آذربایجان در سال 1325شمسي

قحطی و کمبود مواد غذایی از یک طرف و بیکاری و تورم از طرف دیگر تمام طبقات را در فشار مضیقه قرار داده بود. تمام خاک ایران در سلطه ارتش متفقین (شوروی، انگلیس و آمریکا) قرار داشت و شمار زیادی از اسرای جنگی به ایران کوچ داده شده بودند.
از شهریور 1320 و یورش متفقین به ایران مجموعاً شش دولت ناموفق روی کار آمدند. مجلس شورای ملی در آن ایام از دو دسته تشکیل شده می شد. یک اقلیت چهل نفری به ریاست دکتر محمد مصدق و یک اکثریت هفتاد نفری به لیدری دکتر طاهری، علی دشتی و سید ضیاءالدین طباطبایی. در همان شرایطی که نمایندگان مجلس جهت روی کار آوردن کابینه ها به جر و بحث می پرداختند، در اروپا تفوق و برتری با دول متفق شد و با فاصله کمی ایتالیا به دست آنها افتاد. اندکی بعد موسیلینی دیکتاتور ایتالیا اعدام شد و برلن پایتخت آلمان به تصرف متفقین درآمد و آدولف هیتلر، مرد یکه تاز صحنه جنگ خودکشی نمود. به دنبال این قضایا چهره سیاسی جهان تغییر نمود. آمریکا که تا آن زمان به عنوان یکی از اقمار انگلیسی شناخته شده بود به مانند قدرتی برتر در جهان مطرح شد و روسیه شوروی به توطئه هایی جهت کشور گشایی دست زد. از جمله این توطئه ها عملکرد دولت نوپای شوروی در نواحی شمال و شمال غرب ایران بود. ایران بر طبق توافق قوای متفقین در کنفرانس تهران خواستار خروج از کشور نبود. حزب توده در نواحی تحت نفوذ شوروی توسعه و قدرت یافته بود. در روز 3 شهریور 1324ش سید جعفر پیشه وری مدیر روزنامه آژیر وارد تبریز شد و اعلامیه ای مبنی بر خودمختاری آذربایجان و ترویج زبان ترک به عنوان زبان رسمی منطقه منتشر ساخت. اندکی بعد مجلس ملی آذربایجان افتتاح گردید و ورود و خروج مردم به شهر ممنوع گردید.
حاکم آذربایجان از شهر بیرون شد و شهر به کل به دست نیروهای متمایل به شوروی افتاد.
در این بین مجلس چهاردهم به اتفاق به وجود یک نخست وزیر قدرتمند و سیاستمدار، به عنوان یک نیاز ملی رأی داد و احمد قوام بار دیگر به عنوان تنها سیاستمداری که توان مذاکره با شوروی را دارد، به صدارت رسید. 1
البته قوام السلطنه از مدتی پیش با حلقه یاران با وفای خود چون علی امینی، مظفر فیروز، حسن ارسنجانی، عباس اسکندری، دکتر اقبال و ... به فعالیت جهت کسب پست نخست وزیری پرداخته بود، اما مخالفت شاه با او از یک طرف و مخالفت انگلیسها که او را از طرفداران شوروی می پنداشتند از طرف دیگر شرایط را برای هر گونه فعالیتی مختل می کرد. 2

