روابط ایران و آلمان در عصر رضا شاه

پس از جنگ جهانی اول ناسیونالیستهای ایرانی مصرانه خواستار استقلال سیاسی و توسعه اقتصادی کشور بودند پیش درآمد این امر انجام اصلاحات و بازسازی ساختار اقتصادی کشور بود رضا شاه مجریان و مشاورین وی ابتدا تلاش کردند به منظور کاستن از فشار اقتصادی و سیاسی به زعم خود از دولی که خطر کمتری برای منافع ایران داشتند و یا به لحاظ جغرافیایی با ایران فاصله بسیاری داشتند بهره مند گردند. در این میان آلمانی ها با توجه به محدودیتهای سیاسی و اقتصادی کشورشان پس از جنگ و همچنین زمینه های همکاری و همدلی نزدیک ایام جنگ با دول خارومیانه بیش از سایر کشورها در این زمینه از خود آمادگی نشان دادند

 بررسی ماهیت روابط خارجی ایران در دوران معاصر از عوامل و متغیرهای مهم مطالعه تحولات سیاسی معاصر این کشور به شمار می آید. این اهمیت ناشی از نفوذ و نیروی اثر گذاری فراوان قدرت های خارجی در ترسیم سیاستها و بروز تحولات سیاسی این سرزمین می باشد به گونه ای که در هر تحلیل و مطالعه ای پیرامون تاریخ سیاسی ایران پای قدرت یا قدرتهای خارجی به میان می آید. بروز این پدیده جدای از جاه طلبی ها و سلطه طلیی های قدرتهای غربی ریشه در ساختار استبدادی نظام سیاسی ایران ، ضعف قدرت حاکمه، فرهنگ سیاسی و روحیات خاص نخبگان سیاسی کشور دارد.
روابط ایران و آلمان قبل از دوران رضا شاه
در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی حوزه فعالیت تجارت خانه های آلمان تا شهر قسطنطنیه در مشرق زمین رسیده بود و به وسیله تعداد زیادی از دفاتر و نمایندگی های آلمانی در این منطقه تقویت می شد. از سال 1830 مرکز تجارت ایران از استانبول و اسمیر نه به طرابوزان منتقل شده که امری مهم در تاریخ اقتصادی این کشور و نمایانگر رشد تجارت ایران بود.(1) در این سالها روابط تجاری ایران و آلمان به صورت غیر مستقیم و از طریق دولتهای اتریش، عثمانی و روسیه انجام می گرفت. اما در سال 1849 در وین کتابی منتشر شد که در آن مناسبات تجاری بین ایران و اروپا به طور مشروح بررسی شد و زمینه گسترش این روابط نیز پیش بینی گردید. در سال 1856/1272 هیأتی اتریشی تحت ریاست شیند لوکر نیز به ایران آمد. نتیجه این سفر انعقاد قرارداد کشتیرانی ، تجارت و مودت به تاریخ 1857/1273 برای مدت بیست و پنج سال بین ایران و اتریش بود.
به استناد همین عهدنامه ما بین ایران و ادارات تجارت و گمرک آلمان نیز قرارداد مودت و تجارت دیگری در پاریس به امضاء رسید. نمایندگان امضای این قرارداد از جانب دولت ایران فرخ خان امین الملک و از جانب دولت پروس و اتحادیه گمرکی آلمان کارل فرانس فن هاتسفلد ویلدنبرگ بود. چند ماه پس از این قرارداد نیز موافقت نامه مشابهی بین ایران و استان مستقل آلمان به نام هانزا منعقد گردید اگر چه انعقاد این قراردادها در مجلس آلمان انعکاس خوبی داشت اما از جانب دولت ایران چندان ضروری و مثبت تلقی نمی گشت.(2)
البته طی این سالها میان ایران و آلمان هیچ گونه مناسبات سیاسی برقرار نبود بلکه روابط تجاری دو کشور در حاشیه اتحادیه گمرکی آلمان در قرارداد 1857 ایران و اتریش صورت می پذیرفت. تنها در دوره ناصر الدین شاه ـ به هنگامی که ایران از پیشروی های روسیه در قسمتهای شمالی ایران به شدت احساس خطر می کرد ـ تلاش کرد تا علاقه دولت قدرتمند دیگری جز انگلیس را به ایران جلب کند ـ تلاشهای ایران در این دوره معطوف به اتریش و آلمان بود. اما هیچ کدام از این کشورها به یافتن نقشی فعال تر در ایران مایل نبودند.(3)
علت این امر را باید در سیاستهای خارجی بیسمارک جستجو کرد زیرا آلمان در این هنگام دوره وحدت خود را می گذارنید کلیه تلاشهای بیسمارک معطوف به تنظیم و بهبود مناسبات با اروپا به ویژه دولت همجوارش روسیه بود. و بیسمارک در سیاست خارجی توام با واقع بینی خود، رویای امپراتوری جهانی در سر نمی پروراند. اما پس از برکناری وی در سال 1890 امپراتور آلمان با سیاست های توسعه طلبانه محافل اقتصادی ـ صنعتی آلمانی همدلی و از آنها حمایت کرد.
اگر چه اتخاذ سیاست نوین یا جهانی در آلمان پس از سقوط بیسمارک آغاز شد اما شاید بتوان مرحله دوم پیشروی آلمان در ایران را از اواخر سال 1905/1323 تا شروع جنگ جهانی اول دانست. در پاییز سال 1905 دو هنگ از ارتش ترکیه به منطقه شمال غرب ایران تجاوز کردند. این نخستین بار نبود که بین ایرانیان و ترکها بر سر این مناطق مناقشه در می گرفت. این اقدام نابخردانه عثمانی نه تنها بر تیرگی روابطش با ایران افزود بلکه به مدت پنج سال موجب بروز شکاف در روابط عثمانی با آلمان شد. دخالت احتمالی روس و انگلیس و امکان تجزیه مناطقی از خاک دو کشور به نفع این دو قدرت موجب نگرانی آلمان و انعکاس آن در مطبوعات این کشور شد.(4) آلمان به ناچار با توجه به درخواست ایران و حساسیت موضوع درگیر این مناقشه شد. در هر صورت میانجی گری آلمان در مناقشات مرزی ایران و عثمانی برای سیاست خارجی آلمان در ایران بسیار مفید بود و به موحبوبیت این کشور میان دولت و مجلس افزود. تلاش برای تاسیس بانک و مدرسه آلمانی در تهران از جمله تاثیرات مثبت همین سیاست بود. اگر چه مدرسه آلمانی در سال 1907/1225 در ایران دایر شد که اما در سیاست تاسیس بانک آلمانی و یا ملی هر دو شکست خورد.
