مجلس در تبعید

در میان گروه های معارض عراقی «مجلس اعلای انقلاب اسلامی» بیشترین مراوده و قرابت را با جمهوری اسلامی ایران داراست. این تشکل که می کوشد جایگاه مهم ترین نماینده شیعیان در عراق آینده را به دست آورد، به دلیل گرایش به جمهوری اسلامی از سوی نیروهای ائتلافی و سران ایالات متحده آرام آرام به حاشیه تحولات عراق فرستاده می شود. این همه در حالی است که ایران در شرایط کنونی منطقه و با تحولات شکل گرفته در مرزهای شرقی و غربی خود بیش از همیشه نیاز به حفظ نفوذ در عراق و به ویژه در میان شیعیان این کشور را احساس می کند.

چگونگی شکل گیری مجلس اعلا
پیدایی «مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق» به سال ۱۹۸۱ باز می گردد. تاسیس مجلس به دنبال گفت وگوهای مفصل و رایزنی های فراوان نخبگان معارض در صحنه سیاسی عراق صورت گرفت که این رجال و گروه ها، هر یک نظرگاه سیاسی خاصی را نمایندگی می کردند، لیکن مخرج مشترک همه آنها یافتن راه حلی به منظور خروج از بن بست سیاسی موجود و اتفاق نظر بر نوع سمت گیری در رویارویی با رژیم بعث حاکم بر عراق بود.
در گام نخست، موضوع ایجاد مجلس اعلا مطرح نبود، از این رو سنگ بنای آنچه به «ارتش آزادیبخش اسلامی در عراق» نام برده شد، وضع گردید. این ارتش متاثر از وقوع رخداد انقلاب اسلامی در ایران و ایجاد واحد نهضت های آزادیبخش درون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تکوین یافت. در پی آن، هسته «جماعت علمای مجاهد» نهاده شد. سپس «دفتر انقلاب اسلامی در عراق» ایجاد شد؛ و سرانجام رجال و گروه های اسلامی فعال معارض در عرصه سیاسی عراق پس از مذاکرات طولانی بر تاسیس «مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق» اتفاق نظر پیدا کردند و مجلس تازه تاسیس فعالیت خود را در ابعاد سیاسی، تبلیغی، فرهنگی، نظامی و خدماتی آغاز کرد.

سیر تطور مجلس
مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق از بدو تاسیس تاکنون مشخصا سه مرحله معین درون تشکیلاتی را پشت سر نهاده است. نخست، مرحله تاسیس است که بنیانگذاران مجلس متشکل از ۱۶ نفر عضو بودند که برخی از آنان نمایندگی جریان و گرایش خاصی در طیف معارضه عراقی را یدک می کشید و در میان آنان سیاستمداران و روحانیون شناخته شده ای حاضر بودند که مبادرت به تهیه و تدوین آیین نامه داخلی مجلس کنند. در آن برهه ریاست مجلس برای مدت زمان شش ماه تعیین شد. دوم، مرحله گسترش و تحول در مجلس اعلا بسیار زودتر از انتظار آغاز و پشت سر نهاده شد. در این برهه شمار اعضای مجلس به ۳۳ نفر افزایش یافت که البته تغییر و تحولاتی را درون تشکیلات مجلس پدیدار ساخت. در این مرحله ریاست مجلس به مدت دو سال معین شد. و بالاخره در مرحله سوم شاهد رشد چشمگیر مجلس هستیم. در این مرحله، تعداد نمایندگان مجلس به ۸۰ نفر افزایش یافت و از این زمان شاهد شکل گیری مجمع عمومی براساس چارت جدید تشکیلاتی مجلس هستیم. اعضای شورای مرکزی مجلس از سوی مجمع عمومی برگزیده می شوند و شورای مرکزی مبادرت به انتخاب رئیس مجلس و همچنین هیأت اجرایی می نماید. اعضای شورای مرکزی به هنگام برپایی اجلاس های مهم از کشورهای گوناگون جهان به مقر اصلی مجلس که در تهران قرار دارد، فراخوانده می شوند.

