صلوات سياسي
دستگيري و تبعيد امام خميني(ره) در آبانماه سال 1342 نه تنها نهضت و جايگاه و اعتبار رهبر آن را به ورطه سقوط و بوته فراموشي نسپرد بلكه زمينه‌اي شد براي فراگير شدن مفهوم رهبري سياسي در نظام روحانيت. با تبعيد حضرت امام خميني (ره) به تركيه، ياران و شاگردان ايشان خاموش ننشستند و تمام جد وجهد خود را در محكوميت اين اقدام و تثبيت ياد و نام و اعتبار امام (ره) به كار بستند. اجتماع در بيوت مراجع معظم تقليد، انتشار اعلاميه، تشكيل جلسات سخنراني و انجام راهپيمايي از جمله راههاي رسيدن به هدف مورد نظر بود. يكي از شيوه‌هاي جالب و موثر و غيرقابل كنترل كه ياد و نام رهبر هجرت گزيده انقلاب را در دلها پايدار و پرارج نگه مي‌داشت مرسوم شدن ختم صلوات هنگام شنيدن نام امام خميني(ره) در مجالس و مجامع ديني بود. اين امر اهميت و ارج و مقام ايشان را تقويت و نمايان مي‌ساخت و ايادي رژيم هم قادر به جلوگيري از آن نبودند. فرستادن صلوات سياسي به هنگام بردن نام حضرت امام خميني(ره) كه براي هيچ مقام علمي و ديني تا آن زمان مرسوم نبود، هم مرجعيت حضرت را فراگير نمود و هم رهبريت ايشان را در فضاي سياسي آنروز تثبيت مي‌كرد و داراي تاثيرسياسي فوق العاده‌اي بود، از همين رو در آن برهه خاص از آن به صلوات سياسي تعبير مي‌شد. وعاظ و مبلغان سعي مي‌كردند كه به بهانه‌هاي مختلف در خلال بيانات شرعي و علمي و اجتماعي نام ايشان را به زبان آوردند و مردم را به رهبري و مرجعيت عامه ايشان متوجه نمايند. در طي مقاله حاضر مروري خواهيم داشت برچگونگي عملكرد وعاظ و خطبا و مبلغان ديني در خصوص زنده نگهداشتن ياد و نام امام (ه) و مبارزات ياران وشاگردان ايشان در آن سالها.
مقدمه
پس از قيام خونين پانزدهم خرداد و به ويژه سخنرانيهاي متعدد امام(ره) در روز عاشورا و همچنين در چهارم آبان 1343.ش عليه كاپيتولاسيون، رهبري بلامنازع ايشان تثبيت يافت. از اين رو كارگزاران نظام حاكم فكر مي‌كردند با تبعيد امام و دور ساختن ايشان از مركز ثقل نهضت خواهند توانست نه تنها به نقش رهبري ايشان خاتمه دهند بلكه نهضت روحانيت را قلع و قمع نمايند. اما فرآيند تحولات بعدي به گونه‌اي رقم خورد كه دستگاه امنيتي از نيل به هر دو هدف مذكور ناكام ماند.
برهمين اساس اين مقاله درصدد است علل ناكامي نظام حاكم را در حذف رهبري امام (ره) به ويژه در سالهاي نخست تبعيد ايشان مورد بررسي قرار دهد. سوال بنيادين پژوهش حاضر اين است كه طرفداران نهضت روحانيت بعد از تبعيد امام خميني (ره) در آبان ماه 1343، با اعمال چه ساز و كارهايي، نام و ياد ايشان را زنده نگهداشتند؟ در پاسخ به اين پرسش است كه به مواردي نظير صلوات سياسي بر مي‌خوريم. منظور از اصطلاح صلوات سياسي، ترفندي است كه روحانيون و وعاظ طرفدار نهضت در آن سالها بكار مي بردند و براساس آن در خلال سخنرانيهاي خود به بهانه هاي مختلف نام امام را برده و حاضران در آن مجلس صلوات بر پيامبر و آل او ختم مي‌كردند. به جرات مي توان ادعا كرد كه در ميان روحانيون مبارز هيچكس به اندازه آيت الله سيد محمدرضا سعيدي از اين روش سود نجسته است. اسناد ساواك نشان مي دهد كه وي به طور مكرر در بيان مسائل شرعي از رساله عمليه امام استفاده و در پايان سخنرانيهايش براي بازگشت امام به وطن دعا مي نمود.1 گفتني است در تمام اين موارد به محض ذكر نام امام (ره)، حاضران صلوات مي فرستادند.