قوام در این دوره از صدارت خود امتیازات عمده ای داشت. اول اینکه نخست وزیر قانونی کشور بود و از طرف اکثریت نمایندگان انتخاب شده بود. دوم اینکه شاه بدون هیچ جنجال و هیاهویی نمی توانست او را برکنار سازد. سوم اینکه نیروهای چپ فعال در کشور و حتی نیروهای شوروی او را تأیید می کردند.
قوام با اخذ استراتژی خاصی باعث حل مسئله آذربایجان شد. اول آنکه وی با راضی کردن شوروی از طریق وعده دادن امتیاز نفت شمال، دولت انگلیس را به مبارزه با روسها واداشت، از آمریکا و سازمان ملل متحد جهت خروج نیروهای شوروی کمک گرفت و نظر مساعد حزب توده و حزب دموکرات را به خود جلب کرد.
قوام با ملاقات با استالین توانست با قول امتیاز نفت شمال نظر مساعد او را جلب کند و همچنین از طریق سازمان ملل متحد دولت آمریکا را وادار نمود تا به نیروهای روسیه اولتیماتومی مبنی بر خروج از خاک ایران داده شود.
ترومن، رئیس جمهور آمریکا در اول فروردین سال 1325ش اولتیماتوم معروف خود را برای دولت شوروی فرستاد و تهدید کرد که اگر شوروی خاک ایران را تخلیه نکند آمریکا نیز نیروهای خود را وارد ایران خواهد کرد.
در 6 فروردین همان سال گرومیکو نماینده دولت شوروی در شورای امنیت اشاره به تخلیه ایران از قوای شوروی نمود و اضافه کرد که تدریجاً امر تخلیه اجرا خواهد شد و نیازی به مذاکره در شورای امنیت نمی باشد. نمایندگان آمریکا و انگلیس معتقد بودند که تخلیه ایران از قوای شوروی باید در شورای امنیت مطرح شود. موضوع طرح مسئله در شورای امنیت به رأی گذارده شد؛ 9 رأی موافق و 2 رأی مخالف داده شد. در همین جلسه حسین علاء نماینده ایران در شورای امنیت نطق مفصلی ایراد و گفت شوروی از ایران توقعاتی دارد که با حاکمیت و استقلال ایران مغایر است.
در 10 فروردین اولین جلسه شورای عالی اقتصاد به ریاست قوام و عضویت مظفر فیروز، دکتر علی امینی، عبدالحسین نیک پور، ابوالحسن صادقی، ابوالحسن ابتهاج، سلمان اسدی، علی وکیلی، دانش بزرگ نیا، کوروس خسروشاهی و آرامش تشکیل شد. دکتر امینی دبیر کل شورای عالی اقتصاد شد.
بالاخره قوام در فروردین 1325 موفق شد تا با روسیه به توافق برسد. مذاکرات قوام و سادچیکف سفیر جدید شوروی پایان یافت و اعلامیه مشترکی صادر کردند. در متن اعلامیه آمده است: 1- ارتش شوروی ظرف یک ماه و نیم خاک ایران را تخلیه خواهد کرد. 2- قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی تا انقضاء مدت هفت ماه برای تصویب مجلس پانزدهم پیشنهاد شود. 3- در مورد آذربایجان چون مسئله داخلی ایران است ترتیب مسالمت آمیزی اتخاذ شود.

در اردیبهشت ماه همان سال سعی شد تا با سید جعفر پیشه وری به توافق برسند اما مذاکرات نتیجه نداد و در اول خرداد در شورای امنیت موضوع تخلیه ایران از نیروهای شوروی مطرح گردید.
در 4 خرداد سفیر کبیر شوروی رسماً اعلام کرد تخلیه ایران از نیروهای شوروی انجام گرفته است، اما دولت به دلیل درگیریهای متعدد در نواحی اصفحان، فارس و خوزستان از هرگونه اقدامی در منطقه آذربایجان خودداری نمود تا اینکه قوام با محمدناصر قشقایی به توافق رسید و نواحی جنوبی تحت انقیاد دولت مرکزی در آمد.
به دنبال ایجاد شرایط مساعد در نواحی جنوبی در آذر ماه 1325 از طرف نخست وزیر اعلامیه اعزام نیرو به زنجان و خمسه صادر شد و در 19 آذر 1325 طبق دستور نخست وزیر نیروهای ارتش از زنجان به طرف میانه، قافلانکوه و تبریز حرکت کردند. در ستون زیر آب بین نظامیان و نیروهای نظامی جنگ در گرفت. پس از چند ساعت زد و خورد کلیه افراد فرقه دمکرات دستگیر شدند. در 20 آذر نیروهای نظامی شهر میانه را تصرف کردند و به سمت تبریز پیش روی نمودند.
پیشه وری و وزیران فرقه دموکرات از مرز گذشته وارد خاک شوروی شدند. در 21 آذر نیروهای دولتی به فرماندهی سرهنگ حسین هاشمی وارد شهر تبریز شدند و زمام امور تبریز را در دست گرفتند.
پي نوشت :
1. باقر دکتر عاقلی، قوام السلطنه.
2. پروانه آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ص280-279.