مناسبات ایران و فرانسه در دورهء ریاست جمهوری ژنرال دوگل
چکیده:
با به قدرت رسیدن ژنرال دوگل در فرانسه،این کشور سیاستهای مستقل از دو ابرقدرت شرق و غرب،یعنی امریکا و شوروی را در پیش گرفت.این سیاست تا اندازهای مورد توجه محمد رضا پهلوی،شاه ایران،قرار گرفت.
در دورهء زمامداری دوگل روابط ایران و فرانسه به علل سیاسی،اقتصادی،فرهنگی،مسائل منطقهای و نیز موضوعات بین المللی گسترش یافت و به سفر دوگل به ایران در سال 1963 انجامید.سیاست مستقل ملی فرانسه و افزایش اهمیت خاورمیانه برای فرانسه و پیگیری سیاست نسبتا مستقل از سوی شاه،از دلایل دیگر این گسترش مناسبات به شمار میرود.
(*)کارشناس ادارهء دوم غرب اروپا.
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 122)
________________________________________
فرانسه یکی از کشورهای بزرگ اروپایی است که از دیرباز مورد توجه ایران بوده است. نفوذ و حضور فرهنگی فرانسه در ایران طولانی میباشد و با توجه به نداشتن سابقهء استعماری در ایران،از اندک قدرتهای خوشنام نزد ایرانیان است.
واژهء فرنگ در فرهنگ ایرانیان برگرفته از دیدگان مردم این کشور نسبت به غرب و پنداشتن فرانسه به عنوان نماد اروپا و غرب در گذشته بوده است.از هنگام برقراری ارتباط میان دو کشور،دو طرف در مقاطع گوناگون تاریخی به عللی سعی در نزدیکی به یکدیگر و برقراری ارتباط باهم داشتهاند.اوج ارتباط ایران و فرانسه در دورهء قاجار و ناپلئون و امضای عهدنامهء فینکناشتاین و اعزام ژنرال گاردان به ایران بودک که با عهدنامهء صلح تیلسیت میان فرانسه و دشمن دیرینهء ایران،یعنی روسیه،ایران وجه المصالحه قرار گرفت و خاطرهء تلخی از عدم وفاداری فرانسویان نزد ایرانیان بر جای ماند.بااینحال حضور ژنرال گاردان و هیئت همراه وی تأثیرات بسیاری در جامعهء ایران داشت.
پس از فرانسه جایگاه مهمی در سیاست خارجی ایران نداشت و همواره روسیه و انگلیس مهمترین بازیگران در ایران بودند.در هنگام جنگ جهانی دوم ورود قدرتهای دیگر مانند آلمان و امریکا و تضعیف انگلیس باعث تغییر موازنه گردید.از آن پس امریکا به صورت قدرت برتر در ایران حضور داشته و ایران به یکی از متحدان نزدیک امریکا در منطقهء حساس خاورمیانه و در همسایگی ابرقدرت شرق،یعنی شوروی تبدیل شد.
به قدرت رسیدن ژنرال دوگل در فرانسه و اتخاذ سیاستهای مستقل از سوی وی سبب گشت وی در دنیا به دنبال ایجاد خط سوم و مستقل از دو ابرقدرت برآمده و بکوشد رهبری این گروه از کشورها را بر عهده گیرد.این سیاست مورد توجه ایران و شخص شاه قرار گرفت و در این دوره دو کشور بسیار به یکدیگر نزدیک شده و بدین ترتیب نخستین سفر رئیس کشور فرانسه به ایران در این دوره صورت گرفت.
1.روابط دو کشور پیش از دورهء پهلوی
آغاز روابط ایران و فرانسه را میتوان از سال 1291 م.که سفیری از جانب ارغون شاه به
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 123)
________________________________________
دربار فیلیپ لوبل پادشاه فرانسه فرستاده شد،دانست1.پس از آن دورهء لویی سیزدهم و کاردینال دوریشیلیو،صدر اعظم وی،با توجه به رهیافت مقامهای فرانسوی برای دست یافتن به سرزمینهای دوردست و مستعمرات جدید،ایران به دلیل جایگاه جغرافیایی ویژه،برخورداری از ابریشم،پارچههای زیبا و مروارید خلیج فارس مورد توجه قرار گرفت،ولی به دلیل جنگ میان شاه صفی با دولت عثمانی نامهء لویی سیزدهم و تمایل وی برای برقراری ارتباط،بیپاسخ ماند.2کوشش دولت صفویه برای بهرهگیری از علاقهمندی فرانسه به حضور بازرگانی در ایران جهت برخورداری از حمایت نیروی دریایی فرانسه برای بیرون راندن نیروهای پرتغالی، انگلیسی و هلندی از خلیج فارس در زمان لویی چهاردهم به دلیل عدم همکاری طرف فرانسوی به نتیجه نرسید ولی در زمینهء بازرگانی یک قرارداد به امضاء رسید که به ایرانیان حق آزادی تجارت در فرانسه و تأسیس کنسولگری در بندر مارسی داده شد و کنسولگری فرانسه در اصفهان نیز برپا شد.
با سقوط صفویه و روی کار آمدن سلسلههای افشاریه و زندیه روابط دو کشور حدود 60 سال قطع گردید تا اینکه ناپلئون بناپارت برای دستیابی به رؤیاهای خود و تصرف هندوستان و مقابله با انگلیس و برقراری اتحاد با ایران ابراز تمایل کرد.شاه ایران نیز برای مقابله با فزونخواهی روسیه و بازپسستاندن گرجستان به این ابراز تمایل پاسخ مثبت داده و در نتیجه عهدنامهء فینکناشتاین در 4 مه 1807 در 16 مادّه میان نمایندگان دو کشور به امضاء رسید. طبق این عهدنامه استقلال ایران تضمین شده و گرجستان بخشی از ایران به شمار میآمد و فرانسه متعهد گردید برخی از ابزارهای نظامی را در اختیار ایران قرار داده و به این کشور جهت باز پسگیری سرزمینهای اشغالی خود از روسیه کمک نماید.در برابر ایران نیز متعهد شد ضمن قطع روابط خود با انگلیس به این کشور اعلام جنگ نماید.