ریاست مجلس
مجلس اعلا در مراحل یکم و دوم سیر تطور خود حاضر به افشای نامه اعضای خود نبود و آنان به صورت نهان روشانه و مخفی به کار خود ادامه می دادند. آن هنگام تصمیم گرفته شد برای مجلس یک سخنگوی رسمی برگزیده شود تا بازگوکننده و شرح دهنده موضع مجلس در کنفرانس های مطبوعاتی باشد. در این مدت که ۳۰ ماه به طول انجامید آیت الله سیدمحمود هاشمی عهده دار ریاست مجلس اعلا بود. اگر چه پس از آن دیری نپایید که اعضای مجلس آیت الله سیدمحمدباقر حکیم را به ریاست مجلس برگزیدند و وی حدود ۱۹ سال عهده دار این مسئولیت است. پس از آن آیت الله هاشمی از مجلس کناره گیری کرد و سال هاست در جلسات مجلس شرکت نمی کند. آیت الله هاشمی، نخستین رئیس مجلس اعلا مدت زمان طولانی را در این کشور زیست و در پی پیروزی انقلاب اسلامی به ایران آمد. در مدت اقامت ایشان خانواده وی به دفعات مورد تعرض ماموران حزب بعث قرار گرفت که در نتیجه آن سه برادر ایشان در عراق دستگیر شدند که سال هاست هیچ اطلاعی از سرنوشت آنان نیست.

حکیم کیست
آیت الله سیدمحمدباقر حکیم ۶۶ سال پیش در نجف اشرف دیده به جهان گشود. محمدباقر، فرزند آیت الله العظمی سیدمحسن طباطبایی حکیم، مرجع علی الاطلاق شیعیان پس از درگذشت آیت الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی به شمار می آید. نسب خاندان حکیم که از سادات طباطبایی به شمار می آیند به امام حسن مجتبی(ع) می رسد. جد این خاندان، یعنی آیت الله سیدمهدی حکیم از بزرگان علما و سرآمد مجتهدان عصر خود بود که چندی در لبنان اقامت داشت و در آن جا نیز به خاک سپرده شد. کوشش آیت الله سیدمحسن حکیم در حوزه نجف مقارن با آغاز جنگ جهانی اول و تهاجم نیروهای انگلیسی به عراق و اشغال این کشور بود. آیت الله حکیم جوان نیز همگام با دیگر علمای مبارز در صفوف مجاهدین در جبهه های نبرد به رویارویی با متجاوزان پرداخت. حکیم در زمره مراجعی است که از هوشیاری سیاسی بالایی بهره مند بود. ایشان نخستین مرجعی است که نسبت به صدور حکم جهاد با غاصبان قدس شریف اهتمام ورزید و به مبارزه مجاهدین فلسطینی به منظور احقاق حقوق قانونی شان مشروعیت دینی بخشید. فتاوای وی درباره عملیات فداییان فلسطینی علیه متجاوزان به سرزمینی که قبله اول مسلمین جهان شهره عام و خاص است. به هر روی از آیت الله العظمی حکیم ۱۰ فرزند پسر (مجموعا از دو همسر عراقی و لبنانی) به یادگار ماند و محمدباقر پنجمین پسر ایشان به شمار می آید. مادر محمدباقر از خانواده ای سرشناس در لبنان است. اگر چه باید توجه داشت که خاستگاه تاریخی خاندان حکیم به اصفهان باز می گردد.
سیدمحمدباقر حکیم نزد آیات عظام سیدیوسف حکیم، سیدابوالقاسم خویی و سیدمحمدباقر صدر تلمذ کرد و در سن ۲۵ سالگی از سوی آیت الله یاسین به درجه اجتهاد نائل آمد. وی از ۱۴ سالگی به عرصه سیاست گام نهاد و در ۱۹۵۹ در بنیانگذاری «حزب الدعوه الاسلامیة» زیر نظر پدرش مشارکت داشت. محمدباقر حکیم در خلال سال های ۱۹۶۴ تا ۱۹۶۵ به عنوان استاد علوم قرآنی در «کلیه اصول الدین» (دانشکده الهیات) بغداد به تدریس اشتغال داشت. حضور در جمع اساتید دانشگاهی در انفتاح فکری او موثر بود. وی همواره در کنار اشتغالات علمی و دینی به سیاست نیز توجه خاصی داشت. همین امر باعث شد در مدت اقامت در عراق سه مرتبه از سوی ماموران حزب بعث دستگیر و در آخرین مرتبه محکوم به اعدام گردد که البته پس از گذراندن ۱۸ ماه زندان در پی صدور عفو عمومی رهایی یافت و چند ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ناگزیر رهسپار ایران شد. در خلال حدود ۲۴ سال شمار ۵۰ نفر از افراد خاندان حکیم به دست حزب بعث حاکم بر عراق به شهادت رسیدند که سرشناس ترین آنها عبارتند از: آیت الله سیدعبدالصاحب حکیم، حجت الاسلام سید علوم الدین حکیم، حجت الاسلام سیدمحمدحسین حکیم، حجت الاسلام سیدکمال حکیم، حجت الاسلام سیدعبدالوهاب حکیم، سیداحمد حکیم، آیت الله سیدمجید حکیم، حجت الاسلام دکتر سیدعبدالهادی حکیم، حجت الاسلام سیدحسن حکیم، حجت الاسلام سیدحسین حکیم، حجت الاسلام سیدمحمدرضا حکیم، سیدمحمد حکیم، سیدمحمدعلی حکیم، سیدضیاءالدین حکیم، سیدبهاءالدین حکیم، حجت الاسلام سیدمحمدمهدی حکیم. که در این میان شش نفر از برادران آیت الله سیدمحمدباقر صدر در خیل شهدا هستند. پس از خاندان حکیم، می توان از خاندان های «صدر»، «شبر» و «بحرالعلوم» یاد کرد که متحمل آسیب های فراوانی از سوی رژیم بعث حاکم بر عراق شدند. یادآوری این نکته ضروری است که تاکنون از سوی سازمان اطلاعات و امنیت عراق (استخبارات) هشت مرتبه به جان آیت الله سیدمحمدباقر حکیم سوءقصد شده که همه آنها با ناکامی مواجه شده است.