در پاییز سال 1905 دولت ایران به برقراری روابط مالی و تجاری بیشتر با دولت آلمان راغب شد. احتملا آنچه موجب این اشتیاق گردید افتتاح خط کشتیرانی هامبورگ ـ امریکا در خلیج فارس بود که برنامه منظم تری برای ورود و خروج کشتی های آلمانی فراهم می آورد.(5)
پس از مداخله آلمان در درگیری های مرزی ایران و عثمانی و ابراز تمایل به تاسیس بانک در ایران بسیاری از محافل رسمی روس و انگلیس یقین حاصل کردند که آلمان تهدیدی جدی برای سلطه جویی آن ها به شمار می رود و به موازات آن بحران روابط روس و انگلیس با آلمان افزایش یافت. اگر چه این تصور مبالغه آمیز است که مذاکرات روسیه و انگلیس را صرفا معلول فعالیت های آلمان در ایران بدانیم اما شاید بتوان گفت کوشش آلمان برای کسب منافع در ایران اثرات فوری در تسریع مذاکرات روسیه و انگلیس در مورد ایران بر جای نهاد. مذاکراتی که از بهار 1906/1324 آغاز شده بود پس از هجده ماه بحث طولانی به قرارداد 1907 میان دو کشور انجامید. (6)
اما آلمان با انعقاد معاهده پتسدام با روسیه در سال 1911 به سیاست های توسعه طلبانه خود پایان داد. پس از انعقاد این قرار داد مدتی به نظر می رسید آلمان مجددا به تنظیم مناسبات خود با روسیه بیشتر از گسترش روابط در شرق و از جمله با ایران علاقمند است. در واقع آنان مدتی هدف های امپریالیتسی خود را قربانی پای بندی به قرارداد 1911 با روسیه کردند. ایرانیان نیز که دریافته بودند آلمان صرفا به خاطر جلب نظر روسیه از حمایت ایران دست شسته است دلسرد شدند و آلمان آوازه ای که به خاطر حمایت از ایران در مناقشات مرزی با عثمانی به دست آورده بود را به یک باره از دست داد.
با آغاز جنگ جهانی اول در سال 1914 و همکاری تنگاتنگ میان ایرانیان و آلمان ها مجددا این دو کشور به هم نزدیک شدند. ایران تقریبا بلا فاصله پس از ورود عثمانی به جنگ با صدور فرمانی در نوامبر 1914/1332 بی طرفی خود را اعلام کرد.(7) سفارت آلمان موقعیت دشوار ایران و ناتوانی سیاسی دولت مستوفی الممالک را درک نمی کرد. کوشش های کاردورف سفیر آلمان که می خواست ایران را علیه روسیه برانگیزاند پیش از آن که معطوف به دولت مرکزی ایران باشد در راستای جلب نظر و حمایت ایلات و عشایر و دیگر عناصر ملی بود. بدون توجه به این که دولت ایران در این هنگام هنوز در اجرای نقشی فعال در جنگ تردید داشت.(8)
در این هنگام افکار عمومی ایران نیز به سوی آلمان گرایش می یافت و از ابتدای سال 1914/1333 بسیاری از ملیون در اندیشه مقاومت در برابر سیاست مداخله گرانه روسیه معتقد بودند که با توجه به گرفتاری های روسیه در میدان جنگ اروپا و شرکت عثمانی در جنگ باید عنصر دین را به میان کشید و از راه جلب تفاهم با عثمانی و آلمان احساسات ضد روسی را دامن زد. آنها خواستار دخالت جدی تر دولت ایران در جنگ و همکاری با آلمان بودند(9)
با پیروزی آلمان در نبرد »ماسورن» کاردورف به مستوفی الممالک اعلام کرد که زمان اخذ تصمیمی روشن برای ایران فرارسیده است و آلمان حاضر به مساعدت مالی و نظامی به ایران است. مستوفی الممالک موافقت ضمنی و محرمانه خود را با این امر اعلام داشت همچنین برخی از اعضای حزب دموکرات مجلس نیز به همدلی با سفارت آلمان برخاسته بودند اما استعفای مستوفی الممالک همۀ امیدهای کاردورف را بر باد داد. مشیرالدوله ـ جانشین وی ـ اگر چه با دولت های مرکز همدلی داشت اما در سیاست خارجی خود احتیاط و حزم بسیار به کار برد.(10) اما صرف نظر از تبلیغات گسترده ملیون ایرانی در برانگیختن احساسات ملی، دولت موقت و کمیته دفاع ملی نتوانستند کمک چندان موثری برای دولت های متحد (آلمان و عثمانی) باشند. اولا ملیون ایرانی ارزیابی درستی از قوای نظامی خود نداشتند و با جمع آوری قوای نامتجانس ژاندارمری، مجاهدین و داوطلبان عشایر خود را به طور غیر واقع بینانه ای در برابر سپاه مجهز و یکپارچه روسیه بسیار کافی و غیر کافی قابل شکست می دانستند. ثانیا اکثر گردانندگان این تشکیلات نمایندگان پارلمان و مردان سیاسی بودند که در امور جنگی بصیرت چندانی نداشتند بالاخره این اوضاع غیر طبیعی بیش از این دوام نخواهد داشت و حق و قانون حکمفرما خواهد شد و با میانجی گری حکومت تهران بین متخاصمین خارجی ترتیب و قراری داده می شود یا همۀ متجاوزین از مملکت خارج و یا حداقل تا حدودی متوقف خواهند شد و جنگ خاتمه خواهد یافت. هر چند نتایج سیاسی و نظامی جنگ برای هیچ کدام موفقیت آمیز نبود اما همدلی و همکاری های ایام جنگ به شناخت توام با واقع بینی بیشتر دو کشور انجامید به ویژه فعالیتهای صمیمانه سیاسی و نظامی مامورین آلمان در میان ملیون عشایر و مردم ایران به گسترش احساسات ناسیونالیستی در کشور انجامید. سرانجام تضمین استقلال و تمامیت ارضی ایران در معاهده صلح برست لیتووسک میان آلمان و روسیه سبب شد تا خاطره تلخ همکاری دو کشور در قرارداد 1911 پتسدام کاملا زدوده شود. البته علی رغم گسترش محبوبیت آلمان شکست این کشور در جنگ برای مدتی به قطع و کاهش شدید روابط سیاسی دو کشور تا سال 1303 انجامید. این امر که مصادف با انقلاب اکتبر و انزوای سیاسی روسیه در ایران بود موجب افزایش نفوذ انگلیس در ایران شد.(11)
روابط ایران و آلمان در عصر رضا شاه