پس از امضای این عهدنامه هیئتی 200 نفره و نظامی برای سازماندهی ارتش ایران و هموار ساختن راه حمله به هندوستان به سرپرستی ژنرال گاردان وارد ایران شد.با ورود این هیئت و امضای قرارداد بازرگانی در سال 1808 روابط دو کشور به عالیترین سطح خود رسید. منافع اروپایی فرانسه باعث باز شدن باب دوستی میان این کشور و روسیه شد و با امضای
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 124)
________________________________________
عهدنامهء تیلیست در 7 ژوئیهء 1807،ناپلئون عملا ایران را در مقابل روسیه و انگلیس تنها گذاشت و ایران ناامید از کمک فرانسه در برابر توسعهطلبیهای روسیه به انگلیس متوسل شد و بدین ترتیب روابط ایران و فرانسه قطع گردید.3
پس از سی سال قطع روابط،فرانسه در 1844 برای تجدید روابط سیاسی و عقد قرارداد تجاری ابراز تمایل کرد و فرستادهء این کشور توانست فرمانی از محمد شاه بگیرد که به موجب آن آزادی تجارت و استفاده از شرط دولت کاملة الوداد به اتباع فرانسه داده شده بود ولی با مخالفت امیر کبیر بینتیجه ماند و روابط سیاسی دو کشور تا 1855 تجدید نشد.
پس از روی کار آمدن ناپلئون سوم،فرانسه بار دیگر برای برقراری روابط با ایران علاقه نشان داد و سفیران دو کشور مبادله شدند.در این دوره نفوذ فرهنگی فرانسه در ایران گسترش چشمگیری یافت.تأسیس دار الفنون و استخدام استادان فرانسوی،اعزام دانشجو به فرانسه، تدریس زبان فرانسه در ایران،اعزام مبلغان مذهبی فرانسوی به ایران و اکتشافات هیئتهای باستانشناسی فرانسه در ایران از جمله موارد گسترش روابط فرهنگی و علمی دو کشور به شمار میآیدت.4
2.مناسبات دو کشور در دورهء پهلوی تا روی کار آمدن ژنرال دوگل
رضا شاه به گسترش روابط سیاسی و فرهنگی با فرانسه بسیار اهمیت میداد،حتی هنگامی که مقام وزارت جنگ را در کابینهء مستوفی الممالک بر عهده داشت،شصت کارشناس نظامی فرانسه را برای آموزش ارتش استخدام کرد.5
در دوران رضا شاه(20-1304)،هیئت نظامی افسران فرانسوی که از نخبگان ارتش آن کشور بودند،چه در دانشکدهء افسری و چه در دانشگاه جنگ دربارهء وظایف و سازماندهی اطلاعات و ضد اطلاعات تدریس میکردند و چند کتاب نیز به دستور آنها به فارسی ترجمه شد. آنها کمی پیش از آغاز جنگ جهانی دوم از ایران رفتند.میتوان گفت که پایهگذار دستگاه اطلاعات ارتش ایران،فرانسویها بودند،هرچند طرحهای آنها ناتمام ماند و اجرا نشد.6
در 01306 ش،رضا شاه رسما کاپیتولاسیون را لغو کرد و دولت فرانسه نخستین دولت
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 125)
________________________________________
اروپایی بود که این اقدام را تأیید کرد.همچنین در 1306 گروهی از کارمندان ادارهء پست و تلگراف برای فراگرفتن فن مخابرات تلگراف بیسیم،به پاریس اعزام شدند.در 1307 که قانون اعزام دانشجو به اروپا به مرحلهء اجرا درآمد،شمار زیادی از دانشجویان به فرانسه فرستاده شدند.7
دولت ایران در راستای توسعهء روابط خارجی خود و محدود کردن نقش انگلیس،در 30 ژوئن 1929 عهدنامهء مودّت را با فرانسه در شش مادّه در تهران امضا کرد.افزون بر این نخستین قرارداد فرهنگی رسمی بین ایران و یک کشور خارجی،با فرانسه و در سال 1308 میان وزیر مختار ایران در پاریس و وزیر فرهنگ دولت جمهوری فرانسه دربارهء برابری ارزش مدرک تحصیلی منعقد شد.8
در دههء دوم زمامداری رضا شاه،دو رویداد موجب قطع روابط سیاسی ایران با فرانسه و امریکا برای چند سال شد.علت اصلی این رویدادها مخالفت افکار عمومی فرانسه و امریکا(و نه حکومتهایشان)با دیکتاتوری رضا شاه بود که در نظر آنها مجری سیاست انگلیس در خاورمیانه به شمار میرفت.به ویژه روزنامههای فرانسه به تندی از رژیم ایران انتقاد میکردند و هنگامی که شاه در 1313 به خدمت آخرین کارمندان بلژیکی در گمرک پایان داد،خردهگیری از کارهای وی را آغاز کردند.
در دی 1316،چند روزنامهء فکاهی فرانسوی عکسها،مقالهها و کاریکاتورهایی دربارهء رضا شاه به مناسبت نمایشگاهی که در پاریس برگزار میشد،انتشار دادند که از دید وی توهینآمیز آمد.ازاینرو دستور احضار ابو القاسم فروهر،وزیر مختار ایران در پاریس و قطع مناسبات سیاسی با فرانسه را صادر کرد.9
روابط سیاسی ایران و فرانسه تا اوایل جنگ جهانی دوم حسنه بود.پس از اشغال فرانسه توسط آلمان و تشکیل دولت ویشی،سفارت ایران نیز از مهر 1319 به ویشی منتقل شد.پس از انعقاد قرارداد سهجانبهء ایران،انگلیس و شوروی و پیوستن ایران به نیروهای متفقین،دولت ایران در 10 فروردین 1321 روابط سیاسی خود را با حکومت ویشی قطع کرد.10
با تشکیل حکومت موقت جمهوری فرانسه توسط ژنرال دوگل در خرداد 1333/ژوئن
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 126)
________________________________________
1944 در الجزایر،دولت ایران یکی از نخستین دولتهایی بود که حکومت موقت او را به رسمیت شناخت و پس از ورود دوگل به پاریس در اوت همان سال،سفارت ایران نیز به پاریس منتقل شد.ژنرال دوگل در دسامبر 1944 هنگامی که برای انعقاد قرارداد راهی مسکو بود،در تهران برای نخستین بار با محمد رضا شاه دیدار کرد.این دیدار زمینهء یک دوستی طولانی میان آن دو را فراهم ساخت.
3.مناسبات دو کشور در زمان ریاست جمهوری ژنرال دوگل
روابط دوستانهء دو کشور از آغاز جمهوری پنجم در فرانسه(در 4 اکتبر 1958)که ژنرال دوگل زمام امور را دوباره از 8 ژانویهء 1959 به دست گرفت،تحکیم و تا پایان دورهء وی،یعنی 28 آوریل 1969 ادامه یافت.در جمهوری پنجم همزمان با افزایش چشمگیر روابط دیپلماتیک، پیوندهای اقتصادی و فرهنگی نیز گسترش یافت.البته از مدتی پیش روابط رو به گسترش گذاشته بود،به گونهای که در 1956 فرانسه نخستین واردکنندهء پنبه از ایران با 13 هزار تن بود. افزون بر این قراردادهای مهمی بین دو کشور بسته شد که عمدهترین آنها در فوریهء 1956 به امضا رسید و شامل کسب امتیاز سه شرکت فرانسوی برای ساخت بزرگترین سد ایران بر روی سفید رود در شمال غربی تهران بود.این سد 6 میلیون متر مکعب گنجایش داشت و ارزش قرارداد آن 10 میلیارد فرانک برآورد گردید.11
در این دوره از مبادلات دیپلماتیک که منجر به افزایش همکاریهای سیاسی،اقتصادی و فرهنگی میان ایران و فرانسه شد،میتوان به سفرهای زیر اشاره کرد:12
از 22 تا 26 نوامبر 1958 آندره مالرو،*وزیر فرهنگ فرانسه در مأموریتی از سوی ژنرال دوگل به ایران،هند و ژاپن سفر کرد.وی در این سفر در 25 نوامبر به حضور شاه رسید و دیداری طولانی با وی داشت.