طرح مساله
در ماههاي نخستين پس از تبعيد امام، روحانيون و بازاريان به مبارزات سياسي خود شدت بخشيدند. اعضاي شاخه نظامي هيات موتلفه اسلامي(تشكل بازاري همراه با روحانيت سياسي) در اقدامي غافلگير كننده حسنعلي منصور- نخست وزير وقت- را ترور نمودند. از سوي ديگر روحانيون، فضلا و طلاب طرفدار نهضت در حوزه علميه قم به شكلهاي مختلف درصدد زنده نگهداشتن ياد و نام امام برآمدند. بهره برداريهاي سياسي از مراسم مختلف مذهبي در سرلوحه اين برنامه ها قرار داشت. برگزاري مراسم دعاي توسل در مسجد بالا سر حضرت معصومه(س)، ذكر نام امام خميني در ضمن قرائت دعا، صدور اعلاميه‌هاي متعدد در اعتراض به تبعيد ايشان تداوم پرداخت شهريه به طلاب از سوي نمايندگان منتخب امام، چاپ و توزيع اعلاميه‌هاي مراجع وعلما در حمايت از نهضت اسلامي و مواردي از اين قبيل محورهاي اصلي تكاپوهاي مبارزاتي طرفداران امام (ره) و حركت اسلامي را در اين مقطع تشكيل مي‌داد.
قداست مناسبتهاي مذهبي و مكان برگزاري آنها (حرم حضرت معصومه(س)، مساجد و…) در آغاز ساواك را از اتخاذ تدابير امنيتي لازم ناتوان مي‌ساخت. هرچند انبوه گزارشهاي ماموران ساواك از حضور مخفيانه آنان در اين قبيل مراسم خبر مي‌دهد، اما دستگاه امنيتي بر اين نكته واقف بود كه توسل به خشونت و يا ايجاد درگيري در حريمهاي مقدس باعث جريحه‌دار شدن احساسات مذهبي مردم گشته و پيامدهاي غيرمنتظره‌اي براي آنان به دنبال خواهد داشت. به همين دليل مي‌توان از موفقيت نسبي روحانيون مبارز در اين مقطع سخن گفت. با اين حال براي بازكاوي دقيقتر موضوع، برخي از اهم اين وقايع و مراسم به شرح ذيل مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
تحولات تعيين كننده
1- دعاي ندبه مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه(س):
بررسي وقايع نهضت اسلامي در دوره بعد از تبعيد امام (ره) نشان از آگاهي و رشد سياسي طيف وسيعي از فضلا و روحانيون به ويژه طلاب حوزه علميه قم مي‌دهد. اين طيف از روحانيون كه با تداوم نهضت، آمادگي خود را براي ورود به عرصه مبارزه در غياب رهبري آن نيز آشكار ساخته بودند، غالبا از شاگردان كلاسهاي درس امام خميني(ره) تشكيل مي‌شدند. البته طيف ديگري نيز كه بيشتر در شهرستانها اقامت داشتند، طي تشديد و گسترش مرحله اول نهضت (1343-1341) و تحت تاثير آموزه‌هاي سياسي آن شكل گرفت. مجموعه اين عناصر با اتخاذ راهكارهاي مبارزاتي مختلف درصدد برآمدند تا با زنده نگاهداشتن ياد و نام امام خميني(ره) به عنوان رهبر نهضت، تداوم و دامنه مبارزه را گسترش بخشند.
