روباهان درکمين
فعاليت‌هاي سياسي- فرهنگي‌آمريکا در مشهد
پس از خروج ارتش سرخ (نيروهاي اشغالگر روس) از خراسان در سال1324 ه.ش آمريکا به تدريج و به طور نامحسوسي جاي شوروي را گرفت و به مرور زمان حضور خود را در همه زمينه‌ها در اين استان پهناور توسعه داد و از سال 1339 ه.ش با فعال کردن کنسولگري و نهادهاي فرهنگي و اقتصادي خود در مشهد و برخي از شهرهاي با اهميت خراسان در همه حوزه‌هاي اقتصادي، سياسي و فرهنگي فعاليت‌هاي خود را بيش از پيش افزايش داد. در ادامه به معرفي کنسولگري آمريکا در مشهد و انجمن فرهنگي ايران و آمريکا در مشهد اشاره مي کنيم.
کنسولگري آمريکا
کنسولگري آمريکا در سال1328 ه.ش (چهار سال پس از تخليه خاک خراسان از نيروهاي اشغالگر روس) در مشهد تأسيس شد.
آمريکاييها به منظور استفاده از فرصت ها براي آشنايي مردم با مباني فرهنگي غرب و انتقال ارزش هاي پذيرفته شده آن و احياي برخي از ارزش ها و سنت هاي بازدارنده از همه ابزارهاي تبليغاتي خود استفاده ميکردند. کنسولگري آمريکا روز دوم آبان 39، فيلم رنگي«ميراث کوروش» را که يک فيلمبردار آمريکايي تهيه کرده بود، در مشهد به نمايش گذاشت و در همين روز ادوارد تامس، کنسول آمريکا، در مجلسي که نايب توليت آستان قدس رضوي، فرماندهي لشکر 12، کفيل استانداري، رؤساي ادارات، روزنامه‌نگاران، نمايندگان سياسي خارجي مقيم مشهد و چهره‌هاي سرشناس شهر و همسرانشان شرکت داشتند، در تالار رازي دانشکده پزشکي، درباره تمدن باستان و اهميت زبان فارسي سخنراني کرد.
ادوارد تامس، به راحتي به خود اجازه مي‌داد تا در مسائل شهر دخالت کند. او به مسؤولين شهر مشهد خط مي‌داد. وي در23 آبان 39 پس از ابطال انتخابات دوره بيستم مجلس شوراي ملي، درباره انتخابات و ويژگي هاي اين دوره در محل انجمن ايران و آمريکا سخنراني کرد.
پس از واقعه 15 خرداد، با توجه به اينکه مشهد يکي از مراکز ثقل اين حرکت مهم ديني و سياسي به شمار مي‌رفت و ارزيابي اوضاع اجتماعي و سياسي آن ضروري مي‌نمود، «ستريک فوستون»، مفسر راديوهاي آمريکا، به مشهد آمد و تعداد مستشاران نظامي و نيز رفت و آمدشان افزايش يافت.
رابطه آمريکايي ها با مقامات خراسان به صورت يک طرفه نبود چرا که مقامات استان نيز با توجه به فضاي سياسي کشور و رخنه آمريکا در امور کشور، سر از پا نشناخته و بي‌هيچ اعتراضي، مشتاق به چنين رابطه‌هايي بودند. به جز نظاميان و مقامات سياسي مشهد، دانشگاهيان و مديران کل ادارات مختلف نيز با کنسولگري ارتباط داشتند. اين روابط بيشتر از راه عضويت در باشگاه «لاينز» که يک تشکيلات آمريکايي بود و نيز از طريق همکاري با اداره اصل 4 صورت مي‌گرفت.