در 31 اکتبر 1959،هفتهء فرانسه در تهران با حضور شاه و ماکس فلشه،**دبیر دولت در امور اقتصادی فرانسه افتتاح شد و 2500 شرکت فرانسوی در این نمایشگاه حضور داشتند.
(*) Andre? Malraux
(**) Max Fle?che
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 127)
________________________________________
از 6 تا 10 نوامبر 1959 وزیر دارایی فرانسه،آنتوان پینی*در بازگشت از سایگون طی دیداری رسمی از تهران به حضور شاه رسید.وی در این سفر اعلام نمود که ایران قدرتی موازنه کننده است که به لطف خود و پویایی رهبران خود،آیندهای بزرگ را نوید میدهد.در سال 1960 حسنعلی منصور،وزیر بازرگانی ایران،در سفری رسمی از 7 تا 11 ژوئیه از پاریس بازدید نمود.
مهمترین تحول در سال 1961 سفر شاه از 11 تا 14 اکتبر،بنابه دعوت رسمی ژنرال دوگل به پاریس بود.دوگل در ملاقات با شاه از نقش و مدیریت وی در ادارهء کشور ستایش کرد. در ستایش دوگل از شاه،الفاظ استقلال و اتحاد کشور در روبهرو شدن با تهدیدهای خارجی، دیده میشد.دوگل در کاخ الیزه به صرف شام از شاه پذیرایی کرد و مذاکرات در فضایی دوستانه انجام پذیرفت.شاه در این ملاقات با اشاره به سابقهء تاریخی روابط ایران و غرب،نقش فرانسه را در این ارتباط بسیار مهم خواند.وی تأکید کرد که غنای زبان و فرهنگ فرانسه برای کمک به شکوفایی و شناخت فرهنگ ایران مؤثر بوده است.
این دیدار از آن جهت نیز جائز اهمیت بود که با وجود جنگ استقلال الجزایر،رئیس یک کشور اسلامی از فرانسه بازدید میکرد.سفر فوق دلیل روشن بر گرایشهای غربی شاه بود.وی با انجام این سفر دست به خطر زد چرا که افکار عمومی داخلی ایران تحت تأثیر روحانیان قرار داشت و مواضع سختی در قبال اشغال الجزایر،علیه فرانسه اتخاذ کرده بودند.13
شاه در این سفر از تأسیسات هستهای ساکلی**بازدید نمود.در این بازدید فرانسیس پرن،***کمیسر عالی انرژی اتمی فرانسه برای شاه دربارهء چگونگی فعالیت انرژی هستهای فرانسه توضیحات کاملی ارائه داد.در این دیدار مدیر مرکز دبیس****نیز دربارهء اهمیت ساکلی در چرخهء فنی اتمی فرانسه توضیح داد.14
سفر شاه از 14 تا 23 اکتبر شخصی تلقی شد.وی در این هنگام نمایشگاه هفت هزار سال هنر ایرانی را در پاریس افتتاح کرد.شاه در مصاحبهای مطبوعاتی،هنگام صرف صبحانه،پس از توجیه عضویت ایران در سنتو توضیح داد که در پی ایجاد روابطی حسنه با اتحاد جماهیر (*) Antoine Pinay
(**) Sacly
(***) Francis Perrin
(****) Debiesse
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 128)
________________________________________
شوروی است.وی با تأیید روابط حسنه ایران با اعراب،بر استقلال ایران تأیید کرد.شاه در این سفر از ژنرال دوگل رسما دعوت کرد تا به ایران سفر نماید.15
پس از این سفر،علی امینی،نخستوزیر ایران از 2 تا 9 مارس 1962 در سفری به پاریس با رئیس جمهور،نخستوزیر و وزیر خارجهء فرانسه دیدار کرد.شاه در 14 1962 در مصاحبهای با خبرگزار فرانسه عمیقا ابراز امیدواری کرد که دوگل بتواند در پاسخ به سفر وی،به ایران سفر کند.در 2 فوریهء 1963 دفتر رئیس جمهوری فرانسه اعلام داشت که ژنرال از 16 تا 20 اکتبر همان سال بنابه دعوت شاه به ایران سفر خواهد کرد.16
این سفر برای فرانسه مصادف با پایان جنگ الجزایر و برای ایران و شاه همزمان با انجام تغییراتی در داخل کشور موسوم به انقلاب سفید بود.شاه در 21 مارس 1963 در سخنرانی خود به مناسبت سال نو در اینباره سخنرانی کرد.وی به نوعی سعی در ایجاد استقلال در روابط خارجی ایران و خارج شدن تدریجی از سلطهء امریکا داشت و به همین مناسبت دیدار دوگل، رهبر فرانسهء آزاد،از ایران مهم تلقی میشد.17
درحالیکه در سال 1958،شمار فرانسویان در ایران 240 تن بود،شمار آنها در 1961 به 3000 تن رسید.این روند به دلیل سیاستهای اقتصادی دولت ایران رو به کاستی نهاد،اما در 1963 همچنان 1800 فرانسوی در ایران حضور داشتند.این افراد شامل مهندسان،کارشناسان فنی،استادان و چند مبلغ از انجمنهای مذهبی قدیمی فعالی در ایران بودند.18
شمار شرکتها و مؤسسههای فرانسوی که در 1959 تنها 45 عدد بود در 1961 افزایش یافت.این شرکتها و مؤسسات که یا فرانسوی بوده و یا سرمایهء اصلی آنها از آن فرانسه بود، عبارت بودند از:آلستوم،*بانک اعتبارات ایران،بانک تهران،شرکت انگا از مجموعهء اشنا یدر،**سازندهء کارخانهء کود شیمیایی شیراز،شرکت آنتروپوز***(در 1963 قراردادی بسیار مهم در زمینهء ساخت یک پالایشگاه و خطوط انتقال نفت و گاز با ایران منعقد کرد که سهم فرانسه (*) Alstome
(**) Schneider
(***) Entrepose
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 129)
________________________________________
در این قرارداد بیش از 50 میلیون دلار بود)،ایرانیت،سوسر*شرکت آمایش سفیدرود و سوگره**تحقیقات هیدرولیک بودند.