يكي از اين تدابير، برگزاري مستمر مراسم دعاي ندبه در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه(س) بود. اسناد ساواك و خاطرات برخي از روحانيون به روشني گوياي ابعاد و زواياي اين مراسم است. در يكي از اسناد ساواك طي يك ارزيابي كلي از اين مراسم، آمده است: «هر شب ساعت 30/8 الي 9 عده اي در حدود 50 الي 70 نفر در مجاورت ضريح مطهر حضرت معصومه جنب مسجد بالا سر جمع شده و دعاي توسل مي خوانند و در آخر مراسم براي مراجعت] امام[ خميني و هدايت گمراهان يا نابودي آنان دعا مي كنند. البته در ايام تعطيل به جمعيت آنان افزوده مي‌شود.» در اين سند در خصوص تدابير امنيتي براي جلوگيري از اين مراسم آمده است: «براي برچيدن دعاي مزبور يك مرتبه براي چند شب متوالي درهاي ورودي به محل مراسم تيغه شد… ولي بعدا براي راحتي زائران ديوار تيغه اي برداشته شد» همچنين در خصوص راهكارهاي مقابله جويي طلاب اضافه شده است: «هر شب يك نفر طلبه دعاي توسل مي خواند تا شناخته نشود» در پايان اين گزارش به شهرباني قم براي ممانعت از برگزاري اين مراسم دستور اكيد داده مي‌شود. 2
در برخي از خاطرات روحانيون نيز به اين مساله اشاره شده است. آقاي گرامي يكي از شركت كنندگان در اين مراسم در ياد مانده هايش از آن نقل مي‌كند: « مداح و دعاخوان اصلي مراسم، شيخ محمدرضا مويد قمي بود. او در خلال مراسم به طرق مختلف يادي از امام مي‌نمود و به او دعا مي‌كرد.»3 رحيميان يكي ديگر از شركت كنندگان، اين مراسم را كانوني براي تجمع طرفداران نهضت دانسته، و اضافه مي‌كند: « مجري مراسم در فرازهاي خاصي از دعاي ندبه، امام خميني را ياد مي‌كرد. مثلا در فراز مربوط به امام موسي بن جعفر(ع)، زندان و تبعيد امام خميني را يادآور مي شد و انبوه طلاب و زائران گريه مي‌كردند.» نامبرده خاطر نشان مي سازد« بعد از چند ماه اجراي مراسم، ماموران امنيتي ممانعت به عمل آورده و از آن به بعد، مراسم در منازل طلاب برگزار مي‌شد.» وي واعظ و سخنران اصلي اين مقطع از مراسم را انصاري شيرازي نام برده و مي افزايد: «وي غالبا در توصيف امام و مصايب نهضت روضه مي خواند.»4
در يكي از گزارشهاي ساواك نيز از مراسم دعاي شب 23/5/1344 چنين نقل شده است: «طلبه‌اي كه دعاي توسل را قرائت مي‌كرد، چند دقيقه‌اي اينطور به آقاي خميني دعا كرد: پروردگارا! آقاي ما، سرور ما، نورچشم ما را در هر كجا كه هست، در پناه خودت حفظ كن. پروردگارا، كسانيكه باعث تبعيد آيت الله خميني شدند اگر قابل هدايت هستند، هدايت وگرنه در هر پست و مقامي كه هستند ريشه كن بفرما.»5
يكي از مقاطع مهمي كه متوليان اين مراسم از آن كمال استفاده را نمودند، زمان تحويل سال نو بود. گزارش ساواك در خصوص سال 1344.ش حاكي است در آن لحظات: «حدود پانصد نفر از طلاب در ضلع جنوب غربي حرم اجتماع و پس از خواندن دعا، هنگام شعار دادن براي] امام[ خميني به آنان اخطار شد كه ظرف يك ربع ساعت متفرق شوند ولي آنان به اخطار توجهي نكردند.»6 گفتني است كه در آن لحظه حرم و صحن مرقد حضرت معصومه (س) از جمعيت موج مي زد.
2- جشن ميلاد امام زمان(عج):
از جمله مراسمي كه در فاصله كمتر از دو ماه بعد از تبعيد امام از سوي روحانيون مبارز برپا شد، برگزاري جشن نيمه شعبان در اواخر ديماه 1343 بود. در اعلاميه فراخواني كه به نام «حوزه علميه قم» منتشر و توزيع گرديد آمده بود: «…مردم غيور ايران در اعياد گذشته محض اظهار خشم و نفرت نسبت به دشمنان زعيم عاليقدر شيعه حضرت آيت الله خميني از برگزاري مراسم عيد خودداري كردند. ولي فعلا مقتضي است براي كوري چشم هيات حاكمه‌اي كه عملا از صهيونيسم طرفداري و براي عمال آنان ترويج مي‌كند، در مورد ولادت با سعادت حضرت بقيه الله المنتظر، ولي عهد عجل الله فرجه الشريف از بذل هرگونه سعي و كوشش براي بزرگداشت شعاير مذهبي و برگزاري مجالس جشن و چراغاني دريغ نفرمايند ودر حدود امكان از اظهار احساسات پاك… نسبت به نايب بزرگوار آن حضرت، رهبر عاليقدر و محبوب شيعه حضرت آيت الله خميني و ابراز نفرت و انزجار از دشمنان معظم‌له كوتاهي نفرمايند.» 7