با استقرار حکومت رضا شاه در سال 1304 در ایران این کشور به شدت نیازمند اصلاحات در عرصه اقتصادی و مالی بود. با توجه شکست و کناره گیری آلمان دولتمردان ایرانی برای جذب سرمایه و حمایتهای سیاسی ابتدا متوجه امریکا شد. اقدامات میلسپو مستشار امریکایی در بهبود اوضاع مالی کشور تا حدودی موثر بود اما وی در جذب سرمایه های امریکایی ناموفق بود. البته این اصلاحات مالی همۀ آن چیزی نبود که ملیون ایرانی خواهان آن بودند آنها رسیدن به استقلال اقتصادی را مقدمه ای برای نیل به استقلال سیاسی و رهایی از سلطه و نفوذ سیاسی ـ اقتصادی انگلیس و شوروی می دانستند. اما مواضع سرسختانه بریتانیا در قبال مسله نفت، حاکمیت در خلیج فارس و همچنین استفاده نامناسب سیاسی شوروی از روابط بازرگانی خود با ایران باعث رشد احساسات ملی و ضد بیگانه پس از جنگ شد. بی اعتنایی انگلیس نسبت به غرور ملی ایرانیان و بیم و هراس از سیاستهای بازرگانی شوروی به بدگمانی نسبت به مقاصد این دول در مناسباتشان با ایران انجامید.(12)
دوران پس از جنگ آلمان به تسویه امور پیچیده تاجری ورشکسته می مانست واگذاری اراضی ، پرداخت غرامت، تمدید اختیارات، خلع سلاح، اشغال مواضع و تمام مسائل دیگری که به اجرا و اعمال قرارداد صلح مربوط می شد، توام با مشکلات و مصائب عظیمی بود و تورم نیز بر آن افزوده می گردید. آنها می خواستند بدانند آیا می توان با توسل به دسته بندی های سیاسی موجود از بار مشکلات کاست. بنابراین رفع مشکلات اقتصادی از اولین گامهای دولتمردان برلین بود. در وزارت خارجه آلمان نیز برای این امر راه حل های گوناگونی به چشم می خورد. گروهی می خواستند با انگلستان به تفاهم برسند. گروهی بر آن بودند که باید از امریکا کمک گرفت و گروهی نزدیک شدن به روسیه را جایز می دانستند. برخی چون فن هوش سفیر آلمان در پاریس راه حل را در همکاری با فرانسه جستجو می کردند. اما آلمان در این میان با عدم استقبال محافل غربی روبه رو بود. به ناچار نظریه روی آوردن به شرق اعتبار بیشتری یافت.از جمله مدیر شعبه سیاست شرقی آلمان بارون مالتسان نظریه روی آوردن به شرق را مطرح کرد.از نظر مالتسان ایران در حکم ورق کوچکی در سیاست شرقی بود و البته مشروط بر این که در روابط خود با روسیه دچار اشکال نشود حاضر بود تا از نفوذ خود برای تامین منافع آلمان در ایران نیز استفاده کند.(13)
انتشار« لیست سیاه»
صرف نظر از این که دولت انگلیس در طول جنگ چندین بار به انتشار لیست سیاهی از اتباع و موسسات ایرانی و خارجی که به همکاری با آلمان ها می پرداختند دست زده بود در سال 1919 دولت ایران را وادار کرد تا صورتی از اسامی هفتاد و سه نفر از دیپلماتها، نظامیان و اتباع آلمانی که در طی جنگ به فعالیت ها و ماموریتهای مختلف پرداخته بودند منتشر سازد. آنها به مدت ده سال اجازه ورود به ایران را نداشتند به هر حال این فهرست که موسوم به لیست سیاه بود تنها اسامی دیپلماتها یا نظامیان آلمانی را در بر نمی گرفت بعضا شامل تجار آلمانی نیز می شد از جمله آنها می توان از دکتر پوگین رئیس کارخانه رنگسازی یاد کرد.(14)
پس از خاتمه جنگ بسیاری از موسسات و تشکیلات آلمانی ناگزیر از ترک ایران شده بودند و تنها رودلف رومر سر دبیر سفارت توانست تا زمان افتتاح مناسبات سیاسی آلمان در ایران باقی بماند. از آنجایی که لیست سیاه تقریبا دیپلماتها و مامورین آشنا به امور ایران را در بر می گرفت مانع مهمی در راه از سرگیری مجدد روابط سیاسی با ایران محسوب می شد. و پی در پی از سوی مقامات برلین مورد اعتراض قرار می گرفت. در سال 1301 نیز گروهی از نمایندگان مجلس که برخی از اعضای حزب دموکرات پیشین بودند خواستار لغو این لیست سیاه شدند حتی تهدید کردند چنانچه دولت قوام السلطنه بدین امر اقدام نکند به طور آشکار دولت وی را تحت عنوان سر سپردگی به دولت انگلیس استیضاح خواهند کرد.(15)
سرانجام دولت انگلیس پس از فشارهای دیپلماتیک آلمان و به ویژه تلاشهای روزن ایران شناس برجسته آلمانی که در این هنگام سرپرستی وزرات خارجه آلمان را برعهده داشت با الغای این لیست موافقت کرد. پس از الغای این لیست از طرف وزارت خارجه آلمان کنت شولنبورگ به عنوان سفیر پس از جنگ تعیین شد.(16)
مشارکت آلمانی ها در اصلاحات ایران (1309ـ 1305)
پس از جنگ جهانی اول ناسیونالیستهای ایرانی مصرانه خواستار استقلال سیاسی و توسعه اقتصادی کشور بودند پیش درآمد این امر انجام اصلاحات و بازسازی ساختار اقتصادی کشور بود رضا شاه مجریان و مشاورین وی ابتدا تلاش کردند به منظور کاستن از فشار اقتصادی و سیاسی به زعم خود از دولی که خطر کمتری برای منافع ایران داشتند و یا به لحاظ جغرافیایی با ایران فاصله بسیاری داشتند بهره مند گردند. در این میان آلمانی ها با توجه به محدودیتهای سیاسی و اقتصادی کشورشان پس از جنگ و همچنین زمینه های همکاری و همدلی نزدیک ایام جنگ با دول خارومیانه بیش از سایر کشورها در این زمینه از خود آمادگی نشان دادند سالهای 1309ـ 1305 را می توان دوران رشد و گسترش روابط ایران و آلمان در جمهوری وایمار دانست. این ایام مصادف با عدم تمدید قرارداد مستشاران امریکایی و خروج آنها از ایران می باشد بنابراین ایران پس از خروج هیأت امریکایی یک کارشناس مالی به نام دکتر شینوید و یک کارشناس بانکی از میان اتباع آلمانی به نام لیندن بلات را استخدام کرد.(17)
موقعیت خاص جغرافیایی ایران و وجود موانع طبیعی همچون کوهستانها و کویرها، قبل از هر گونه توسعه اقتصادی نیازمند یک سیستم حمل و نقل سریع بود. اما رقابتهای طولانی و استعماری روس و انگلیس و مشکلات مالی ایران شرایط مساعدی برای پرداختن بدین امر فراهم نکرد. بنابراین اصلاح و توسعه راهها و خطوط ارتباطی کشور از اولین اقدامات دولت بود.