افزون بر این،فعالیت شرکتهای فرانسوی در بخشهایی مانند ترابری،مخابرات،نفت، مواد غذایی و کشاورزی ادامه داشت.همچنین مؤسسهء فرانسوی نفت***در زمینههای نفت و گاز،پتروشیمی و ساخت پالایشگاه با شرکت ملی نفت ایران همکاری داشته است.رشد انجمنهای دوستی فرانسه در ایران متشکل از صاحبان صنایع و رؤسای شرکتهای فرانسوی خارجی و ایرانی در ایران،ارتباط دوستداران فرانسه را آسان میکرد.19
پیش از سفر دوگل به ایران،گزارشی از وضعیت داخلی ایران تهیه و به وی داده شد.در این گزارش به فرازهایی مانند لرزان بودن قدرت شاه،تأکید بر نفوذ و قدرت روحانیان و در رأس آنها امام خمینی و اعمال ساواک اشاره شده بود.در جمعبندی این گزارش حکومت شاه،رژیمی با درجهء دمکراسی پایین و در صحنهء جهانی لرزان و سست وصف و بر میل شاه برای اعمال قدرت شخصی تأکید شده بود.20فرانسه جایگاه اقتصادی و اجتماعی ایران را به درستی ارزیابی کرده بود.21
دیدار ژنرال دوگل از ایران،نخستین سفر رسمی یک رئیس کشور فرانسه به ایران بود و شاه نیز این موضوع را مهم میدانست.در این سفر حدود صد خبرنگار هیئت بلندپایهء دوگل و همسرش را همراهی میکردند.رسانههای فرانسوی به ویژه مطبوعات این کشور این سفر را پوشش خبری گستردهای داده بودند.
دوگل و هیئت همراه در 16 اکتبر با استقبال رسمی شاه وارد تهران شد.بنا به ادعای رسانهها،ژنرال در تهران از سوی 800 هزار نفر از مردم مورد استقبال قرار گرفت.وی در این سفر، ضمن دیدار با شاه طی ضیافت رسمی شام،با شهردار تهران،هیئتهای دیپلماتیک مقیم تهران، اسد الله اعلم نخستوزیر و عباس آرام وزیر امور خارجه،با حضور سفیران و وزیر امور خارجهء فرانسه،دیدار و گفتوگو کرد.
(*) Socer
(**) Sogreah
(***) Institue Francais du Petrole(IFP)
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 130)
________________________________________
سفر دوگل دارای جنبههای اقتصادی و فرهنگی نیز بود.وی افزون بر بازدید از کارخانهء کود شیمیایی در شیراز،از سدها و نیروگاههای حرارتی مرکزی تهران که توسط شرکتهای فرانسوی ساخته شده بود دیدن نمود.
دوگل در سخنرانی خود در جمع نمایندگان دو مجلس شورا و سنا،به نقش هدایتکنندهء موافقتنامهء امضاشده میان ایران و شش کشور جامعهء اروپا اشاره کرد.این موافقتنامهء تجاری (دربارهء تعرفههای صادرات)در 25 سپتامبر 1963 در بروکسل پاراف شد.وی در این سخنرانی بر روابط میان ایران و جامعهء اروپا تأکید کرد.22
در جریان این سفر اعلام شد که فرانسه در سومین برنامهء پنج سالهء ایران و در زمینهء گسترش بیمهء اعتباری و احتمالا با پرداخت وام دولتی حضور خواهد یافت.افزون بر این ایران خواستار حضور فرانسه در طرحهای خرید ماشینآلات،ساخت سد و نیروگاههای هیدروالکترونیک و ساخت پالایشگاه پتروشیمی بود.23
دوگل افزون بر نثار تاج گل به آرامگاه رضا شاه و بازدید از موزهء ایران باستان،از اصفهان و شیراز(تختجمشید)نیز دیدن کرد.وی همچنین از انستیتو پاستور ایران بازدید کرد و 20 اکتبر کلنگ ساخت ساختمان جدید دبیرستان ایرانی-فرانسوی رازی در تهران را که از سال 1928 آغاز به کار کرده بود،به زمین زد.این مدرسه در 1963،450 دانشآموز داشت که برای آنها امکان آموزش تا مقطع کارشناسی فراهم بود.دانشجویان برتر میتوانستند در صورت تمایل برای پیگیری آموزش به فرانسه و اروپا بروند.24
برخی توافقات در این سفر دربارهء مسائلی چون صلح و امنیت جهانی،لزوم توافق میان دو ابرقدرت برای متوقف ساختن مسابقهء تسلیحاتی و مخالفت ایران با سیاستهای ناصر و نیز پشتیبانی از عدم اشاعهء سلاحهای هستهای بود.
در مجموع ژنرال دوگل در تهران به گرمی پذیرایی شد.وی در پایان این سفر ضمن ابراز مکنونات پیشین خود و تحت تأثیر قرار گرفتن در جریان این سفر ابراز امیدواری نمود با این سفر دوستی میان ایران و فرانسه تقویت گردد.وی به نام خود و به نام فرانسه از میزبانان خود تشکر کرد.25
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 131)
________________________________________
4.علل سفر دوگل به ایران
چندین علت برای بازدید دوگل از ایران ذکر شده که به برخی از آنها اشاره میشود:
ایران از نظر اقتصادی روابطی نسبتا گسترده با فرانسه داشت و در میان بدهکاران میان مدت فرانسه سومین جایگاه را پس از شوروی و برزیل داشت.افزون بر این وجود نفت و گاز در ایران که بهطور سنتی در اختیار آنگلوساکسونها قرار داشت،زمینهء مساعدی را برای حضور و بهرهگیری در این بخش برای فرانسه فراهم کرده بود.فرانسه در نظر داشت تا از سفر دوگل برای در اختیار گرفتن مناقصهء یک حوزهء مطالعاتی نفتی در خلیج فارس توسط شرکت ملی نفت ایران، استفاده نماید.