امکانات مجلس
مجلس اعلا به سهم خود امکانات و تجیهزاتی در اختیار دارد. از سوی مجلس در حال حاضر ۱۰ نشریه منتشر می شود. مجلس دارای چند ایستگاه فعال رادیویی، سایت اینترنت و یک کانال تلویزیونی است که البته ساعات محدودی برنامه دارد. همچنین با توجه به اینکه تعداد قابل توجهی از عراقی ها در ایران و به ویژه در تهران اقامت دارند چند درمانگاه در تهران، شهرری و ورامین دارد که پزشکان حاذقی اداره آن را برعهده دارند. همچنین مجلس دارای دفاتر نمایندگی مهمی در ژنو، لندن، وین، دمشق و بیروت است. افزون بر آن شماری از نیروهای مورد وثوق و اطمینان مجلس در بسیاری از کشورهای جهان مانند استرالیا، کانادا، آمریکا، هلند، فنلاند، دانمارک، سوئد، آلمان، فرانسه، اتریش و... پراکنده اند. تلاش مجلس برای بازگشایی دفتر در برخی کشورها و از جمله ایالات متحده به رغم آنکه در این کشور ۲۰۰ هزار عراقی زندگی می کنند هنوز به جایی نرسیده است. مجلس با وجود داشتن روابط بسیار حسنه با کویت و عربستان سعودی در این کشورها فاقد دفتر نمایندگی است چرا که قوانین حاکم بر این کشورها اجازه گشایش دفتر برای هیچ یک از احزاب مخالف، نه فقط مجلس اعلا، بلکه برای همه جریان ها را نمی دهد. صرف نظر از کمک های مردمی و خاص دیگری که از کانال های مختلف به مجلس اعلا می رسد، دولت کویت روابط صمیمانه به ویژه پس از اشغال این کشور از سوی رژیم عراق، با مجلس اعلا و مشخصا آیت الله حکیم برقرار کرد. اگرچه خاستگاه این روابط به گذشته دور بازمی گردد و آیت الله العظمی حکیم نیز دارای روابط همراه با احترام متقابل با کویتی ها و دولت آن کشور بود و این دولت نخستین دولت از دولت های حاشیه خلیج فارس بود که از ایشان درخواست تعیین قاضی جعفری برای شیعیان آن کشور کرد که وی نیز قاضی لبنانی شیخ ابراهیم سلمان را تعیین کرد. به هر روی سیدمحمدباقر حکیم همه ساله حدود دو هفته مهمان دولتمردان این کشور است و همواره در مدت اقامت خود ضمن حضور در جلساتی که از سوی شیعیان کویت به مناسبت هایی برگزار می شود با مقامات ارشد کویتی نظیر امیر، ولیعهد و وزیر دفاع، وزیر کشور و... جلساتی را دارد و از کمک های آنان بهره مند می گردد. گویا یک مرتبه نیز بر سر بلوکه شدن یکی از همین کمک های مالی که از سوی دولت کویت به حساب مجلس واریز شده بود مشاجره ای با برخی کارگزاران کشورمان در دولت قبلی صورت گرفته بود. مجلس اعلا دارای مدارسی برای تحصیل فرزندان عراقی، همچنین حوزه های علمیه به ویژه در قم می باشد و شمار قابل توجهی محصل علوم دینی را برای تبلیغ جذب کرده است.