در این میان آلمانی ها در ایجاد خطوط هوایی و تسیس راه آهن ایران سهم عمده ای داشتند(18) شرکت هوایی یونکرس از اولین شرکتهایی بود که در سال 1302 از طریق خارکف، تفلیس، باکو به ایران آمد و تلاش کرد چند فروند از هواپیماهای خود را به ایران بفروشد. کمپانی یونکرس پی از دو سال مذاکره با دولت ایران امتیاز سرویس هوایی ایران را به مدت پنج سال از تاریخ بهمن 1304 به دست آورد. طبق این قرارداد که در دوازده ماده تنظیم شده این کمپانی متعهد گردید علاوه بر خدمات هوایی و پستی در صورت جنگ و انقلابات داخلی نیز سرویس خود را در اختیار ایران قرار دهد. این شرکت اولین خطوط هوایی خود را در اسفند و دومین آن را در فرودین 1305 تاسیس کرد.(19)
همچنین آلمانها در احداث خطوط راه آهن ایران نیز مشارکت داشتند در واقع یکی از آرزوهای ملیون ایرانی احداث راه آهن بود که همواره مورد مخالفت دو قدرت رقیب به ویژه روسیه قرار گرفته بود. در سال 1303 کمیسیون راه آهن جمعیت ملیون ایرانی طی نامه ای به هیأت دولت پیشنهاد کرد برای احداث راه آهن و تامین هزینه های آن مالیاتی برای قند و شکر وضع شود تا از محل مالیات مذکور مخارج احداث خطوط راه آهن تامین شود. سپس هیأت دولت این پیشنهاد را به شکل لایحه ای به مجلس شورای ملی تقدیم کرد که در تاریخ 9 خرداد 1304 به تصویب مجلس رسید.نظر به اهمیت استقلال پروژه راه آهن دولت ایران تصمیم گرفت راساً و بدون مشارکت انگلیس در این زمینه اقدام کند. ابتدا احساس می شد برای احداث راه آهن تولید آهن در کشور ضرورت دارد. بنابراین پس از انجام مذاکراتی که وزرات فواید عامه با وزیر مختار آلمان شولنبورگ صورت داد قرارداد استخدام دکتر مارتین به عنوان متخصص ذوب آهن در مجلس تصویب شد و برای سرعت دادن به حرکت وی حواله ای به مبلغ دو هزار تومان برای خرج سفر وی به برلین حواله شد.(20)
تقریبا همگی کارکنان عالی رتبه راه آهن آلمانی بودند اصولا سرعت و کیفیت کار آلمانی ها از نظر دولت ایران مطلوبتر از امریکایی ها تلقی می شد. آلمانی ها توانستند کار خود را تا پایان قرار دادشان ادامه دهند اما ظغیان آب در شمال اهواز و وارد شدن خسارت زیاد سبب شد که به کار امریکایی ها خاتمه داده شود برای رسیدگی به طغیان آب مهندسینی از بلژیک و ژاپن دعوت شدند.(21)
در سال 1306 هنگامی که هیأت مستشاران مالی امریکایی به ریاست دکتر میلسپو ایران را ترک کردند راه برای استخدام متخصصین و مستشاران آلمان در موسسات مالی و بانکی ایران گشوده شد. در مهر ماه 1306 قانونی به تصویب مجلس رسید که مقرر می داشت یک متخصص عالی رتبه آلمانی به همراه متخصص آلمانی دیگر برای مشاوره در امور مالی و اقتصادی کشور استخدام شود. در سال 1308 یکی از اتباع آلمای به مقام ریاست کل دیوان محاسبات و دیگری نیز به سمت مدیر امور مالی با اختیارات تام منصوب شد.(22) همچنین نصرت الدوله فیروز که در این هنگام وزیر مالیه بود پس از خاتمه کار مستشاران امریکایی به تجدید بنای این وزارتخانه پرداخت و در این امر از متخصصین آلمانی از جمله دکتر شینوید بهره گرفت.(23)
تاسیس بانک ملی
فکر تاسیس بانک با اسلوب جدید در ایران با اندیشه تاسیس بانک دولتی همراه شد سرانجام پس از مطالعاتی در این زمینه هیأت دولت لایحه «قانون اجازه تاسیس بانک ملی ایران» را تقدیم مجلس کرد. این لایحه پس از بحث و وبررسی در تاریخ 14 اردیبهشت 1306 به تصویب مجلس رسید. و در 21 اردیبهشت به امضای شاه رسید. پس از این که در تاریخ 16 آبان «قانون اجازه استخدام متخصصین بانکی از اتباع سویس یا آلمان » به تصویب مجلس شورای ملی رسید دکتر لیندن بلات که از قبل ریاست بانک اعتبارات صوفیه را بر عهده داشت به خدمت بانک دعوت شد به علاوه با تصویب مجلس هفت نفر از مستشاران آلمانی برای مشاورت در امور مالی و اداری ایران استخدام شد. آقای فری به عنوان رئیس محاسبات کل و لیندن بلات به عنوان ریاست بانک منصوب شدند.(24)
روابط ایران و آلمان در دوره جمهوری وایمار
چنان که گفته شد عوامل بسیاری به توسعه همکاریهای صنعتی ـ فنی ایران و المان پس از جنگ کمک کرد. اما پس از سال 1310 در روابط دو کشور سوء تفاهماتی ایجاد شد زمانی که کنت شولنبورگ وزیر مختار آلمان در سال 1310 در هلینسکی ماموریت یافت دولت ایران را دربارۀ جانشین احتمالی وی از سفارت خود در برلین استفسار کند در نامه ای محرمانه که فرزین سفیر وقت ایران در برلین به محمد علی فروغی وزیر خارجه ایران در 9 اردیبهشت نوشت از میان چند نفر احتمالی ویپرت فن بلوشر را قویتر دانست. اما هنگام ورود بلوشر به ایران چاپ مقالات انتقادی تندی علیه رضا شاه در برلین روابط سیاسی ایران و آلمان را بر هم زد. همین امر سبب شد تا شاه نسبت بیست و هفت روز بعد از ورود بلوشر وی را جهت تقدیم استوار نامه اش به حضور بپذیرد. به هر حال این مساله به یکی از بحرانهای اساسی در روابط دو کشور مبدل شد. اما مسائل و مشکلات دیگر نیز در روابط دو کشور وجود داشت از جمله عدم تمدید قرارداد هواپیمایی یونکرس بود. این قرارداد به دلیل عمل نکردن شرکت به تعهدات خود در زمینه آموزش خلبانان ایرانی تجدید نگردید. اما مسائلی چون بحران اقتصادی سال 1929 و اختلاس بانک ملی نیز مزید بر علت شده بود. سرانجام با کنار رفتن تیمور تاش از صحنه سیاست خارجی و گسترش بدبینی شاه نسبت به همکاری با بیگانگان و ترس سیاستمداران ایرانی ، سیاست خارجی ایران دچار نوعی انفعال شد و از سال 1310 اکثر دستاوردهای سیاسی و اقتصادی آلمان در ایران به تدریج رنگ باختند. انحصار تجارت خارجی به روابط بازرگانی دو کشور آسیب شدیدی وارد ساخت به ویژه که آلمانی ها علی رغم همکاری در باز سازی و اصلاحات کشور نتوانستند در مسائل سیاسی چون حاکمیت مجدد ایران در خلیج فارس و تجدید امتیاز نفت، کمک چندانی به ایران بکنند. در این سالها تیمور تاش تلاش می کرد برای حل این مسائل از روسیه و المان بهره گیرد اما این سیاست در نهایت به شکست انجامید. آخرین تلاش بی نتیجه ایران لغو یک جانبه قرارداد دارسی در سال 1311 بود که آن هم کمک چندانی به حل مشکلاتش نکرد. برکناری تیمورتاش در همین سال نیز آسیب دیگری به موقعیت آلمان در ایران وارد کرد و محاکمه دکتر لیندن بلات رئیس آلمانی بانک ملی در سال 1312 نشانه دلسردی ایران از ادامه گسترش روابط با آلمان بود. به ویژه فعالیتهای سیاسی دانشجویان ایرانی در برلین بر تیرگی این روابط می افزود. این سردی روابط دو کشور تقریبا تا سال 1313 ادامه یافت.(25).
