جنگ جهانی دوم در استان آذربایجان شرقی
در حالى كه ايران در چهارم سپتامبر 1939 م (13 شهريور 1318) بىطرفى خود را در جريان جنگ اعلام كرده بود اما با اين وجود، نيروهاى شوروى و انگلستان در سپيده دم 25 اوت 1914 م (سوم شهريور 1320 ش) خاك ايران را مورد تهاجم قرار دادند و در مدت كوتاهى اكثر نقاط كشور را به تصرف خود درآوردند.
در روز دوشنبه سوم شهريور 1320 ش اهالى تبريز به صداى مهيب غرش هواپيماهايى كه بر فراز شهر پرواز مىكردند از خواب بيدار شدند. از ستاد ارتش به گردان ضد هوايى تبريز دستور داده شد كه به محض مشاهده هواپيماهاى ناشناس به سوى آنها شليك كنند. به اين خاطر توپهاى ضد هوايى تبريز آتش گشودند و يك هواپيماى دشمن را سرنگون ساختند. بقيه هواپيماها تغيير جهت داده و بمبهاى خود را در بيرون شهر ريختند. كمى بعد هواپيماها بازگشته، بمبهاى خود را در مشرق و شمال شهر ريختند و عدهاى كشته و مجروح شدند.
در ساعت چهار و سى دقيقه بعدازظهر باند فرودگاه تبريز بمباران و از كار افتاد. تمام دكانها و بازار بسته بودند ولى ادارات دولتى منتظر صدور دستور از تهران بودند.
لازم به ذكر است كه علاوه بر تبريز، ديگر شهرهاى آذربايجان شرقى از جمله مراغه نيز در روز سوم شهريور مورد حمله هوايى قرار گرفتند كه منجر به كشته و زخمى شدن تعدادى از هموطنان گرديد.
اولين زد و خورد رسمى طرفين در كناره ارتفاعات يام و ميشوداغ اتفاق افتاد ولى چون با تفنگ و مسلسل مقاومت در برابر نيروى موتوريزه غير ممكن بود نيروهاى ايرانى با دادن تلفات عقب نشينى كردند.
عصر روز دوشنبه سوم شهريور 1320 ش باز هواپيماها بر فراز آسمان تبريز پديدار شدند و مركز شهر را به شدت بمباران كردند كه در نتيجه عدهاى شهيد و زخمى شدند و مردم شروع به تخليه منازل خود و حركت به باغات و دهات اطراف تبريز نمودند و فرماندهان نظامى و سربازان به كلى شهر را تخليه كرده و به سوى آذرشهر و مراغه عقب نشينى كردند.
حدود ساعت يك بعدازظهر روز سه شنبه چهارم شهريور 1320 بود كه روسها به حومه تبريز رسيدند و سربازانى كه مأمور به مقاومت بودند با جانفشانى تمام جنگيدند و شهيد شدند و بالاخره بعد از درگيرى، نيروهاى روس به سوى شهر تبريز روانه شدند.
با ورود صدها تانك و زره پوش، شهر تبريز كاملاً به تصرف روسها درآمد و آنان در اين شهر حكومت نظامى اعلام كردند.
سرانجام عصر روز سه شنبه 25 شهريور 1320 ش رضا شاه سلطنت را به پسر خود واگذار كرد و در 28 شهريور 1320 دولتهاى بريتانيا و اتحاد جماهير شوروى، حكومت شاه جديد را به رسميت شناختند.
نكته قابل ذكر در اين رابطه آن است كه بلاى جنگ دوم جهانى زودتر از مناطق ديگر، بر سر آذربايجان فرود آمد و در جريان اشغال نيروهاى متفقين، تبعات منفى و ناخواسته اشغال توسط ارتش سرخ بسيار بوده است كه به برخى از آنها اشارهاى مختصر مىنماييم:
الف) قحطى غلات، كميابى و گرانى سرسام آور گندم و جو و حبوبات، كه به علت خريد قسمت عمده خواروبار توسط متفقين، ذخاير غله آذربايجان در اختيار اشغالگران قرار گرفت و مردم دچار قحطى (مشهور به پنج تومانى) شدند.
ب) در پى گسترش نيروهاى شوروى در آذربايجان و ورود بسيارى از اهالى قفقاز و ارامنه شوروى به اين منطقه، امراض مسرى متعددى از اين طريق به مردم آذربايجان منتقل گرديد. البته قحطى، سوء تغذيه و كم توجهى به بهداشت عمومى و فردى نيز به اين پديده كمك مىكرد. از طرف ديگر به سبب آلودگى قند و شكر وارده از اروپا با مواد مضر شيميايى و مصرف آنها در آذربايجان، بيمارىهاى پوستى و خونى افزايش يافته و مزيد بر علت شده بود.
ج) پس از استقرار واحدهاى نظامى شوروى در همه نواحى آذربايجان و كردستان شمالى، يگانهاى از هم گسيخته نظامى و انتظامى دولتى منزوى گرديد و عملاً از انجام وظيفه باز ماندند.
در اين ميان اوباشان، بزهكاران اجتماعى و راهزنان از فرصت استفاده كرده و در شهرها، روستاها و جادهها ناامنى به وجود آوردند. از سوى ديگر اشخاص وابسته به نيروهاى شوروى هر جرمى را مرتكب شده و به خاطر حمايت روسها از آنان، مجازات هم نمىشدند.