در اواخر سال 42 يکي از برنامه‌هاي سياسي فرهنگي که سفارت آمريکا به اجرا گذاشت و در مشهد نيز اعمال شد، و آن اعزام گروهي تحت عنوان سپاه صلح به شهرهاي مختلف ايران بود. برخي از اعضاي سپاه صلح به عنوان تدريس زبان انگليسي و تعليم دبيرهاي زبان و تعدادي نيز به عنوان کار عمران روستايي، توسعه و ترويج کشاورزي، به درون جامعه شهري و روستايي خراسان رخنه کردند. اعزام اين همه چشم و گوش و تأسيس دواير و مراکز مختلف به خاطر نگراني آمريکا از دولت ايران نبود؛ چون رژيم پهلوي سر سپردگي خود را به اندازه کافي به آمريکايي ها نشان داده بود. آن ها ملت را نيز ضعيف‌تر از آن ارزيابي ميکردند که بتوانند حرکتي از خود نشان دهند و يا به آينده خود بينديشند. آمريکايي ها نگران همسايه شمالي ايران بودند و ريشه حرکت هاي مردمي را بيرون از مرزها جستجو ميکردند و از ذخاير معنوي و فرهنگي جامعه و قدرت رهبري اسلام و سازمان روحانيت به کلي غافل بودند.
انجمن فرهنگي ايران و آمريکا در مشهد
آمريکا با تأسيس انجمن فرهنگي ايران و آمريکا در مشهد، نفوذ فرهنگي خود را در اين شهر که شهر حساسي به شمار مي‌رفت، گسترش داد. مشهد در حکم «مادر شهري» بود که مي‌شد از آنجا عمليات فرهنگي را هدايت کرد.
نمايش فيلم در انجمن طرفداران زيادي داشت. اين فيلم ها با توجه به سياست هاي آمريکا در ايران، گزينش مي‌شدند. بيشتر اين فيلم ها به زبان انگليسي و به منظور معرفي فرهنگ و تمدن آمريکا و رشد و رونق هنر و صنعت و تکنيک و دانش و آزادي هاي اجتماعي در اين کشور نمايش داده مي‌شد و برخي از اين فيلم ها چگونگي سفر به آمريکا و نحوه پذيرش دانشجو و معرفي دانشگاه هاي مختلف اين کشور و منابع طبيعي و زيبايي هاي محيط زيست آمريکا را به نمايش مي گذاشت. برخي از فيلم ها نيز عهده‌دار تبليغ جامعه مدني و رشد سياسي و توسعه فرهنگي آمريکا بودند. از جمله اين فيلم ها مي‌توان به فيلم مسافرت ژاکلين کندي همسر رئيس جمهور آمريکا به پاکستان و هندوستان که در نهم آبان 1341 در سالن انجمن به نمايش درآمد، اشاره کرد.
انجمن، عرصه نمايش هنر، ادبيات، موسيقي و سنن اجتماعي آمريکاييان شمرده مي‌شد. نمايشگاه‌هاي مختلف آثار نقاشي، کنسرت پانيست هاي معروف، اجراي بازي بينگو، اجراي مسابقه موسيقي و نقاشي، برگزاري جشن روز پيدايش و روزهاي مقدس در آيين مسيحيت، سخنراني درباره شعر و ادب و روزنامه‌نگاري از برنامه‌هاي مستمر و پيوسته انجمن بود. آمريکايي ها با تمام ظرفيت و امکان، سعي ميکردند اخبار فرهنگي خراسان را در اختيار داشته باشند و تا جاي ممکن ماجراسازي کنند و با وارونه‌سازي و کژنمايي فرهنگ بومي، فرهنگ مهاجم را جانشين آن بکنند.
آمريکايي ها حرکت فرهنگي خود را در مشهد از طبقه حاکم و طبقات مرفه شهري و مراکز دانشگاهي شروع کردند و کوشش داشتند خودشان را به نهادهاي فرهنگي ديگر و توده‌هاي مردم نزديک کنند.
فعاليت‌هاي‌سياسي-فرهنگي‌انگليس درمشهد
در سال هاي 43- 1339 ه.ش از ميان کشورهاي اروپايي، پير استعمار به لحاظ سوابق استعماري و پيشينه تجاوزگري‌هايي که داشت، بيش از هر دولت ديگري در مشهد و شهرهاي دور و نزديک خراسان فعاليت مي‌کرد و جاسوس‌هاي آن در زير نقاب هاي فرهنگي، هنري، اقتصادي و نظامي به اين استان مرزي و حساس آمد و شد داشتند و ضمن کنترل اوضاع با آمريکا در رقابت پنهاني به سر مي‌بردند. از مهمترين مراکز فعاليت‌هاي سياسي فرهنگي انگليس در مشهد، کنسولگري و شوراي فرهنگي بريتانيا بود. به لحاظ اهميتي که شوراي فرهنگي بريتانيا داشته است، گزارشي از چگونگي و دامنه فعاليت‌هاي آن را ارائه مي‌دهيم.