گرچه ایران از نظر نظامی به امریکا بسیار وابسته بود و وجود تهدید همسایهء شمالی این امکان را برای ایالات متحده فراهم ساخته بود تا از فرصت بهره برده و در نقش حامی ایران ظاهر شود،اما در عین حال همه ساله گروهی بزرگ از نظامیان ایرانی برای گذراندن دورههای کوتاه مدت نظامی در دانشگاههای نظامی فرانسه راهی این کشور میشدند.افرادی مانند ارتشبد عبد الحسین حجازی رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران،ارتشبد بهرام آریانا،ارتشبد علی اصغر نقدی، دریاسالار فرج الله رساییگیلانی،تیمسار مظفر ملک،ارتشبد رضا عظیمی،ارتشبد امیر محمد خاتمی و ارتشبد نعمت الله نصیری در فرانسه دانش آموخته و حسب مورد دورههایی را در آنجا گذرانده بودند.افزون بر این فرانسه میکوشید به این وسیله و نیز فروش جنگافزار حضور خود را در ارتش ایران افزایش دهد.26
در زمینهء خرید جنگافزار بهطور یقین گزینهء شاه،ایالات متحدهء امریکا بود و کشورهای اروپایی در ردههای بعدی قرار داشتند.امیر اسد الله علم،وزیر دربار رژیم پهلوی در یادداشتهای خود در تاریخ 13 مهر 1348 مینویسد:
«صحبتهای زیادی شد.فرمودند بیمیل نیستم در مراجعت از امریکا با رئیس جمهور جدید فرانسه ملاقات کنم.ترتیب کار را بده.عرض کردم بهتر خواهد بود که پیش از ملاقات با رئیس جمهور امریکا،رئیس جمهور فرانسه را ملاقات فرمایید.فرمودند نه،اول ببینیم آنها به ما چه میدهند که کمبود آن را شاید با رئیس جمهور فرانسه صحبت کنیم.بهعلاوه آن وقت
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 132)
________________________________________
روشنتر به اوضاع خواهم بود.»27
از دیگر اهداف سفر دوگل مسئلهء اسرائیل بود.مقامهای اسرائیلی از دوگل خواسته بودند تا به برقراری نزدیکتر بین اسرائیل و ایران کمک نموده و بر آن پافشاری کند.28
افزون بر این موارد باید یادآور شد که فرانسه به خوبی از اهمیت ژئواستراتژیک ایران در چهارراه شرق و غرب آگاه بود.29
از نظر فرانسه دوگل از کشوری دیدن میکرد که دارای ویژگیهای زیر بود:
1.در اردوگاه غرب قرار داشت؛2.روابط و گفتوگو با شوروی را حفظ کرده بود؛3.به شدت با اقدامات ناصر مخالف بود؛4.برای پیگیری یک سیاست مستقل ملی میکوشید؛5.در عین مسلمان بودن روابط خوبی با اسرائیل داشت.
فرازهای بالا مورد توجه هیئت فرانسوی بود و دو کشور در موارد بالا منافع همگون داشتند.افزون بر این رژیم شاه زیر نفوذ امریکا قرار داشت و فرانسه میتوانست به این وسیله قدری در ایران نفوذ نماید.30
در این دوره،افزون بر علائق سیاسی،اقتصادی و فرهنگی بین ایران و فرانسه،علل منطقهای و بین المللی زیر باعث افزایش ارتباط و همکاری بین دو کشور میشد:
1.بحران کانال سوئز؛ایران در این ارتباط از مواضع عربها دوری جسته و محتاطانه به مواضع فرانسه و انگلیس نزدیک شد.
2.بحران الجزایر؛گرچه ایران کشوری اسلامی بود اما میکوشید تا از سیاست کلی عربها در زمینهء همبستگی به سود جنگ استقلال این کشور کنارهگیری کند.البته ایران در سازمان ملل از مواضع کشورهای اسلامی در این زمینه پشتیبانی میکرد که در تقابل با موضع فرانسه بود.
3.مسئلهء اسرائیل؛فرانسه یکی از دوستان نزدیک اسرائیل به شمار میآم.با توجه به نزدیکی فرانسه و اسرائیل و نفرت عربها و مسلمانان از اسرائیل،دولت ایران روابط خوبی با آن رژیم داشت و به ویژه بخشی از انرژی مورد نیاز آن را فراهم میکرد.31
از نظر بین المللی فرانسه برای مقابله با یکهتازی امریکا در خاورمیانه از هرگونه عملی که اجرای سیاست امریکا را آسان کند سرباز میزد و میکوشید که نخست انگلیس را از همراهی با
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 133)
________________________________________
امریکا بازداشته و سپس حضور خود را به امریکا بقبولاند.رقابتی که اینچنین میان فرانسه و امریکا در خاورمیانه به وجود آمد،فرانسه را از کمک امرکیا در خروج از بنبست جنگ الجزایر محروم ساخت.32
در دههء 1950،خاورمیانه شاهد کشمکشهای شدید بین امریکا و شوروی برای تسلط بر منطقه بود.سیاست کلی دوگل بر این مبنا استوار بود که از اروپا به رهبری فرانسه،نیروی سومی خارج از دستهبندی دو ابرقدرت به وجود آورد.نمونهای از همین سیاست را در خاورمیانه نیز میبینیم.در 1962 پس از 8 سال،جنگ الجزایر با استقلال این کشور به پایان رسید.این موضوع به تقویت رویکرد جدید فرانسه در عرصهء بین المللی برای کمک به کشورهای ضعیفتر و در حال توسع انجامید.33
از نظر امریکا تلاش دوگل،بازگرداندن نفوذ فرانسه به خاورمیانه بود و اینکه وی میخواست از خود چهرهای محبوب در دنیا بسازد.به دنبال سفر دوگل به ایران در 1963،مجلهء مید در گزارشی نوشت:«مقامهای ایرانی فکر میکردند که این سفر برای آنان وامی به مبلغ 150 میلیون دلار فراهم خواهد ساخت،اما فرانسه با دقت تأکید کرد که منابع این کشور محدود است و مستعمرات پیشین فرانسه در اولویت هستند.باوجوداین وی قول داد که وامی به مبلغ 50 میلیون دلار به ایران اختصاص میدهد.»34
برای فرانسه،سال 1963 سال آغاز بهبود روابط با خاورمیانه نام گرفت.روابط فرانسه با مصر و عراق که از 1956 قطع گشته بود،ازسر گرفته شد.در واقع سفر دوگل به ایران از این نظر نیز اهمیت دارد که این نخستین سفر رئیس جمهور فرانسه به منطقه پس از بحران سوئز و جنگ استقلال الجزایر به شمار میآمد.این سفر به معنای بازگشت دیپلماسی فرانسه به منطقهء خاورمیانه پس از هفت سال غیبت در این منطقهء مهم بود.35
دربارهء نقش اسرائیل باید اذعان کرد که سیاست ایران در قبال اسرائیل بسیار مورد توجه فرانسه بود.دولت اسرائیل در 24 اردیبهشت 1327/14 مه 1948 تأسیس شد.در پی این اقدام،دولتهای عربی با نیروهای نظامی خود به اسرائیل هجوم بردند ولی در اثر کارشکنیهای انگلیس شکست خوردند.شکست اعراب در تابستان 1948 دگرگونیهایی در خاورمیانهء عربی به
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 134)
________________________________________
وجود آورد.دولت ساعد مراغهای در ایران در اسفند 1328 اسرائیل را به صورت دوفاکتو به رسمیت شناخت و در بیت المقدس سرکنسولگری تأسیس کرد.پس از این اقدام،مناسبات ایران با جهان عرب به یکباره تیره شد و کشورهای عربی از ایران بسیار آزرده شدند.36اما پس از 15 ماه و در دورهء حکومت دکتر مصدق،وزیر امور خارجهء ایران اعلام داشت که ایران قصد شناسایی رسمی رژیم اسرائیل را ندارد و بدین ترتیب کنسولگری خود در بیت الم37قدس را بسباوجود این دوستی بین دولت ایران به ویژه شاه با اسرائیل تا پیروزی انقلاب اسلامی همچنان پایدار بود.
