را اعلام داشت و بعد آن را به تصویب ملی نهاد. مواد ششگانه به عبارت زیر بود:
۱- الغاء رژیم ارباب و رعیتی یا تصویب اصلاحات ارضی ایران بر اساس لایحة اصلاحی قانون اصلاحات ارضی مصوب ۱۹ دی ماه ۱۳۴۰ و ملحقات آن.
۲- تصویب لایحة قانون ملی کردن جنگل های سراسری کشور .
۳- تصویب لایحة فروش سهام کاخانجات دولتی به عنوان پشتوانة اصلاحات ارضی.
۴- تصویب لایحة قانونی سهیم کردن کارگران در سود منافع کارگاه های تولیدی و صنعتی.
۵- لایحة اصلاحی قانون انتخابات.
۶- لایحة ایجاد سپاه دانش به منظور تسهیل اجرای قانون تعلیمات عمومی و اجباری.
موارد ششگانه مود تصویب کنگره قرار گرفت و قرار شد رفراندم عمومی در سراسر کشور نیز برای تحکیم آن انجام گیرد.
خمینی و انگلیسی ها که منافع خود را در خطر دیدند به تحریم رفراندم مبادرت ورزیدند و در تهران و شهرستان ها نیز تظاهراتی بر ضد رفراندم و اصول پیشنهادی شاه صورت گرفت.
در ۴ بهمن شاه وارد قم شد. مأمورین امنیتی و کارگران شرکت واحد تهران، کشاورزان و دهقانان اطراف به طور دسته جمعی از شاه استقبال کردند. شاه اسناد مالکیت کشاورزان را اهداء کرد. در صحن حرم حضرت معصومه، شاه گفت: ما بساط مفت خوری را در ایران بر می چینیم ... از ارتجاع سیاه (اهل عمامه های انگلوفیل) بیش از مخربین سرخ (کمونیست های انگلوفیل) کینه دارم ...
در ۶ بهمن رفراندم شاه در جو متشنجی برگذار شد و نتیجة آن ۵/۵۹۸/۷۱۱ رأی موافق در مقابل ۴۱۱۵ رأی مخالف اعلام شد! اولین تلگراف تبریک پس از اعلام این « پیروزی بزرگ شاهانه » از طرف کندی رئیس جمهور آمریکا به تهران مخابره شد. شاه در پاسخ کندی با تأکید بر این که « اصلاحات اساسی » پیشنهادی او با اکثریت قریب به اتفاق آراء مردم به تصویب رسیده است نوشت: « یقین دارم که ما در اجرای طرح های اجتماعی و اقتصادی خودمان می توانیم به حسن نیت دوستان آمریکائی خویش اطمینان داشته باشیم ... »
مبارزة انگلیس و اهل عمامه با رفراندم آمریکائی شاه، که آن را غیرقانونی و بی اعتبار می خواندند، ادامه داشت تا این که شاه یک ماه بعد از اعلام نتایج رفراندم، لزوم مشارکت زنان را در انتخابات آیندة مجلسین اعلام نمود و هیئت دولت نیز روز ۹ اسفندماه ۱۳۴۱ در اجرای دستور شاه رسماً حق مشارکت زنان را در انتخابات آینده تصویب و اعلام نمود. اهل عمامه های طراز اول انگلیسی قم با صدور اعلامیه ای این تصمیم دولت را نیز « از نظر شرع، بی اعتبار و از نظر قانون اساسی ملغی » اعلام نمود.
دو هفته پس از انتشار این اعلامیه، شاه که از پشتیبانی مستمر آمریکائی ها از برنامه های خود خشنود بود، با لحنی به مراتب تندتر در سخنرانی خود در قم، اهل عمامه را مورد حمله قرار داد و آنان را به حیواناتی که در نجاست خود غوطه می خورند تشبیه کرد. خمینی نیز در پاسخ شاه با صدور اعلامیه ای تحت عنوان « روحانیت اسلام امسال عید ندارد » نوروز سال ۱۳۴۲ را عزای عمومی اعلام کرد.
در مراسم تحویل سال نو در قم برای نخستین بار تظاهراتی (به دستور انگلیس) برضد رژیم به اصطلاح آمریکائی شاه، برگذار گردید و روز ۲ فروردین، دولت با اعزام یک گروه کماندویی به قم تظاهرات و مجالس سوگواری را که قرار بود در همین روز برپا شود بر هم زد. عده ای از طلاب و اهل عمامه در حملة نیروهای کماندو به مدرسة انگلیسی فیضیة قم مقتول و مجروح شدند.
در ۲۰ فروردین ماه دولت ایران از آمریکا ۲۴۰ میلیون ریال وام با بهرة ۴ درصد برای مدت سی سال اخذ کرد.
بودجة کل کشور در اول اردیبهشت ماه به تصویب هیئت دولت رسید. درآمد عمومی کشور در سال ۱۳۴۲، ۴/۷۹۶/۰۰۰/۰۰۰ ریال کم تر از سال قبل خواهد بود و بودجة سال جاری حدود سه میلیارد ریال کسری دارد.