مراسم ميلاد حضرت ولي عصر(عج) در مسجد اعظم قم به طرز باشكوهي برگزار گرديد. درخلال مراسم حجت الاسلام محمود دعائي به همراه جمعي با در دست داشتن عكس بزرگي از امام وارد مسجد شدند كه ناگهان جمعيت با سلام و صلوات و تجليل از امام از جاكنده شد و شعار خميني، خميني فضاي مسجد را لرزاند. سپس دعائي پشت تريبون قرار گرفت و برخي اشعار حماسي در مدح امام قرائت نمود. واعظ اين مجلس نيز در سخنراني خود از لزوم مراجعت فوري امام به وطن سخن گفت.8
همچنين مراسم مشابه ديگري در برخي مساجد از جمله: مسجد صاحب الزمان، مسجد سنگي، مسجد ابوالحسن و مسجد سعادت برگزار شد. كه سخنرانان آن مجالس به تبعيد امام خميني(ره) اعتراض كردند كه البته مدتي بعد همگي به همين اتهام دستگير شدند.9
3- بهره برداري از مجالس ماه رمضان:
اندكي بعد از اين وقايع، ماه رمضان 1384.ق از روز 13/10/1341 فرا رسيد. به همين مناسبت برخي از وعِاظ طرفدار نهضت در تهران و روحانيون حوزه علميه قم درصدد برآمدند از اين فرصت مذهبي جهت مبارزه سياسي استفاده كنند. براي اين منظور سي و دو تن از روحانيون پيشگام نهضت، طي ارسال نامه‌هايي براي آيات عظام ميلاني و مرعشي نجفي از نامبردگان اينگونه سوال كردند: « نظر به اينكه ماه مبارك رمضان در پيش است و طلاب حوزه نيز درصدد سفر تبليغي هستند، چنانچه از طرف دولت تضييقاتي نسب به ]طرح [ مسايل روز و هدف عالي روحانيت و تجليل از مقام حضرت آيت الله خميني مدظله واقع شود، وظيفه چيست؟» در پاسخ به اين پرسش، هر دو مرجع مذكور بر لزوم تداوم مبارزه و آگاه ساختن مردم از هدف نهضت روحانيت و دعا براي بازگشت آيت الله خميني تاكيد ورزيدند.10
گفتني است در سلسه مراتبي كه در اين مقطع براي هدايت نهضت شكل گرفت، فضلا و برخي مدرسين حوزه علميه قم به عنوان طيف دوم- بعد از مراجع- جهت اتخاذ تمهيدات لازم در اين خصوص، جلساتي تشكيل داده و زمينه عزيمت طلاب را به اقصي نقاط كشور براي آگاه ساختن توده‌ها از ماهيت نهضت فراهم ساختند. اين تكاپوها از جمله سوال و جواب از مراجع به وسيله مناسبي براي وعاظ و طلاب تبديل گشت تا در سخنرانيهاي سياسي خود در منابر و مجالس مذهبي، بيش از پيش به بازگويي مسائل نهضت و گسترش آموزه‌هاي آن بپردازند.
از سوي ديگر ساواك بعد از شناسايي عوامل اين برنامه ها، تعدادي از وعِاظ را دستگير و به يك سال تا هجده ماه زندان محكوم كرد. از جمله اين افراد مي توان به: محمدجواد حجتي كرماني، جعفري همداني، محمدمهدي رباني املشي، حسن طاهري خرم آبادي، احمد كافي، فرج الله واعظي، غفاري، امام جماراني، قريشي، مقدسيان، موحدي، شجاعي، مرواريد، مرتضي فهيم، عبدالعلي كني، فضل الله محلاتي و… اشاره كرد. محلاتي در خاطراتش تعداد بازداشتيها را سي و شش نفر ذكر كرده مي‌گويد:« از اين عدد بيست و سه نفر را بعد از دو ماه آزاد كردند ولي براي سيزده نفر باقيمانده دادگاه نظامي تشكيل داده و هر يك را به چندين ماه بازداشت محكوم كردند.»11 در اعلاميه‌اي كه از سوي طلاب حوزه علميه قم در همين مقطع صادر شد، تعداد و اسامي بازداشتيها تا پنجاه نفر ذكر شده است.12
حجه الاسلام محلاتي كه از سخنرانان مسجد جامع تهران در ماه رمضان آن سال بود در خاطراتش چنين اضافه مي‌كند:« طي هماهنگي با بازاريان طرفدار نهضت و به خصوص موتلفه، قرار بود هرشب يك واعظ در آن مجلس سخنراني كند تا در صورت دستگيري وي، مراسم در شبهاي بعد تداوم يابد.» علي اكبر هاشمي رفسنجاني يكي ديگر از سخنرانان نوبتي آن مسجد نيز در همين خصوص مي‌گويد:« شبي كه قرار بود وي ]محلاتي[ سخنراني كند، مامورين امنيتي درب مسجد را قفل كردند. اما چون ديدند اين عمل بازتاب منفي در ميان مردم دارد به ناچار شب بعد درب مسجد را باز كردند ولي بلندگو و فرشها را جمع نموند كه او با همين شرايط سخنراني نمود.»13
بدون ترديد تدابير امنيتي اتخاذ شده از سوي ساواك نمي‌توانست وعاظ و روحانيون مبارز را از فعاليت باز دارد. از همين رو دستگاههاي امينتي براي آن دسته از روحانيوني كه تا اين مقطع پرونده تشكيل نداده بودند، شروع به پرونده سازي كردند تا با شناسايي كامل آنها تدابير ديگري درباره اين افراد بكار برند.