در جریان جنگ 6 روزه در ژوئن 1967 و نیز در جنگ ششم اکتبر 1973 اعراب و اسرائیل،موضوع تحریم نفتی اعراب علیه کشورهای طرفدار اسرائیل مطرح شد.ایران از شرکت در این تحریمها خودداری کرد و تنها منبع قابل اعتماد تأمین نفت مورد نیاز غرب بود.38
فرانسه نیز با وجود روابط خوب خود با اعراب،روابط بسیار خوبی با اسرائیل برقرار کرده بود.از نخستین سالهای دههء 1960،فرانسه نخستین تأمینکنندهء جنگافزار آن رژیم بود.از جمله صدور هواپیماهای مدرن میراژ-3 که نخستین سفارش آن در سال 1959 انجام شد، پیگیری میشد و در آوریل 1966 نیز قراردادی دربارهء خرید 50 فروند دیگر به امضا رسید.39
اسرائیل در سالهای 62-1958 توانست با کمک فرانسه نخستین نیروگاه هستهای خود را تکمیل کند.این کشور همچنین قراردادی با اسرائیل منعقد کرد که براساس آن فرانسه موشکهای قادر به حمل کلاهک هستهای اسرائیل را تأمین مینمود.40
در تحلیل علت سفر دوگل به ایران افزون بر آنچه گفته شد و با وجود آگاهی کامل دوگل به نقاط ضعفی که در گزارش اوضاع ایران به وی داده شده بود،او با در نظر داشتن نکات کلیدی دیگر این سفر را انجام داد.
در سال 1958 با آغاز جمهوری پنجم تغییرات اساسی برای فرانسه در عرصهء بین المللی آغاز شد.در این هنگام فرانسه نه از نظر ساختار سیاسی و نه نیروی نظامی چنین قدرتی نداشت که بتواند در صحنهء بین المللی اثرگذار باشد.دولت متزلزل،ضعیف و نامطمئن نمایان میشد،در حالیکه باید با موضوعات بزرگی همچون استعمارزدایی،تهدید آشکار شوروی و برتریجویی ایالات متحده روبهرو میشد.41بحران سوئز در سال 1956 این وضعیت را دامن زده بود.پس از
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 135)
________________________________________
آن جنگ در الجزایر و نیز مواضع سیاسی جمال عبد الناصر که به مبارزان الجزایر کمک میکرد، عرصه را بر فرانسه تنگ نموده بود.42
نقشهء دوگل این بود که پای فرانسه را نه تنها از سازمان پیمان آتلانتیک شمالی(ناتو)، بلکه از زیر سلطهء امریکا به به موجب پیمان ناتو بر همه فرماندهی میکرد،کنار بکشد.وی در این راه با دولتهای شرق مناسباتی برقرار ساخت.به ویژه با شوروی روابط خوبی ایجاد کرد که بنابه گفتهء وی بتواند ضامن آسایش فرانسه باشد.وی همچنین با دولت چین کمونیست رابطه برقرار کرد.
دوگل در 14 سپتامبر 1958 در یادداشتی برای آیزنهاور،رئیس جمهور امریکا همبستگی فرانسه را با ناتو مورد بحث قرار داده و تأکید کرد که این سازمان دیگر به ضروریات دفاعی فرانسه مربوط نمیشود.وی همچنین بدون بیان آشکار تردید خود در حمایت قارهء اروپا توسط بمبهای امریکایی و انگلیسی،وجود یک سازمان واقعی را که تمام کرهء زمین بتواند از آن برخوردار باشد و از حدود ناتو تجاوز کند،کاملا ضروری دانست.دوگل در عین حال خواستار ادامهء مشارکت فرانسه در تصمیمات سیاسی و راهبردی ناتو بود.43در این راستا در مارس 1959 کشتیهای جنگی فرانسه در مدیترانه از اختیار ناتو خارج و چندی بعد،از ورود بمبهای هستهای و استقرار سکوهای پرتاب موشک در خاک فرانسه جلوگیری شد.44در این هنگام دوگل تأکید داشت که سازمان دفاعی فرانسه باید فرانسوی باشد و این کشور باید به وسیلهء خود،برای خود و با روش خود،از خویش دفاع کند.45
در 13 فوریه 1960،نخستین آزمایش هستهای فرانسه در رگان*با کامیابی انجام شد و در 1961 این کشور توانست به سلاح هستهای مجهز شود.در واقع فرانسه در این سال توانست نیروی ضربتی مستقل خود را کامل نماید.46فرانسه در 1966 تصمیم خود مبنی بر خروج از شاخهء نظامی ناتو را عملی ساخت.
یکی دیگر از مهمترین فرازهای سیاست خارجی دوگل ارائهء نوعی رهبری معنوی در میان ملتهایی بود که خواستار رد سلطهء یکی از دو قدرت مسلط،یعنی ایالات متحدهء امریکا و (*) Reggan
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 136)
________________________________________
شوروی بودند.47
وی میکوشید با جهان سوم روابطی حسنه برقرار کند و به این ترتیب به نفوذ هرچه بیشتر و افزایش فعالیت اقتصادی و فرهنگی فرانسه در این کشورها میاندیشید.48دوگل در این دوره میکوشید تا از پذیرش رهبری امریکا در اروپا شانه خالی کند،اما از این پس وی قدرت امریکا و شوروی را در دیگر نقاط دنیا به چالش میکشید.