شاه با حمایت آمریکائی ها در روز ۵ خرداد ۱۳۴۲، که مصادف با دهة اول محرم بود ضمن نطقی در کرمان بار دیگر با کلمات تند به مخالفان اصول انقلاب سفید، حمله کرد و اهل عمامه و حامیان آنها را با دزدان و غارتگران مقایسه نمود و گفت: « آنها یا دزد روحی هستند یا افراد خبیث بدفکر و بدطینتی هستند که اصلاً با هر اقدام سازنده، مفید و خوبی مخالفند ... آنها را از خودتان دور بکنید و حقیقتاً مثل یک حیوان نجس اجازة نزدیکی به خودتان ندهید ... »
خمینی در پاسخ به این سخنرانی شاه، در یکی از شدیدترین حملات خود به شاه و رژیم در روز عاشورا (۱۳ خرداد ۱۳۴۲) پس از مقدمه ای دربارة رفراندم و فاجعة فیضیه چنین گفت:
« ای آقای شاه! ای جناب شاه! من به به تو نصیحت می کنم، دست بردار از این کارها، آقا اغفال دارند می کنند تو را. من میل ندارم که یک روز اگر بخواهند تو بروی همه شکر کنند...
آقا یک کاری بکنید این طور نباشد. همه چیز را گردن تو دارند می گذارند. بیچاره نمی دانی، آن روزی که یک صدایی درآید یک نفر از اینهایی که با تو رفیق هستند، رفاقت ندارند. اینها همه رفیق دلارند، اینها دین ندارند ... اینها وفا دارند ... »
سخنان خمینی در روز عاشورا که فردای همان روز به اطلاع شاه رسید به شدت او را خشمگین ساخت و شخصاً دستور بازداشت خمینی را صادر کرد. خمینی ساعت ۴ بامداد روز ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در خانة خود در قم دستگیر و شبانه به تهران اعزام شد. خبر بازداشت خمینی شبانه در قم پخش شد و تظاهرات طرفداران انگلیس و خائنین از سحرگاه همان روز در قم و سپس در تهران آغاز گردید.
در این زمان نیروهای نظامی وارد میدان شدند و تظاهرات را با خشونت سرکوب نمودند. بعد از سرکوبی شورش ۱۵ خرداد که بازداشت گروه کثیری از اهل عمامه مخالف را به دنبال داشت، شاه با جسارت بیشتری برنامه های خود را دنبال کرد و در ۵ شهریور سال ۱۳۴۲ با تشکیل کنگره ای به نام « کنگرة آزاد زنان و آزاد مردان » به انتخابات مجلس شورای ملی شکل تازه ای داد. یکی از کارگردانان کنگره حسنعلی منصور بود که رهبری گروهی به نام کانون مترقی را بعهده داشت. این گروه که بیشتر از تحصیلکرده های اروپا و آمریکا تشکیل می شد مورد توجه آمریکائی ها قرار گرفته بود و حضور قریب ۴۰ تن از کاندیداهای این گروه در میان نمایندگان مجلس بیست و یکم نفوذ آمریکائی ها را در پارلمان جدید ایران به خوبی نشان می داد. حسنعلی منصور مستقیماً با « یاتسویچ » رئیس شبکه سیا در ایران که در پوشش دیپلماتیک، ابتدا تحت عنوان دبیر اول سفارت و سپس وزیر مختار آمریکا در ایران فعالیت می کرد، ارتباط داشت و هم او بود که زمینة نخست وزیری وی را در واشنگتن فراهم ساخت. در ۲۴ مهرماه ژنرال دوگل رئیس جمهور فرانسه برای یک دیدار ۴ روزه وارد تهران شد، ژنرال دوگل درجلسة مشترک مجلسین نطقی ایراد نمود.
هنگامی که مجلس بیست و یکم افتتاح شد هنوز زمینه برای زمامداری منصور فراهم نبود. علم دوباره مأمور تشکیل کابینه شد، ولی حسن ارسنجانی وزیر کشاورزی و کارگردان برنامة اصلاحات ارضی را کنار گذاشت. دو ماه بعد، در آذرماه ۱۳۴۲ احمد نفیسی شهردار تهران و رئیس کنگرة آزاد زنان و آزاد مردان هم به دستور انگلیس برکنار و بازداشت شد. علت برکناری و بازداشت نفیسی ارتباط نزدیک او با آمریکائی ها بود. البته تکروی نفیسی و عدم تمکین او از علم و گزارش هایی که علم علیه او به شاه می داد در بازداشت او بی تأثیر نبود.
در اول آذرماه جان اف کندی رئیس جمهور ۴۶ سا له آمریکا در ایا لت تگزاس هدف گلوله قرارگرفته در گذشت.
در ۲۵ آذرماه ۱۳۴۲ حسنعلی منصور حزب « ایران نوین » را علم کرد، خود او سمت دبیرکل و امیرعباس هویدا مقام قائم مقام دبیرکلی را احراز نمودند. هویدا در این زمان عضو هیئت مدیرة شرکت نفت نیز بود. در عرض یک ماه اکثریت نمایندگان مجلس به این حزب پیوستند.
در روز ۲۹ دی ماه کارخانة پتروشیمی آبادان افتتاح شد و بهره براداری را آغاز نمود.