روابط ایران و آلمان در سالهای 1318ـ 1313
پس از سپری شدن دوره دو ساله رکود روابط میان دو کشور در سالهای 1312ـ 1310 به نظر نمی رسید استقرار نظام استبدادی حکومت ناسیونال سوسیالیست ها (نازی ها) در آلمان تاثیر نامطلوبی بر روابط میان دو کشور برجای بگذارد. برای رضا شاه حکومت نازیها به مراتب از حکومت پیشین وایمار یا هر حکومت دموکراتیک دیگری در اروپا قابل فهم تر و خوشایندتر بود زیرا می توانست فعالیتهای جراید و روزنامه نگاران و به ویژه مخالفین وی را در برلین به کنترل خود درآورد. هراس رضا شاه از کمونیسم و امکان شیوع آن در سیاست خارجی ایران رکنی اساسی محسوب می شد. از دهه 1309 به بعد سرکوب فعالیتهای کمونیستی در ایران به شدت انجام می شد.(26)
همان طوری که قبلا نیز گفته شد سردی روابط ایران و آلمان تقریبا تا سال 1313 ادامه یافت. اما در تابستان همین سال دوره چهارمی در روابط دو کشور ایجاد شد که تا جنگ جهانی در سال 1318 ادامه یافت. و روابط دو کشور به ویژه با انعقاد قرارداد تهاتری ایران و آلمان در سال 1314 به تدریج رو به بهبود گذاشت. این قرارداد در رونق روابط تجاری دو کشور بسیار موثر بود. یک ماه بعد نیز دکتر شاخت رئیس اقتصاد آلمان از ایران بازدید کرد و با مقامات ایرانی و رضا شاه مذاکراتی به عمل آورد. اما آن چه برای آلمان بیشتر اهمیت داشت آن بود که در صورت آغاز دشمنی ها و بروز احتمالی جنگ، ایران را به خاطر داشتن مواد خام و فضای مناسب در کنار خود داشته باشد. در واقع حضور ایران بی طرف در شرق برای منافع دراز مدت آلمان مهم بود و میان تمایل ایران به حفظ بی طرفی و استقلال و خواست آلمان در بر آوردن این تمایل که در واقع تقویت مقاومت ایران در مقابل فشارهای روس و انگلیس بود نوعی تفاهم اساسی وجود داشت.(27)
تبلیغات آلمان در بازسازی پس از جنگ، مجهز و مسلح شدن و تبدیل سریع آلمان به یک قدرت جهانی از دید رضا شاه مخفی نماند. دتسگاه تبلیغاتی آلمان نیز که از ارزش اقتدار و سازماندهی در نظام های دیکتاتوری چون رضا شاه مطلع بود در نمایش آن به ایرانیان دریغ نیم کردند. چنان که گفته شد از اواخر سال 1313 به بعد دیپلماسی آلمان به نحو روز افزونی بر آن قرار گرفت که از موقعیت سیاسی خود در ایران و دیگر کشورهای خاورمیانه بهره برداری کند و بر این اساس تعدادی از مقامات عالی رتبه نازی به بازدید های دوستانه از ایران پرداختند. سفر شاخت وزیر اقتصاد آلمان از زمره این بازدیدها بود که در توسعه مناسبات بازرگانی دو کشور موثر بود دیگر سفر بالدورفن شیراخ رئیس جوانان حزب نازی به تهران در آذر 1316 بود. وی از سران ایران دیدار کرد و در جشن رهایی و آزادی ایران از استعمار مشتاقانه سخنرانی کرد.(28)
برای رهبران ایران بازدید نمایندگان عالی رتبه یک قدرت بزرگ فی النفسه نشانی از ترقی و تعالی به شمار می¬رفت و موجب افزایش اعتماد به نفس آنها بود. آلمانی ها با پشتکار و دقت تمام احساسات ناسیونالیست ملیون ایرانی را تحریک کردند و توانستند با تبلیغات خود پیرامون رویای یک ایران بزرگ محافل روشنفکری و نظامی را به شدت تحت تاثیر قرار دهند. از جمله فعالیتهای فرهنگی آلمان می توان به »انجمن ایران و آلمان »که بعدها در« جمعیت آلمان و شرق» ادغام شد و همچنین انتشار« مجله ایران باستان »اشاره کرد.(29)
حتی آلمان در سال 1317 با لغو ماده ای از قوانین نژادی نورنبرگ که ایران را نژادی آریایی نمی دانست یکی از موانع بسط مناسبات دوستانه، بر طرف گردید. اما در این میان رضا شاه از واقع بینی بیشتری برخوردار بود او اصولا به انگیزه های واقعی بیگانگان بدبین بود و به همان نسبت که بر دامنه تبلیغات آلمان در ایران افزوده می شد بر سوء ظن شاه نیز افزوده می شد به همین جهت وی ورود برخی از نشریات فارسی زبان که ماهیت تبلیغاتی داشتند را به ایران ممنوع کرد.(30) تا جایی که سفارت آلمان برای سخت گیری در پخش ، ورود و فروش این گونه مجلات همچنین نسبت به ورود و فروش مجلات فرانسوی که از رهبر و مردان سیاسی آلمان کاریکاتور کشیده بود اعتراض کرد.