ماهیت فعالیت های مجلس
نوع فعالیت مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، سیاسی و تبلیغی است و در مقاطعی مشی مسلحانه در رویارویی با عوامل رژیم بعث حاکم بر عراق در دستور کار قرار می گیرد. مجلس خود را ملزم به برخورد قهرآمیز با مأموران حزب حاکم می داند و در این تقابل سعی می کند کمترین آسیب به غیرنظامیان برسد. سال ۱۳۶۹ مقاومت اسلامی عراق و مشخصا نیروهای وابسته به مجلس به دفعات کاخ ریاست جمهوری و چند مرکز مهم دولتی از جمله وزارت دفاع، فرودگاه نظامی، رادیو و تلویزیون و یکی از مقرهای سازمان امنیت عراق را مورد حمله آن هم با کاتیوشا قرار دادند. هدف قرار دادن یکی از کاخ های صدام در چهار نوبت آن هم در عرض یکسال در فضای رعب و وحشت و حاکمیت پلیسی این کشور، کار آسانی نیست. باید دانست که فعالیت مجلس اعلا به ماندن یک حزب نیست که مبادرت به نام نویسی از افراد و عضوگیری کند، بلکه چونان پارلمانی است که اعضای آن را نمایندگان طبقات مختلف اجتماعی تشکیل می دهند. از این رو مجلس طیف گسترده و آحاد مردم عراق را مخاطب قرار داده است. به نظر می رسد مجلس اعلا در میان گروه های مخالف رژیم حاکم بر عراق از ریشه دارترین و وسیع ترین اقبال مردمی برخوردار است و این امر از سوی شماری از صاحبنظران مورد پذیرش واقع شده است.

تحولات اخیر و شورای مرکزی
طی چند سال اخیر فعل و انفعالاتی در مجلس اعلا روی داده که متأثر از شرایط تازه ای است که در صحنه عراق و منطقه روی داده است، از این رو مجلس شاهد حضور چشمگیر نسل دوم از جوانان و برای نخستین مرتبه زنان در مجلس بود. به نظر می رسد پنج، شش نفر از خانم ها در این مرحله موفق به حضور در مجلس شدند. افزون بر آن و رؤسای عشایر نیز نمایندگانی را برای برقراری ارتباط و حضور در مجلس برگزیدند. شمار شورای مرکزی مجلس نیز چندی است از ۱۰ نفر به ۱۵ نفر تغییر یافته است. تشکیلات مجلس همچنان حالت نیمه مخفی ـ نیمه علنی دارد و طبیعی است از معرفی آنان خودداری می شود. در شورای یاد شده نمایندگانی از حوزه علمیه، سازمان عمل اسلامی، حزب الله عراق، سپاه بدر و نیروهای مستقل حضور دارند. برخی چهره های شاخص مجلس و شورا عبارتند از: شیخ علی مولا دبیر اجرایی مجلس، مهندس شهاب مسئول واحد بین المللی، استاد ابویاسین مسئول تبلیغات، ابوهانی مسئول نیروهای بسیج و واحدهای نظامی، مهندس بیان نماینده مجلس در سوریه، دکتر حامد بیاتی نماینده مجلس در لندن، حجت الاسلام صدرالدین قبانچی و حجت الاسلام سیدعبدالعزیز حکیم هستند.