4- سالگرد فاجعه مدرسه فيضيه قم:
واقعه ديگري كه در اين مقطع بار ديگر به مبارزه طلاب حوزه علميه قم دامن زد، فرارسيدن 25 شوال 1384.ق برابر با دومين سالگرد فاجعه مدرسه فيضيه قم بود. براي برگزاري باشكوه يادبود شهداي اين واقعه، تصميم گرفته شد تا طي نيمه اول اسفند 1343.ش چندين مراسم برپا گردد. از جمله در جريان مراسم دعاي توسل مسجد بالا سر حضرت معصومه (س) كه بعد از تبعيد امام به طور مستمر برگزار مي‌گرديد، شعارهائي به همين مناسبت داده شد. سپس در پايان مراسم، جمعيت حاضر از مسجد بيرون آمده و به طرف ميدان آستانه به تظاهرات پرداختند. اين تظاهرات با دخالت نيروهاي امنيتي به زد و خورد بين طرفين منجر شد. با اين حال صبح روز بعد بار ديگر مراسم مشابهي در همان مسجد برگزار گرديد. علي اكبر ناطق نوري واعظ اين مراسم در سخناني از شهداي واقعه فيضيه تجليل نموده و بر لزوم تداوم نهضت تاكيد ورزيد.
در بعد از ظهر آن روز بار ديگر مراسمي به همان مناسبت در مدرسه فيضيه برگزار شد. در اين مراسم سيد عبدالرسول تهراني سخنراني كرد و در پايان سخنراني خود اعلاميه «شاه دوستي يعني غارتگري» امام (ره) را كه در پي فاجعه مدرسه فيضيه صادر شده بود، قرائت كرد.14 متعاقب برگزاري اين مراسم و هجومهاي پي درپي ماموران امنيتي كه منجر به درگيري و دستگيري برخي از روحانيون گرديد، حوزه علميه قم با صدور اعلاميه‌اي ضمن شرح وقايع خاطر نشان ساخت: «… آمريكاي استعمارگر خيال كرده است كه با بسط نفوذ اسرائيل در ايران و با تبعيد بزرگ مرجع مجاهد حضرت آيت الله آقاي خميني… مي تواند به مقاصد شوم خود نائل گردد.» در پايان اين اعلاميه بر تداوم مبارزه تا شهادت و يا پيروزي تاكيد شده است.15
از جمله روحانيوني كه در ارتباط با اين مراسم دستگير شدند مي‌توان به حجج اسلام: عبدالرحيم رباني شيرازي، انصاري شيرازي، صادق خلخالي و اكبر هاشمي رفسنجاني اشاره كرد. اين عده به جز هاشمي رفسنجاني بعد از مدتي آزاد شدند. هاشمي رفسنجاني به اتهام ارتباط با هياتهاي موتلفه اسلامي- كه در همان روزها شاخه نظامي آن حسنعلي منصور را ترور كرده بود- تا تيرماه 1344.ش در زندان ماند تا اينكه با وساطت آيت الله العظمي سيد محسن حكيم- از مراجع وقت شيعيان – آزاد گرديد.16
5- مراسم عيد نوروز سال 1344:
براساس يك سنت ديرين توده هاي مومنين مذهبي قم علاقه دارند در هنگام تحويل سال نو در حرم حضرت معصومه (س) حضور يابند. با توجه به اين موضوع جمعي از طلاب مبارز درصدد برآمدند با استفاده از اين فرصت اعتراضات خود را درخصوص ادامه تبعيد امام خميني(ره) و دستگيري تعدادي از وعاظ اعلام كنند. بر اين اساس طلاب در شب عيد كه حرم و صحن‌هاي اطراف آن از جمعيت موج مي‌زد، ابتدا با قرائت دعاي توسل توجه زائران را به سوي خود جلب كردند. سپس يكي از طلاب به نام فلاح يزدي روي چهار پايه اي قرار گرفت و شروع به خواندن متن اعلاميه نمود. وي با بيان اينكه هيات حاكمه با سركوب قيام پانزدهم خرداد، ادامه تبعيد آيت الله خميني، بازگذاشتن دست آمريكا و اسرائيل در امور كشور و زنداني نمودن روحانيون، عيدي براي مردم ايران باقي نگذاشته است، اسامي قريب پنجاه تن از روحانيون بازداشتي را اعلام نمود. در هنگام قرائت سطور پاياني اعلاميه و در حاليكه گوينده بر تداوم مبارزه تاكيد مي ورزيد،17 ناگهان ماموران امنيتي به داخل صحن هجوم آورده و مردم را مورد ضرب و شتم قرار دادند. در اين درگيري تعدادي از افراد مجروح شده و طلاب متواري شدند.