گسترش مناسبات تجاری ایران و آلمان
رشد سریع روابط تجاری در مناسبات دو کشور ایران و آلمان را می توان بارزترین وجه روابط دو کشور طی سالهای 1319ـ 1314 محسوب کرد در حالی که در سال 1310 سهم آلمان از واردات ایران به 7درصد می رسید این رقم در سال 1319 به 43 درصد افزایش یافت. در بخش صادرات نیز این رقم از 9 درصد به 48 درصد افزایش یافته بود که نزدیک به نصف تجارت خارجی ایران را در بر گرفت. همچنان که جمع معاملات تجاری ایران و المان افزایش می یافت دو دولت برای نظارت و بهبود مناسبات تجاری خود دست به اقدامات دیگری زدند در این باره اداره اقتصادیات وزارت امور خارجه برای بررسی راههای افزایش تجارت ایران از کنسولگریهای ایران در شهرهای آلمان خواستار ارسال گزارشهایی شد. از جمله اداره مذکور در هشتم اسفند 1313 از کنسولگری ایران در هامبورگ پیرامون چگونگی حساب مخصوص خارجیان و کالاهای مناسبی که برای خرید و فروش در این مراکز اهمیت دارند سوالاتی کرده است در نامه دیگری در تاریخ 25 بهمن 1316 نیز این اداره فهرستی از کتب و نشریات اقتصادی و تجاری آلمان به انضمام صورتی از کالاهای صادراتی و چگونگی بازار آنها را از ژنرال کنسول ایران در آلمان درخواست کرد. از سال 1315 نیز مجله ای به نام اطاق تجارت ایران و آلمان به زبان فارسی و آلمانی در شهر برلین تاسیس شد که مطالب آن به روابط تجاری دو کشور مربوط بود.(31) آنچه برای ایران در توسعه روابط تجاری با آلمان حائز اهمیت بود آن بود که نقش این کشور در حیطه امور تجاری بر اصل همکاری و نیازهای طرفین استوار شده بود. البته سیاست اقتصادی رضا شاه نیز تشکیل موسسات خارجی یا موسسات تحت کنترل خارجیان را حمایت و تشویق نمی کرد. باید گفت در نظر ایران منافع آلمان در ایران بیش از اینکه ماهیت سیاسی داشته باشد ماهیتی اقتصادی داشت اما همچنان که روابط اقتصادی دو کشور توسعه می یافت منافع متقابل آنها نیز به هم پیوند می خورد. چنان که هنگامی که ایران می خواست مواد خام خود را به بازارهای خارجی صادر کند تامین رضایت آلمان نیز شرط بود به تدریج نیز حفظ این منافع چنان ریشه گرفت و اهمیت یافت که هرگونه تغییر در خط و مشی دو کشور را مشکل می ساخت حتی طرح هایی برای استقرار یک همکاری نزدیک و دائمی تحت بررسی بود همچنین قراردادهای عمده تحویل کالاهای زیاد میان دولت ایران و شرکت های گوناگون آلمانی منعقد شده بود. این امر چنان مشکلاتی پیش می آورد که حل و فصل آن در سطح صرفا تجاری امکان پذیر نبود و دخالت در سطح سیاسی و دولتی را نیز ضروری می ساخت بدین ترتیب ایران در طول این سالها از ارتقاء خود به یک کشور قدرتمند اقتصادی و صنعتی را تنها در گرو و راهنمایی و همکاری با آلمان می دید و تنها وقوع جنگ جهانی دوم موجب وقفه در عملی کردن این طرح ها شد(32)
روابط ایران و آلمان در جنگ جهانی دوم
روابط ایران و آلمان در جنگ جهانی دوم به دو دوره تقسیم می شود.
1ـ دوره ای که دولتهای شوروی و آلمان به انعقاد پیمان عدم تجاوز دست زدند و این دوره از سال 1318 تا تابستان 1320 به طول انجامید.
2ـ دوره ای از روابط ایران و المان که از حمله آلمان به شوروی در تابستان 1320 آغاز می شود و تا اشغال ایران توسط متفقین ادامه می یابد.
با آغاز جنگ جهانی دوم در سال 1318(1939) ایران که سالها تلاش خود را مصروف توسعه اقتصادی و بازسازی کشور کرده بود با توجه به تجربه های تلخ جنگ جهانی اول سعی در اجتناب از درگیری و خسارات ناشی از آن داشت. بنابراین علاوه بر اعلام این بی طرفی در 11 شهریور 1318 به عموم مردم و سفرای خارجی ،از سفارت امریکا درخواست کرد که کلیه قوانین ، مقررات و آیین نامه های بین المللی مربوط به عدم مخاصمه و حفظ بی طرفی را برای ایران ارسال کند. تا نسبت به وضع کشور در قبال جریانات نظامی و سیاسی و بین المللی تصمیم لازم اتخاذ شود.(33) همچنین رضا شاه به هنگام افتتاح دوره دوازدهم مجلس نیز درباره سیاست ایران در جنگ الام داشت:«در روابط ایران با کشورهای دیگر مخصوصا کشورهای همسایه که پایه آن بر اساس دوستی و احترام متقابل استوار می باشد دولت ایران بی طرفی کامل را پیروی می نماید و آرزومند است در نزدیکترین وقت آرامش برقرار شود زیرا ادامه جنگ لطمه به اوضاع مالی و اقتصادی کلیه امور وارد خواهد کرد و مدنیت دنیا را تهدید می کند(34)
بنابراین اتخاذ سیاست بی طرفی و اجتناب از هرگونه درگیری در جنگ از تکرار تجربه جنگ جهانی اول که کشور را به صورت ویرانه ای در آورده بود جلوگیری می کرد. در ابتدا هم آلمان هم انگلیس از این موضع ایران استقبال کردند انگلیس از آن جهت که تعقیب این خط مشی در آرام نگه داشتن و کنترل اوضاع خاورمیانه موثر بود زیرا در آن هنگام قدرت انگلیس برای حفظ منافعش در این منطقه کافی نبود. استدلال وزارت خارجه آلمان نی زاین بود که با توجه به پیوند نزدیک ترکیه با انگلیس و فرانسه و چین به نظر می آید که آنچه از لحاظ سیاسی اهمیت ویژه ای دارد که فعلا تقویت ایران در بی طرفی کامل اش ادامه داده شود(35)
اما توسعه طلبی های آلمان در اروپای مرکزی تبلیغاتش در خاورمیانه و آمادگی متفقین برای مقابله با آن کشور به تدریج تثیر خود را بر موقعیت ایران آشکار رکد. از همان ایام که اعلام شد میان شوروی ، انگلیس و فرانسه سلسله گفتگوهایی در جریان است که هدف از آن اتحادی نیرومند علیه آلمان است نگرانی های ایران آغاز شد درگیری ترکیه در بحران اروپا همچنین مذاکراتی که به منظور اتحاد میان انگلیس و شوروی در جریان بود نخستین نشانه هایی بود که باعث می شد ایران نزدیک شدن جنگ را محتمل بداند شروع مذاکرات روس انگلیس برای اتحاد علیه آلمان برای ایران نگران کننده بود زیرا آخرین تجربه ایران از نزدیکی این دو قدرت پیمانهای 1907 و 1915 و تقسیم قلمرو ایران به دو منطقه نفوذ بود به علاوه آلمان اکنون مهم ترین طرف تجاری ایران محسو.ب می شد و مرزهای شمالی و جنوبی راه ترانزیت این کشور بود که هر دو به دست این دو قدرت بود(36) یکی از عواملی که بر دشواری موقعیت ایران می افزود روابط آن کشور با شوروی بود بنابراین ایران همچنان که از پروتکل محرمانه آلمان و شوروی بیمناک و بی اطلاع بود سعی داشت اسمیر نوف سفیر شوروی در تهران را از پایبندی خود در حفظ بی طرفی مطمئن سازد این نکته را باید در نظر داشت که جنگ جهانی در زمانی آغاز شد که میان ایران و شوروی هیچ گونه پیمان تجاری وجود نداشت ولی در طول مذکراتی که در سال 1318 برای انعقاد یک پیمان تجاری در مسکو جریان داشت کلیه اقدامات ایران از سوی شوروی با سردی تمام مواجه شده بود آلمانها نیز برای نزدیکتر ساختن ایران به خود از این موقعیت کاملا استفاده کردند آنها اعتقاد داشتند که دولت ایران به خاطر وابستگی اقتصادی اش بدانها بیشتر ترجیح می دهد که با تکیه بر مناسبات خود با آلمان موضع روسها را تعدیل کند زیرا از نظر ایرانیان این آلمان بود که می توانست تهدید شوروی را خنثی سازد(37).