شوراي فرهنگي بريتانيا در مشهد
شوراي فرهنگي بريتانيا در دهه30 در مشهد تأسيس شد و تا سال1357 که انقلاب اسلامي ايران به پيروزي رسيد، به فعاليت خود ادامه داد و در اين سال طعمه حريق گرديد.
شوراي فرهنگي بريتانيا اهداف مشابه انجمن فرهنگي ايران و آمريکا را دنبال مي‌کرد؛ با اين امتياز که حضور فرهنگي انگليس در مشهد از سابقه طولاني‌تري برخوردار بود و به دوران ظهور قاجار بر مي‌گشت در حاليکه حضور فرهنگي آمريکا در اين شهر از پيشينه‌اي طولاني برخوردار نبود و عليرغم جاذبه‌هاي انجمن ايران و آمريکا براي نسل جوان و خانواده‌هاي نوپا و چگونگي برخورد و رابطه با آن فرهنگ شهروندان خراساني، کم و بيش گنگ و داراي مشکلات اساسي بود.
شوراي فرهنگي بريتانيا ضمن آموزش زبان انگليسي، فعاليت‌هاي فرهنگي مختلفي را دنبال مي‌کرد. اين شورا محل اجتماع انگليسي هاي مقيم مشهد و محل رفت و آمد سياحان، مستشرقان و انديشمندان بريتانيا به خراسان شمرده مي‌شد و متقابلا با حمايت مالي اين شورا تعدادي از افراد، تحت عناوين مختلف به انگليس فرستاده مي‌شدند؛ از آن جمله مي‌توان به سفر احمد رهبر رييس دبيرستان فردوسي اشاره کرد که به دعوت شوراي فرهنگي بريتانيا و موافقت وزارت فرهنگ براي مطالعه در امور فرهنگي، به مدت دو ماه به انگلستان عزيمت نمود.
شوراي فرهنگي بريتانيا با همه مسئولين رژيم پهلوي در مشهد رابطه نزديک داشت. اعضاي اصلي شورا در همه محافل علمي و شب نشيني‌ها شرکت ميکردند. مسئولين شورا خود نيز به مناسبت هاي مختلف، مجالس ضيافت برگزار کرده و روسا و افراد صاحب نام شهر را به اين مجالس دعوت ميکردند.
در سال 1341 جونز به عنوان رئيس شوراي فرهنگي بريتانيا، در 24 آبان درباره «روش فرهنگي انگليس» سخنراني کرد. در اين سخنراني که در محل شوراي فرهنگي بريتانيا در مشهد صورت گرفت، جونز درباره سازمان مدارس دولتي و مدارس خصوصي شبانه روزي انگليس سخنراني کرد. او درباره جزييات برنامه‌هاي آموزشي اين مدارس و نحوه همکاري وزارت فرهنگ با دانشجويان اعزامي به تفصيل سخن گفت و اسفند ماه همان سال، مجلس ياد بود ادوارد براون شرق شناس انگليسي در مشهد برگزار شد.
معاون جونز، فردي بود به نام حميد رضا مهاجن(مشهور به هانسراج) که از پيروان فرقه ضاله بهاييت بود. او سه سال به «U.K.C» خدمت کرد و پس از آن کنسولگري شورا را به عهده داشت. خدمات او براي دولت انگليس در حدي بود که نام ايشان به دستور اليزابت، ملکه انگلستان در شمار شخصيت‌هاي قابل افتخار سال 1963 م چاپ شد و يک قطعه نشان دريافت کرد و از آن جهت که صادقانه به انگلستان خدمت کرده بود، از اعضاي امپراتوري انگليس گرديد.