نگاهی به زندگانی سید جعفر پیشه وری
در ده یا دوازده سالگی و پس از مختصر تحصیلات ابتدایی، همراه با خانواده خود که دارایی خود را در یکی از آشوب های محلی از دست داده بودند، به قفقاز رفت و در باکو اقامت گزید که در آن ایام و تا مدت ها به عنوان یک مرکز صنعتی نوپا هر ساله هزاران مهاجر جویای کار را در خود جای می داد. وی ضمن اشتغال در یکی از مدارس آن حدود، تحصیلات خود را نیز ادامه داد و بعد از اتمام دوره دارالمعلمین باکو، در مدارسی چون مدرسه اتحاد ایرانیان و مدرسه بلدیه باکو به تدریس مشغول شد.
با وقوع انقلاب ۱۹۱۷ روسیه که به دور جدیدی از فعالیت های سیاسی در قفقاز، از جمله در میان طیف گسترده ایرانیان آن حدود، میدان داد، پیشه وری کار مطبوعاتی خود را، از همان سال، با نگارش مقالاتی در نشریه آچیق سوز (حرف بی پرده )، ارگان حزب مساوات در باکو، آغاز کرد و سپس با نشریه آذربایجان جزءلاینفک ایران، ارگان شعبه باکوی حزب دموکرات ایران که در فاصله بهمن ۱۲۹۶ تا فروردین۱۲۹۷سیزده شماره آن منتشر شد، به همکاری پرداخت. در پی حوادث اسفند ۱۲۹۶ در باکو، که به توسعه فعالیت گروه های سوسیالیست و کمونیست در میان کارگران آن سامان منجر شد، پیشه وری به حزب عدالت پیوست که شاخه ای از حزب سوسیال دموکرات قفقاز بود و در میان کارگران ایرانی صنایع نفت باکو فعالیت می کرد.
وی در این دوره (سالهای ۱۲۹۸ تا ۱۲۹۹ ش) فعالیت مطبوعاتی خود را در نشریاتی چون حریت، ارگان حزب عدالت، و دیگر نشریات چپ باکو ادامه داد و در خلال کنفرانس عمومی حزب عدالت، که در اواسط ۱۲۹۸ش برگزار شد، به عضویت کمیته مرکزی انتخاب گردید.
اندک زمانی بعد از چیرگی بولشویک ها بر جمهوری آذربایجان، هنگامی که در اواخر اردیبهشت ۱۲۹۹، انزلی به اشغال ناوگان روسیه شوروی درآمد، پیشه وری و تنی چند از دیگر فعالان حزب عدالت در گیلان مستقر شده و فعالیت های سیاسی و تبلیغاتی گسترده ای را آغاز کردند، در این میان، در خلال نشستی که در اوایل تیر ۱۲۹۹ در انزلی برگزار شد، حزب عدالت به حزب کمونیست ایران تغییر نام داد؛ در این دگرگونی پیشه وری نیز عضو کمیته مرکزی حزب شد و چندی بعد در اوایل مرداد همان سال در حکومت جدیدی که پس از کودتای عناصر کمونیست بر ضد تشکیلات حاکمه نهضت جنگل بر سرکار آمد، به سمت کمیسری کشور (وزیر کشوری ) منصوب شد.
همزمان با تشکیل کنگره خلق های شرق در باکو در اواسط شهریور ۱۲۹۹ که پیشه وری نیز به عنوان یکی از نمایندگان ایران در آن حضور داشت، با تغییراتی که در ترکیب اعضای کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران و تغییر خط مشی آن پدید آمد، حکومت انقلابی و تندروی که در گیلان تشکیل شده بود، منحل گردید و پیشه وری نیز به اتحاد شوروی باز گشت و در مدت اقامت خود در باکو روزنامه اَکینجی (زارع ) را منتشر می کرد.
در زمان وزارت رضاخان و در خلال مرحله جدیدی از فعالیت های کمونیستی که در پی خاتمه نهضت جنگل و خروج نیروهای شوروی از ایران که آغاز شد، پیشه وری در اواسط ۱۳۰۰ از طریق خراسان به ایران بازگشت و بعد از مدتی به هیئت تحریریه روزنامه حقیقت، ارگان اتحادیه عمومی کارگران ایران پیوست.