ساعاتي بعد مجددا طلبه‌هاي جوان به داخل حرم بازگشتند و با پخش تراكتها و اعلاميه‌هايي در ميان جمعيت بر تداوم نهضت تاكيد ورزيدند.18 در پي تهاجم مذكور به داخل حرم حضرت معصومه جمعي از اساتيد و فضلاي حوزه علميه قم طي ارسال نامه اي به هويدا – نخست وزير وقت- ضمن شرح واقعه، دولت را در قبال آن مسئول دانسته و در خصوص پيامدهاي چنين وقايعي هشدار دادند.19
وقايع پنجگانه مذكور كه در فاصله كوتاهي بعد از تبعيد امام از كشور صورت گرفت اهم رويدادها و اعتراضات بود، اما بدون ترديد دامنه مخالفتها در اين مقطع زماني بسيار بيشتر از اين موارد مي‌باشد. خوشبختانه چاپ ونشر دهها جلد از مجموعه كتابهاي «ياران امام به روايت اسناد ساواك» ابعاد و گستردگي اينگونه مبارزات را در نقاط مختلف كشور روشن كرده است. تداوم فعاليتهاي روحانيون مبارز در ايام تبعيد امام (ره) دستگاه عريض و طويل امنيتي رژيم را با يك بحران جدي مواجه ساخت. ماهيت و پايگاه تبليغ آموزه‌هاي نهضت به گونه‌اي بود كه غالبا براي ساواك مقابله اساسي و سركوب كامل آن به راحتي ميسر نبود. وانگهي ساز وكارهاي مقطعي و كوتاه مدت امنيتي نظير دستگيري و بازداشت برخي عاملان اين مبارزات نيز نمي‌توانست دستگاه امنيتي را در دستيابي به اهداف مورد نظر خود كامياب سازد.
شناسايي و شدت عمل رژيم پهلوي عليه برگزار كنندگان مراسم سياسي
همانطور كه گفته شد در پي تبعيد امام خميني (ره)، طيفي از طلاب حوزه علميه قم در پوشش برپايي برخي مراسم مذهبي، اعتراض خود را نسب به اين اقدام اعلام كرده و برتداوم نهضت تاكيد مي‌ورزيدند. دستگاه امنيتي رژيم پهلوي نيز در مقابل به دستگيري و بازداشت كوتاه مدت بانيان و عوامل اصلي برگزاري اين مراسم اقدام مي‌كرد. تا اينكه در پي برگزاري يكي ديگر از اين نوع برنامه‌ها، ساواك با دستگيري و تبعيد برخي از عوامل آن تغيير رويه امنيتي خود را در مقابله با چنين فعاليتهاي نشان داد.
مراسم نيمه شعبان 1385.ق :
واقعه از اين قرار بود كه فضلا و طلاب طرفدار نهضت در آستانه نيمه شعبان 1385.ق برابر با هيجدهم آذرماه 1344.ش درصدد برپايي مجلس جشن باشكوهي برآمدند. طبق روال هميشگي هدف اصلي برگزاري اين جشن زنده نگهداشتن ياد و نام امام خميني و تداوم نهضت بود.