دوگل خواستار ایجاد نیروی سومی در برابر دو ابرقدرت بود و میکوشید خود را به آن دسته از کشورهای جهان سوم که خواهان سیاست مشابهی بودند نزدیک سازد.ازاینرو سیاست فرانسه به سوی کشورهای غیر متعهد گرایش یافت و رابطهء تسلط،جای خود را به همکاریهای گسترده و ظاهرا دوجانبه داد.49
سخنرانی سیاسی دوگل در ایران با نام نیروی سوم مستلزم مخالفت با منطق دو بلوک بود. اگر این تحلیل مبنا قرار گیرد،آنگاه میتوان گفت سفر دوگل تأثیری چشمگیر در سیاست بین المللی داشته است.بر این اساس این نخستین سفر خارجی دوگل بود که طی آن وی به صورت آشکار هژمونی دو ابرقدرت را رد میکرد.50
اقدام گستردهء فرانسه در قالب استعمارزدایی،در جمهوری پنجم شکل گرفت و این موضع طی یک سال به دست آمد.فرانسه از این به بعد میتوانست با دست باز عمل کند.پس از این،فعالیتهای این کشور در دنیا شکلی نوین پیدا کرد و آن بهکارگیری لفظ همکاری برای ارتباط با دیگر کشورها بود.به دنبال این موضوع سیاست فرانسه دیگر در چارچوب افریقایی نمیگنجید و به صورت سیاستی جهانی درآمد و فرانسه وارد گسترهای نوین از تعامل با دنیا در روابط بین الملل شد.دوگل در سفرهای خود به امریکای لاتین در 1964 بهطور جدی این موضوع را اعلام کرد و بدین ترتیب تأکید نمود که عصری نوین در جهان آغاز شده است،دورهای که در آن،همکاری حرف اول را خواهد زد.51
5.اصول سیاست خارجی فرانسه در زمان دوگل
بهطور کلی میتوان محورهای سیاست خارجی فرانسه در زمان ژنرال دوگل را به شرح
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 137)
________________________________________
زیر دانست:52
1.ایجاد نیروی سوم متشکل از کشورهای اروپایی در برابر بلوکبندی دنیا توسط امریکا و شوروی،در این دکترین دولتهای اروپایی(سوای انگلیس)به پیشگامی فرانسه نقش رهبری جهان سوم را ایفا میکردند.
2.استقلال دفاعی دوگل مبتنی بر یک نیروی بازدارندهء هستهای و راهبردی فرانسه.
3.جلوگیری از ورود انگلیس به بازار مشترک اروپا.
4.موضع فرانسه در قبال ویتنام،پشتیبانی از بیطرفی و استقلال کامل این کشور بود.
5.شناسایی رسمی چین کمونیست در 1964.
6.اعتقاد به شکلگیری اروپای مسقل به رهبری فرانسه و پیوستن اروپای شرقی به این مجموعه.
6.اهمیت روابط با فرانسه برای ایران در این مقطع زمانی
صرفنظر از دیدگاه فرانسه و نوع نگرش به سفر ژنرال دوگل به ایران در مجموعه سیاستهای منطقهای و بین المللی این کشور،روابط با فرانسه و انجام این سفر از دید مقامهای ایرانی نیز مهم دانسته میشد.
به دنبال کودتای 28 مرداد 1332،شاه شخصا مهار سیاست خارجی ایران را در دست گرفت،هرچند در ده سال بعدی دیپلماسی ایران تحت تأثیر نفوذ امریکا و انگلیس قرار گرفت.53 ستون فقرات سیاست خارجی شاه در دههء 1340 را که نام سیاست مستقل ملی بر آن نهاده بود، روابط با ایالت متحده،چه بهطور مستقیم و چه از طریق سازمان پیمان مرکزی(سنتو)تشکیل میداد.54
شاه بسیار تحت تأثیر شیوهء تفکر دوگل قرار داشت.وی در حقیقت آرزوهای خود را در شخصیت ژنرال جستوجو میکرد و در اینباره میگفت:
«هنگامی که ژنرال دوگل در سال 1944 برای سفر به مسکو در تهران توقف کرد،من پادشاه بسیار جوانی بودم.درست در همان آغاز،شخصیت فوق العادهء او مرا تحت تأثیر خود قرار
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 138)
________________________________________
داد.وقتی که دربارهء فرانسه سخن میگفت،میدیدم همان آرزوهایی را بیان میکند که من برای کشورم در سر میپرورانم.او خواهان فرانسهای مستقل بود و بیان آرام و متین او از ایمان به آیندهء کشورش حکایت میکرد.
طبیعتا،ما چند نوبت دیگر در پاریس و تهران با یکدیگر دیدار کردیم و در هر نوبت توانستیم رشتهء علائق خود را محکمتر کنیم.باید اضافه کنم که همیشه با یکدیگر مکاتبه هم میکردیم.»55
احمد میرفندرسکی،آخرین وزیر امور خارجهء دوران پهلوی در بیان خاطرات خود دربارهء روابط شاه با دوگل چنین میگوید:
«نطق دوگل در اجلاس مشترک مجلسین شورای ملی و سنا(25 مهر 1342)راجع به سیاست مستقل ملی بعدها در ایران بارها از سوی شاه مورد استفاده قرار گرفت.شاه اصولا در ادارهء کشور و سیاست ملک از روشهای ژنرال دوگل بسیار تقلید میکرد.تنها رئیس کشوری که مورد احترام واقعی و قلبی شاه ایران قرار داشت،ژنرال دوگل بود.شاه آن درجه احترام را در باطن نسبت به هیچ رئیس کشوری احساس نمیکرد.حتی در مواردی نوعی جنبهء مراد و مرشدی برای دوگل قائل بود.»56
از هنگامی که شاه قدرت را قبضه کرد،یعنی پس از همهپرسی شش مادّهای در ششم بهمن 1341/26 ژانویه 1963،یکی از هدفهای اصلی وی هدایت کامل سیاست خارجی بود. در این دوره وی نه تنها طراح سیاست خارجی بود،بلکه دستگاه دیپلماسی ایران را نیز رهبری میکرد.از 1973/1352 ش.به بعد سیاست خارجی و دیپلماسی ایران که مجری آن سیاست به شمار میآمد،شدیدا رنگوبوی ناسیونالیستی پیدا کرده بود.»57
از اهداف شاه در زمینهء سیاست خارجی و نزدیکی به فرانسه میتوان به کوشش وی برای ایجاد تعامل میان قدرتهای بزرگ شاه اشاره کرد.در آغاز دههء 1960 و با روی کار آمدن دمکراتها در امریکا فشار بر روی شاه برای ایجاد اصلاحات و رعایت حقوق بشر فزونی گرفت.