ایران نیز با توجه به حجم گسترده مبادلات بازرگانی با آلمان در صدد برآمد مقامات آلمانی را وادار کند از دو جانب به روسیه فشار آورند. بنابراین سرتیپ خسروی وزیر دارائی در 15 شهریور در ملاقاتی با وزیر مختار آلمان به وی گفت در صورتی که بتوان مسائل ناشی از محاصره اقتصادی و مشکلات ناشی از آن را در زمینه واردات و صادرات حل کرد دولت ایران نه تنها به حفظ روابط بازرگانی خود با آلمانها تمایل دارد بلکه حاضر به توسعه آن نیز می باشد.(38) دولت آلمان نیز به این امر اعتراف داشت که همکاری اقتصادی شوروی و ایران نه تنها به سود دو کشور بلکه برای حفظ و توسعه روابط بازرگانی ایران و آلمان ضروری است. سرانجام فشارهای دیپلماتیک آلمان و امتیازات ایران در جریان مذاکرات بازرگانی ایران و شوروی سبب شد معاهده جدیدی در فروردین ماه 1319 منعقد گردد.(39)
اما با وجود انعقاد پیمان بازرگانی ایران و شوروی ، ایران همچنان از توافق های به عمل آمده در جریان مذاکرات سری آلمان و شوروی بی اطلاع و نگران بود احتمال داشت آلمان در قبال اخذ امتیازاتی از شوروی ایران را به روسها واگذار کرده باشد هر چند در آن هنگام سیاست آلمان مبتنی بر این بود که توجه شوروی را از اروپای شرقی معطوف به نواحی جنوبی ایران و هند سازد ایران برای رفع نگرانی و هراس خود از خطر شوروی ـ که آن را بسیار نزدیک تلقی می کرد ـ علاوه بر تقویت استحکامات شمال در صدد جلب مشارکت و همکاری نظامی انگلیس و همچنین انعقاد پیمان محرمانه ای با این کشور بر آمد. اما دولت انگلیس با توجه به این که ایران را متحدی پر دردسر و فاقد کارآیی نظامی می دانست به این پیشنهادات توجهی نکرد. این واکنش منفی نسبت به درخواست ایران موجب کدورت شاه و مقامات ایرانی شد(40)
دوره دوم روابط ایران آلمان نیز از حملهآلمان به شوروی در تابستان 1320 آغاز می شود و حمله آلمان به شوروی در تیر 1320 بر اهمیت استراتژیک ایران در جنگ افزود هیتلر با اعتقاد و ایمان کامل به موفقیت این طرح حتی فرمان این عملیات را پی از انجام عملیات بارباروسا در 11 ژوئیه 1941(21 خرداد 1320) صادر کرد طبق این برنامه می بایست با استفاده از موقعیت اقتصادی سرزمینهای تسخیر شده حمله ای علیه متصرفات انگلستان در دریای مدیترانه و خاورمیانه آغاز شود بنابر این با توجه به اهداف و سیاست های جدید موقعیت استراتژیک ایران برای کشورهای شوروی و انگلیس و آلمان اهمیتی ویژه یافت. پس از این که در 21 تیر 1320 پیمان اتحاد به شوروی و انگلیس به امضاء رسید و متفقین در جبهه واحدی علیه آلمان متحد شدند(41) سواحل امن و مطمئن خلیج فارس ، تسهیلات راه آهن سراسری ایران ضرورت سرعت در رساندن نیروی نظامی و آذوقه به شوروی ، اشغال سریع وکنترل کامل ایران را ایجاب می کرد. بنابراین دولتهای شوروی و انگلیس با ارسال یادداشتهایی در 25 مرداد 1320 خواستار اخراج اتباع آلمانی از ایران شدند. پذیرش این امر برای ایران در واقع اتخاذ موضعی مثبت در قبال متفقین و خروج از موضع بی طرفی اش بود. بدین جهت دولت ایران با ارسال یادداشتهایی در 20 مرداد به دول مذکور اعلام کرد که اتباع آلمانی شدیدا تحت مراقبت دولت ایران می باشند با وجود این به محض این که دولت ایران بتواند افرادی را به جای آنها بگمارد اقدام به اخراج آنها خواهد کرد.(42) اما دول مذکور استدلال و درنگ ایران را نپذیرفتند و تذکر دوم که در واقع به منزله اتمام حجتی بر دولت ایران بود فرستاده شد این امر رضا شاه را در وضعیت دشواری قرار می داد در صورت موافقت ایران با متفقین و اخراج اتباع آلمانی همچنین اجازه عبور تجهیزات جنگی به شوروی مرتکب عمل خصمانه ای نسبت به دولت آلمان می شد. این اقدام در حالی بود که تا آن زمان ارتش دور دست آلمان در جبهه های جنگ موفقیتهای چشمگیری به دست آورده بود علاوه بر این برای ایران خطر نزدیک و احتمالی دولت شوروی به شمار می آمد نه آلمان. بنابراین دولت ایران ترجیح داد سیاست دفع الوقت را تا روشن شدن نتیجه جنگ آلمان با شوروی در پیش گیرد. بدین ترتیب در پاسخ به یاداشت دوم نیز اعلام داشت که تعداد کارشناسان آلمانی در ایران محدود است و آنها تحت مراقبت شدید دولت ایران هستند و وجود آنها برای بخشهای صنعتی و اقتصادی کشور ضرورت دارد علاوه بر این امر منافی سیاست بی طرفانه ایران است و از جانب آلمان اقدامی خصمانه تلقی می شود.(43)
اشغال ایران و اخراج اتباع آلمانی
در حالی که دولت ایران خود را با سخنانی چون حق حاکمیت ، حفظ بی طرفی و امثالهم مشغول ساخته بود وزارت امور خارجه و سرفرماندهی انگلیس به این نتیجه رسیده بودند که اگر دولت ایران اتباع آلمانی را اخراج نکند برای اشغال ایران دیگر تهدید ایران به تحریم اقتصادی ـ که شوروی پیشنهاد کرده بود ـ بی اثر خواهد بود. از نظر انگلیس فقط تهدید به اشغال نظامی مشترک شوروی و انگلیس از شمال و جنوب می توانست ایران به تامین خواسته هایشان وادار کند. و مساله تقاضای اخراج آلمانی ها بیشتر بهانه ای برای این اقدام بود رهبران انگلیس به این نتیجه رسیده بودند که بهترین بهانه ممکن برای اشغال احتمالی حوزه های نفتی جنوب و سیستم حمل و نقل کشور در تقاضای اخراج آلمانی ها نهفته است و از نظر آنها بعید بود که شاه حتی در برابر فشار سیاسی و اقتصادی این درخواست را اجابت کند به هر حال برآوردن خواسته های متفقین امر دشواری بود چرا کخ سفیر آلمان در تهران مدام به قطع روابط با ایران در صورت اخراج اتباع آلمانی از این کشور تهدید می کرد و چنین اقدامی را موضعی خصمانه علیه آلمان تلقی می کرد علی منصور که نتوانسته بود متفقین را متقاعد سازد در 28 مرداد در ملاقاتی که با اتل سفیر آلمان داشت نگرانی عمیق خود را از خطری که از جانب شوروی و انگلیس کشور را تهدید می کرد ابراز داشت اتل نخست وزیر ایران را به پیروزی نهایی و قریب الوقوع آلمان بر شوروی اطمینان داد و خاطر نشان کرد که پایداری و سرسختی دولت ایران در آینده آن کشور نقش تعیین کننده ای خواهد داشت وی پیشنهاد کرد که تعدادی از کارمندان و تکنیسینهای که بیکار شده از ایران اخراج شوند تا بی اساس بودن نگرانی شوروی و انگلیس را اثبات کند. اما همه مساعی ایران برای اجتناب از درگیری مستقیم در جنگ بی نتیجه ماند و در سحرگاه 3 شهریور 1320 سفرای شوروی و انگلیس به دیدار علی منصور نخست وزیر ایران رفتند و با یادداشتهای مشابهی هبور قوای متفقین را از مرزهای ایران را به این دولت اعلام کرد.