خاطرات و اسناد موجود درباره مراسم جشن نيمه شعبان 1385.ق حاكي است كه شيخ محمدرضا ياسيني واعظ اين مجلس بوده و درآن درباره لزوم بازگشت سريع امام (ره) به كشور سخن رانده است.20
اسناد شهرباني نيز نشان مي‌دهد كه بانيان مجلس مذكور، عكس بزرگي از امام (ره) را تهيه و در بالاي منبر قرار داده بودند. براساس اين اسناد، هنگاميكه ياسيني در خلال سخنراني براي سلامتي امام (ره) دعا نمود ماموران امنيتي وارد مسجد شده و ضمن قطع برق از ادامه مراسم جلوگيري به عمل آوردند. عوامل رژيم با شناسايي دست اندركاران مجلس، طي يكي دو روز بعد قريب بيست نفر از آنان را دستگير كردند.21
در پي ارسال گزارش مذكور به مركز، رياست شهرباني كل كشور طي صدور دستورالعمل شديداللحني اعلام مي‌دارد: «… تمام اين جريانات براي آن است كه نه شهرباني و نه ساواك نفوذي در بين طلاب ندارند و نمي‌توانند اطلاع به موقع كسب كنند. اين نقص هر چه زودتر بايد مرتفع شود.» سپس در ادامه اين دستور با اشاره به عدم دستگيري تمام عاملين مراسم، خاطر نشان مي‌سازد: « در مورد اجتماع ديروز ]جشن روز 18 ديماه 1344 در مسجد اعظم قم[ اگر پيشگيريهاي لازم بشود، احتياج نداريد در مقابل اجتماع قهرا اقدام كنيد.» در پايان نيز تصريح مي كند: «فورا كميسيون امنيت اجتماعي تشكيل و در اين مورد]دستگير شدگان[ تصميم بگيريد.»22
در همين اسناد و در گزارش ديگري ضمن اعلام تشكيل جلسه كميسيون مذكور اسامي بازداشتيها اعم از روحاني و بازاري به شرح زير ذكر شده است:1- سيد كاظم موسوي 2- داود روحي 3- محمد كربلايي 4- ولي الله محمودي 5- عبدالله عليزاده 6- سيد نقي موسوي 7- رجبعلي فلاح يزدي 8- رضا رفيعي 9- سيد عبدالله هاشمي 10- حسين فتوت 11- حبيب الله كسائي 12- مرتضي حجازي 13- هادي پيشوايي 14- قربانعلي طايف نجف آبادي 15- ناظم كياني 16- محمد موسوي 17- محمد رحيميان 18- نعمت الله رحيمي 19- محمد علي رحيمي 20- سيد قاسم داود الموسوي 20- شيخ محمدرضا مويدي.
در ادامه گزارش فوق و درخصوص تصميمات متخذه آمده است كه از اين تعداد پنج نفر به اسامي سيد عبدالله هاشمي، مرتضي حجاري، رجبعلي فلاح يزدي، هادي پيشوايي و شيخ قربانعلي طايف نجف آبادي به اقامت اجباري (تبعيد) چهارماهه به سمنان و يك نفر ديگر به نام شيخ محمدرضا مويدي نيز به سپري كردن همان ميزان تبعيد در دامغان محكوم گرديدند.23
نتيجه گيري
بررسي مبارزات روحانيون طرفدار نهضت در مقطع يك ساله بعد از تبعيد امام نشان مي‌دهد كه زنده نگاهداشتن ياد و نام امام (ره) در سرلوحه برنامه‌هاي آنان قرار داشت. اين طيف از عناصر فعال سياسي در پوشش مراسم متعددي اعم از مذهبي نظير دعاي ندبه و مراسم نيمه شعبان، مراسم باستاني مانند عيد نوروز و همچنين سالروزهاي وقايع مرحله نخست نهضت همچون واقعه فيضيه و پانزدهم خرداد در صدد برآمدند كه مبارزات خود را گسترش دهند. بهره برداري سياسي از اين مراسم ترفند مناسبي بود كه نه تنها به جنبه‌هاي فراموش شده‌اي از برنامه‌هاي مذهبي روح سياسي بخشيد، بلكه ماموران امنيتي را غالبا از مقابله جدي با آن ناتوان مي‌ساخت. تداوم اين امر باعث شد كه نام و ياد امام خميني در اذهان فراموش نشده و جايگاه و نقش رهبري ايشان در نهضت محفوظ ماند.