این روزنامه از دی ۱۳۰۰تا تیر ۱۳۰۱ در تهران منتشر می شد و با مشی متمایل به چپ، یکی از مهمترین نشریات سیاسی عصر خود بود و پیشه وری در نگارش مقالات آن سهم عمده ای داشت. با توقیف روزنامه حقیقت در اوایل تیر ۱۳۰۱، و اصولاً با خاتمه یافتن این دوره از فعالیت های کمونیستی در ایران به دلیل تضییقات فزاینده دولتی، پیشه وری در اواسط همان سال به باکو مراجعت کرد. وی در رشته بازجویی هایی که چندی بعد در تهران از او به عمل آمد در توصیف تحولات این دوره اظهار داشت که بعد از تعطیلی روزنامه حقیقت و تحمل دو سه ماه بیکاری مجبور شده است که به بادکوبه (باکو) برود و در آنجا به شغل معلمی بپردازد و در۱۳۰۶ به دلیل تمایل همسرش به بازگشت، همچنین نارضایی از وضع ایرانی ها در بادکوبه، به ایران بازگشته است. در دوران سلطنت رضاخان در ۱۳۰۶، با تشکیل دومین کنگره حزب کمونیست ایران در شوروی و براساس مصوبات این کنگره برای سازماندهی مجدد فعالیت های صنفی و سیاسی در ایران، پیشه وری نیز که مجدداً به سمت «دبیری کمیته مرکزی و مسئول تشکیلات حزب در تهران » انتخاب شده بود، رهسپار ایران گردید.
پیشه وری پس از مدت زمانی اقامت در بارفروش (بابل )، احتمالاً در زمستان ۱۳۰۶، به تهران آمد و تا اوایل ۱۳۰۸ مدیریت کتابخانه ( کتابفروشی) فروردین را بر عهده داشت. آن گاه در اواخر تابستان همان سال در مدرسه شوروی به عنوان معلم استخدام شد.
در پی شناسایی شبکه های کمونیستی در ایران در ۱۳۰۹، او نیز مانند تعداد دیگری از همکارانش در دی همان سال دستگیر و بازجویی شد. وی بالاخره پس از هشت سال بلاتکلیفی در اواخر ۱۳۱۸ محاکمه و به اتهام قبول عضویت فرقه اشتراکی و تبلیغ مرام آن به ده سال حبس مجرد و سه سال حبس تأدیبی محکوم گردید.
اندک زمانی قبل از حوادث شهریور۱۳۲۰، پیشه وری بعد از گذراندن دوره ده ساله محکومیت در۱۳۱۹ از زندان آزاد و به کاشان تبعید شد، ولی در پی سقوط رضاشاه او نیز مانند بسیاری از دیگر محکومان سیاسی از نو پا به عرصه تحولات سیاسی کشور نهاد.
با آنکه پیشه وری از اعضای مؤسس حزب توده در نشست مهر۱۳۲۰ بود و در تدوین نخستین مرامنامه حزبی سهمی عمده داشت، ظاهراً به علت سوابق اختلافات سیاسی با تعدادی از دیگر سران حزب که به دسته بندی های درونی حزب کمونیست در سالهای نخست دهه۱۳۰۰و اختلاف نظرهای بعدی در زندان باز می گشت، فعالیت حزبی چشمگیری نداشت، در این دوره وی از نو به روزنامه نگاری، که در آن تبحر داشت، روی آورد و روزنامه آژیر را تأسیس کرد که نخستین شماره آن در اول خرداد ۱۳۲۲ منتشر شد. آژیر اگرچه از لحاظ مرام و مسلک در زمره جراید چپ آن دوره محسوب می شد، از لحاظ محتوایی بیش از آنکه به طیف جراید حزبی توده شباهت داشته باشد، روزنامه ای بود در طراز جراید چپ غیرحزبی. احتمالاً یکی از دلایل دوری بیش از پیش پیشه وری از حزب توده نیز خط مشیی بود که در آژیر پیش گرفته بود، کما اینکه در خلال تشکیل نخستین کنگره حزب توده در اوایل مرداد ۱۳۲۳، با طرح موضوع مقاله ای که وی به مناسبت مرگ رضاشاه نوشته بود و نیز به علت اختلاف نظرهای قبلی او با عده ای از سران حزب، از حضور وی به عنوان یکی از نمایندگان منتخب حزب در این کنگره جلوگیری شد.