(44) اشغال نظامی ایران بر اوضاع سیاسی کشور تاثیر فوری گذاشت هیات وزرا در ششم شهریور استعفا کردند و شاه به منظور ابراز حسن نیت خود نسبت به دول متفق محمد علی فروغی را مامور تشکیل کابینه کرد فروغی نیز در همین تاریخ ترک مقاومت ارتش ایران را به اطلاع نمایندگان مجلس رساند(45) در 8 شهریور سفرای شوروی و انگلیس با ملاقات فروغی نخست وزیر و علی سهیلی وزیر امور خارجه ایران یادداشتی بدین منضمون تسلیم دولت ایران مردند که دول شوروی و انگلیس هیچ نقشه ای علیه استقلال یا تمایمت ارضی ایران ندارند و علت اینکه مجبور شده اند اقدامات نظامی به عمل آورند این بوده است که دولت ایران به پیشنهادهای آنها توجهی نکرده است. اما به هر حال با وجود اخراج اتباع المانی مقاومت و تعللهای رضا شاه در اجابت خواسته های شوروی و انگلیس و تحویل اتباع آلمانی و استفاده از تسهیلات راه آهن برای متفقین شد و مانعی تلقی شد. بنابراین انگلیس که از دیر باز با نی روی کار آمدن رضا شاه محسوب می شد اینک که وی کارآیی اش را از دست داده بود و به طور روز افزونی منفور عامه قرار گرفته بود درصدد تضعیف سیاسی وی برآمد و در رسانه های خود به تبلیغاتی وسیع علیه دیکتاتوری وی پرداخت(46)
به این ترتیب منفقین و به ویژه انگلیس به این نتیجه رسیدند که وجود شاه موانع و مشکلات احتمالی بسیاری فراهم خواهد کرد و درصدد برآمدند با تهدید به اشغال تهران وی را ناگزیر کنند تسلیم شود این تهدید موجب اعتراض شدید دولت ایران در 24 شهریور و مذاکره سفارتخانه های ایران در مسکو و لندن با مقامات ذیربط برای اجتناب از این امر شد اما این اعتراضات و کوشش ها به جایی نرسید و رضا شاه نیز در 25 شهریور 1320 ناگزیر از ترک سلطنت به نفع فرزند خود شد حتی به رضا شاه اجازه اقامت در ایران یا آسیا داده نشد وی همراه با گروهی از اعضای خانواده اش با یک کشتی انگلیسی ابتدا به جزیره موریس و سپس در 1942 به ژوهانسبورگ در افریقای جنوبی انتقال داده شد.(47)
پی نوشت ها
1ـ چارلز عیسوی، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره، 1362، ص139
2ـ مجموعه اسناد و مدارک فرخ خان امین الملک، به کوشش کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، تهران: دانشگاه تهران، 1346، ج1، ص356
3ـ فاطمه پیرا، روابط سیاسی ـ اقتصادی ایران و آلمان بین دوجنگ جهانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379، ص34
4ـ جی برادفور مارتین، تاریخ روابط ایران و المان، ترجمه پیمان آزاد و علی امید، تهران: پیک و ترجمه و نشر، 1367، ص152ـ 150
5ـ همان ص293
6ـ پیرا، پیشین، ص67
7ـ احمد علی سپهر، ایران در جنگ بزرگ 1918ـ 1914، تهران: چاپخانه بانک ملی، 1336، ص89
8ـ همان، ص90
9ـ همان ص134
10ــ اولریخ گرکه، پیش به سوی شرق، ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمه پرویز صدری، تهران: نشر سیامک، 1377، ج1، ص172.
11ـ پیرا ،پیشین،ص324
12ـ همان، ص325
13ـ ویپرت بلوشر، سفرنامه بلوشر، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: 1369، ص142
14ـ مریم میراحمدی، پژوهشی در تاریخ معاصر ایران(50ـ 1900) مشهد: آستان قدس رضوی، 1366، ص66
15ـ علی اصغر زرگر، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضا شاه، ترجمه کاوه بیات، تهران: نشر پروین، 1372، ص354
16ـ سپهر، پیشین، ص43
17ـ بلوشر، پیشین، ص198
18ـ زرگر، پیشین، ص225
19ـ همان، ص196
20ـ روزنامه اطلاعت 23/5/و 12/6/1305
21ـ حسین محبوبی اردکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، تهران: دانشگاه تهران، 2537، ص350
22ـ زرگر، پیشین، ص360
23ـ ایرج ذوقیف ایران و قدرتهای بزرگ در جنگ جهانی دوم، تهران: پاژنگ، 1368، ص18
24ـ روزنامه آیئنه ایران، 11/8/1308
25ـ پیرا ،پیشین،ص321
26ـ خاطرات آقا بیگف، ترجمه حسین ابوترابیان، تهرتن: پیام، 1357، ص32ـ 123
27ـ بلوشر، پیشین، ص321
28ـ ناصر فربد، سرنوشت استعمار در ایران، ج1، تهران: ابن سینا، 1344، ص91
29ـ فتح الله بینا، سرگذشت رضا شاه، تهران: 1320، ص76
30ـ حسن خان ملک یزدی، ارزش مساعی ایران در جنگ، تهران: 1324، ص38
31ـ گزیده اسناد روابط ایران و آلمان، ج2، بخش اقتصادی
32ـ پیرا ،پیشین،ص70ـ 269
33ـ درباره سوم شهریور و نقش ایران در جنگ جهانی دوم، تهران: مرکز پزوهشها و نشر فرهنگ سیاسی، 2536، ص2
34ـ زرگر، پیشین، ص400
35ـ همان، ص403
36ـ همایون اللهی، اهمیت استراتژیک ایران در جنگ جهانی دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1365، ص70
37ـ سر رید واسکرین پولارد، سرکلارمونت، شتهرها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو، 1363، ص46
38ـ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دروان پهلوی، تهران: نشر البرز، 1372، ص56
39ـ همان، ص58
40ـ بولارد، پیشین، ص30
41ـ درباره سوم شهریور و نقش ایران...، پیشین، ص2
42ـ همان، ص31ـ 29
43ـ همان، 2ـ 41
44ـ بولارد، پیشین، ص48
45ـ همان، ص73
46ـ محمد دلفانی، ساختار ارتش در دروه رضا شاه، تهران: نشر دانشگاه آزاد اسلامی، 1373،
47ـ پیرا ، پیشین، ص320