در پايان اين مقاله جا دارد كه گزارش ماموران ساواك را در مورد يكي از اينگونه مجالس كه در آن چند نمونه از دعاهاي مرتبط با نام امام(ره) مورد اشاره قرار گرفته است ذكر نماييم:« خدايا علماي بزرگ و مراجع عاليقدر ما به خصوص حضرت آيت الله خميني را نصرت بده. پروردگارا رهبر عاليقدر شيعه حضرت آيت الله خميني را در پناه خودت حفظ بفرما. خدايا سايه اين رهبر جليل القدر را از سر ما كوتاه نفرما. پروردگارا سايه بلند پايه رهبر عاليقدر ما حضرت آيت الله خميني را از سر جامعه اسلام كوتاه نفرما.»
همچنين در مورد توصيه به انجام رهنمودهاي امام خميني (ره) آمده است: «آقايان اگر واقعا به علما، حضرت آيت الله خميني علاقه داريد بايد مبارزه كنيد. بدانيد گرسنه و بيچاره زياد است و به پيروي از منويات رهبر عاليقدر و محبوب ما و پدر ما يعني حضرت آيت الله العظمي خميني به بينوايان كمك كنيد. اي مردم كه ارادت كامل نسبت به رهبر عاليقدر خود حضرت آيت الله خميني داريد، كتاب گمراه كننده نخريد. مرجع عاليقدر و بزرگ ما حضرت آيت الله خميني در رساله خود نوشته اند كه اگر با بي ديني مبارزه نكنيد مسلمان نيستيد.» نكته جالب اينكه گزارشگر ساواك در تمام موارد مذكور بعد از نام امام خميني در داخل پردانتز چنين متذكر شده است: «در اين موقع جمعيت با صداي بلند صلوات فرستادند.»24
پي نوشت ها
1- ر.ك: شهيد آيت الله سيد محمدرضا سعيدي، از مجموعه ياران امام به روايت اسناد ساواك،ج1، تهران، مركز بررسي اسناد تاريخي، وزارت اطلاعات،1376
2- آرشيو مركز اسناد انقلاب اسلامي، شماره بازيابي پرونده: 186، ص162
3- محمدرضا احمدي، خاطرات آيت الله محمدعلي گرامي، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي،1381،صص284-285
4- علي باقري، خاطرات 15 خرداد، دفتر پنجم، تهران، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي،1373، خاطرات حجت الاسلام محمد حسن رحيميان، ص150
5- آرشيو مركز اسناد انقلاب اسلامي، شماره بازيابي پرونده: 186، ص109
6- همان،ص51
7- اسناد انقلاب اسلامي،ج4، تهران، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي،1374، صص 128-129
8- سيد حميد روحاني، بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، تهران، انتشارات راه امام،1360، ص886
9- حميد روحاني، خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي،1363،صص67-68 و همچنين اسناد ساواك مندرج در ضميمه كتاب، سند شماره 7و8
10- اسناد انقلاب اسلامي،ج1، همان،صص279-281
11- خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي، همان، ص70
12- متن بيانيه طلاب حوزه علميه قم درباره تبعيد امام به تركيه و جنايات رژيم شاه، اسناد انقلاب اسلامي، ج4، همان، صص131-134
13- زير نظر محسن رفسنجاني، دوران مبارزه: خاطرات هاشمي رفسنجاني، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1367، صص 199-200
14- بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، همان، صص833-834
15- متن اعلاميه حوزه علميه قم درباره دومين سالگرد فاجعه مدرسه فيضيه، اسناد انقلاب اسلامي،ج4، همان، صص135-137
16- دوران مبارزه: خاطرات هاشمي رفسنجاني، همان، صص203-205
17- متن بيانيه طلاب حوزه علميه قم درباره تبعيد امام به تركيه و جنايات رژيم شاه، همان، صص131-134
18- بررسي و تحليلي از نهضت امام خميني، همان، صص874-850
19- متن نامه جمعي از استادان حوزه علميه قم به اميرعباس هويدا درباره هجوم ماموران رژيم شاه به حرم مطهر حضرت معصومه (س)، اسناد انقلاب اسلامي، همان، صص161-163
20- خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي، همان، صص 67-68
21- آرشيو مركز اسناد انقلاب اسلامي، شماره بازيابي پرونده:677،ص70
22- همان، صص74-75
23- همان، شماره بازيابي پرونده: 678،ص9-19
24- شهيد آيت الله محمدرضا سعيدي به روايت اسناد ساواك، همان، صص70،83،88،135،143،150،176،189