بر این اساس و با توجه به نفرتی که شاه نسبت به سردمداران وقت کاخ سفید داشت،از یک سو برای ایجاد روابطی نزدیک با فرانسه میکوشید و از سوی دیگر برای برقراری ارتباط با
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 139)
________________________________________
شوروی تمایل نشان میداد.جایگاه برتر گذشتهء انگلیس در ایران رو به افول نهاده بود،اما هنوز حضور 40 درصدی در کنسرسیوم نفت و نیز عضویت در سنتو باعث میشد تا در سیاستهای امریکا تأثیرگذار باشد.58
دوگل در میان مردم ایران نیز محبوب بود و وی را نماد استقلال ملی و پیشرفت میدانستند.از وی هنگام ورود به ایران استقبال شایانی به عمل آمد.مردم نه تنها در تهران بلکه در تبریز و شیراز نیز به ژنرال خوشآمد گفتند.59
همانگونه که گفته شد از نظر اقتصادی مقامهای ایران انتظار داشتند که یک اعتبار 150 میلیون دلاری طی این سفر از سوی فرانسه به ایران اختصاص داده شود،اما وزارت اقتصاد و دارایی فرانسه هیچگونه ذکری از میزان کمکهای فرانسه به مین نیاورد.60
پس از مرگ دوگل در نوامبر 1970،شاه برای شرکت در مراسم خاکسپاری وی راهی پاریس شد.در میان سران کشورهای شرکتکننده در این مراسم،تنها وی بود که توسط بیوهء ژنرال دوگل در کولومبی*به حضور پذیرفته شد.61
نتیجه
با توجه به آنچه گفته شد میتوان گفت که در دورهء زمامداری دوگل روابط ایران و فرانسه به علل سیاسی،اقتصادی و فرهنگی دوجانبه،مسائل منطقهای و نیز موضوعات بین المللی گسترش یافت و به سفر ژنرال دوگل به ایران،به عنوان نخستین سفر رسمی رئیس کشور فرانسه، انجامید.
افزون بر جاذبههای ارتباط با ایران در زمینههای گوناگون اقتصادی و فرهنگی،سیاست مستقل ملی فرانسه و پیگیری خط سوم وی ایجاب میکرد که کشورهای بیشتری را در این اردوگاه گردآوری کند.همچنین سیاست خاورمیانهای فرانسه در این دوره باعث خروج این کشور از انزوایی چندین ساله نزد کشورهای عربی و اسلامی و بازگشت به این منطقهء مهم شد.
این روابط برای ایران نیز مهم تلقی میشد.شاه شخصیت،سیاست و برنامههای ژنرال (*) Colombey
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 140)
________________________________________
دوگل را میستود و با توجه به آمال خود،سیاست مستقل وی را پیگیری میکرد،هرچند که در این راه با موانعی بزرگ روبهرو بود و نهایتا نیز نتوانست خود را از بند سلطهء امریکا رها کند.
بدین ترتیب در دورهء زمامداری دوگل روابط بین ایران و فرانسه به گونهای چشمگیر گسترش یافت و میتوان گفت که به عالیترین درجهء خود از زمان برقراری روابط تا آن روز رسید.
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 141)
________________________________________
پینوشتها
(1).وزارت امور خارجه،نظری بر سیاست خارجی فرانسه،اصول کلی و خصوصیات،تهران:جزوهء منتشر نشده،بیتا،ص 34-32.
(2).کامیاب منافی،فرانسه،تهران:مؤسسهء چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه،1372،ص 180-179.
(3).ایرج امینی،ناپلئون و ایران،ترجمهء اردشیر لطفعلیان،تهران:انتشارات فروزان،1378،ص 171-150.
(4). Sebastien Fath,L?Iran et De Gaulle(Paris:Eurorient,1999)p.24.
(5).غلامرضا،علیبابایی،تاریخ سیاست خارجی ایران:از شاهنشاهی هخامنشی تا به امروز،تهران:انتشارات درسا،1375،ص 287.
(6).اسکندر دلدم،زندگی پرماجرای رضا شاه،تهران:نشر گلفام،نشر بهآفرین،1370،ص 3-542.
(7).علیبابایی،پیشین،ص 8-287.
(8).همان.
(9).عبد الرضا هوشنگمهدوی،سیاست خارجی ایران 1357-1300،تهران:نشر البرز،1373،ص 46-45.
(10).منافی،پیشین،ص 173.
(11). Fath.op.cit.,p.26.
(12). Ibid.,pp.27-29.
(13). Ibid,p.29.
(14). Dominique Lorentz,Affair Atomiques(Paris:les Arenes,2001)p.251.
(15). Fath,op.cit.,p.31.
(16). Ibid.,p.30.
(17). Ibid.,p.33.
(18). Ibid.,p.34.
(19). Ibid.,p.37.
(20). Ibid.,pp.43-44.
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 142)
________________________________________
(21). Ibid.,p.50.
(22). Ibid.,p.71.
(23). Ibid.,p.78.
(24). Ibid.,p.82.
(25). Ibid.,p.80.
(26). Ibid.,pp.54-55.
(27).امیر اسد الله علم،یادداشتهای علم،ویراستهء علینقی عالیخانی،تهران:انتشارات مازیار و معین،1381،ج 1، ص 270.
(28). Fath,op.cit.,p.66.
(29). Ibid.,p.88.
(30). Ibid.,p.22.
(31). Ibid.,pp.25-26.
(32).علیرضا معیری،«سیاست خاورمیانهای فرانسه پس از جنگ دوم جهانی»،مجلهء سیاست خارجی،دی و اسفند 1365،ص 54-53.
(33). Fath,op.cit.,p.33.
(34). Ibid.,p.122.
(35). Ibid.,p.126.
(36).عبد الرضا هوشنگمهدوی،سیاست خارجی ایران 1357-1300،تهران:نشر البرز،1373،ص 154.
(37).همان،ص 156.
(38).همان،ص 398-354.
(39).ژاک فرهمو،روابط فرانسه و جهان اسلام،ترجمهء مهدویرستگاراصل،تهران:انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی،1381،ص 8-257.
(40). Lorentz.,op.cit.,p.138.
(41). Jacques Lanxade,Quand le monde a bascule?(Paris;Nil,Edition,2001)p.31.
تاریخ روابط خارجی » شماره 22 (صفحه 143)
________________________________________
(42). Ibid.,p.33.
(43).شاردل دوگل،خاطرات امید،ترجمهء هوشنگ حافظیپور،تهران:انتشارات دریا،1349،ص 251.
(44).همان،ص 4-253.
(45).همان،ص 268.
(46). Lorentz,op.cit.,p.35.
(47). Fath,op.cit.,p.112.
(48).دوگل،پیشین،ص 333.
(49).معیری،پیشین،ص 55.
(50). Fath,op.cit.,p.119.
(51). Ibid.,p.130.
(52). Ibid.,pp.127-129.
(53).مهدوی،پیشین،ص 219.
(54).همان،ص 235.
(55).محمد رضا پهلوی،پاسخ به تاریخ،ترجمهء حسین ابوترابیان،تهران:نشر زریاب،1379،ص 281.
(56).احمد میرفندرسکی،در همسایگی خرس:دیپلماسی و سیاست خارجی ایران،در گفتگو با احمد حرار، لندن:مرکز کتاب آرش،1377،ص 3-182.
(57).همان،ص 8-177.
(58). Lanxade,op.cit.,p.20.
(59). Fath,op.cit.,pp.133-134.
(60). Ibid.,p.136.
(61).محمد رضا پهلوی،پیشین،ص 282.