سپاه بدر
مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق پیش از آغاز جنگ تحمیلی تهاجم نیروهای صدام به ایران، بر اصلاح ناپذیری رژیم بعث حاکم بر عراق تأکید ورزید و ناگزیر به اتخاذ مشی مسلحانه شد. از این رو در آغاز جنگ مبادرت به تأسیس واحد نظامی در مناطق شمالی عراق که از کنترل نیروهای عراقی خارج می شد کرد و واحدهای عملیاتی خود را در آنجا مستقر ساخت. مجلس همچنین با گروه های کوچک اما پرشور و فعال درون عراق ارتباطاتی را به منظور اقدام قهرآمیز برقرار ساخت. شروع و تداوم جنگ تحمیلی فرصت مناسبی را در اختیار مجلس قرار داد تا در صحنه عمل به ارزیابی استعداد و توان خود از بسیج نیروی متعارض بپردازد. از این زمان درون چارت تشکیلاتی و سازمانی مجلس اعلا واحد نظامی، لحاظ شد. این واحد موظف به سازماندهی نیروهای داوطلب عراقی و همچنین برخی از اسرای عراقی بود که حاضر به جنگ با رژیم صدام شده بودند. این عده در مناطقی از شمال عراق در حومه مریوان و مشخصا اطراف شهرهای سیدصادق، خرمال، حلبچه، همچنین حاج عمران، قره داغ و یا مناطقی چون ام النعاج و دیگر بخش ها در شمال بصره مستقر شدند و داخل خاک عراق دست به عملیات ایذایی نمودند. سپاه بدر ابتدا یک گردان بود که پس از آن استعداد نیروهایش به تیپ رسید و سپس به لشکر و دست آخر پس از جنگ دوم خلیج فارس و آزادسازی کویت موسوم به سپاه گردید. سپاه بدر مدت ها به صورت فعال در مناطق جنوبی، میانی و شمال عراق حضور دارد. به تعبیر دیگری نیروهای سپاه بدر به سه دسته تقسیم می شوند. دسته نخست درون ایران، دسته دوم به صورت پراکنده داخل خاک عراق، و دسته سوم در منطقه کردستان عراق و مشخصا در حوزه تشکیلات اتحادیه میهنی کردستان عراق در سلیمانیه مستقر هستند. آیت الله سیدمحمد باقر حکیم افزون بر اینکه رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق است، فرمانده کل نیروهای مسلح اسلامی عراق نیز هست. مسئولان مجلس اعلا همواره از افشای تعداد نیروهای سپاه بدر خودداری می کنند اما به نظر می رسد تعداد کل نیروهای آنان بالغ بر ۱۳ هزار نفر است. سپاه بدر دارای پایگاه هایی است که در آنها به آموزش نیروهای عراقی پرداخته می شود. سپاه بدر در جریان انتفاضه ماه شعبان به سال ۱۹۹۱ بسیار فعال ظاهر شد و در مناطقی چون عتبات عالیات و مشخصا شهرهای کربلا و نجف، همچنین بصره ابتکار عمل را به دست گرفت.

ضرورت سرنگونی رژیم فاشیستی
بی شک مقاومت مسلحانه در عراق ممکن نیست به هدف ها و مقاصد خود بدون تکیه بر اقدامات گسترده سیاسی و تبلیغی دست یابد. مجلس اعلا مبارزه مسلحانه با رژیم صدام را ضرورتی می داند که البته بستر آن را خود رژیم فراهم آورده است. از این رو مجلس، انجام فعالیت های سیاسی، تبلیغی، فرهنگی در عراق را مورد توجه قرار داد و مهم ترین منظورهای خود در حوزه عراق را صیانت از وحدت ملی عراق از رهگذر برقراری ارتباط مناسب و اصولی با آحاد مردم به ویژه اقلیت ها و قومیت ها معرفی کرد. ایجاد روابط حسنه با اکراد، ترکمن ها و به خصوص اهل سنت، عشایر و قبایل عراقی در مناطق گوناگون چون موصل، تکریت، کرکوک، سلیمانیه، اربیل، خانقین و... لازمه چنین تعاملی است که مجلس بدان دست یازیده است، همچنین برقراری پیوندهایی با نظامیان مستقل عراقی که قادرند نقش مهمی در صف بندی سیاسی آینده عراق ایفا کنند. یکی از اقدامات مجلس اعلا تأسیس «مرکز اسناد حقوق بشر در عراق» است که دفتر آن در تهران می باشد و مسئولیت های این مرکز به عهده حجت الاسلام سیدعبدالعزیز حکیم است. سیدعبدالعزیز حکیم ۵۶ ساله دهمین و آخرین فرزند از پسران آیت الله العظمی سیدمحسن حکیم است که ریاست کمیته پشتیبانی از کارکرد داخل عراق در مجلس اعلا را نیز یدک می کشد. وی به ویژه در کنفرانس هایی که اخیرا در واشنگتن، لندن، صلاح الدین و... برپا شد به عنوان نماینده رسمی و تام الاختیار مجلس اعلا شرکت داشت.

حکومت ملی
مجلس به منظور تشکیل جبهه گسترده در برابر رژیم عراق اولویت را به رهایی مردم عراق از یوغ رژیم صدام داده است. از این رو نیروهای مجلس تکاپوی فراوانی را در ابعاد مختلف سیاسی و فکری آغاز کرده اند که در این زمینه به برپایی کنفرانس هایی منجر شد که نخستین آن به سال ۱۹۸۵ در تهران با عنوان کنفرانس برای مردم عراق برپا شد و در آن گروه های معارض با ماهیت غیراسلامی نیز شرکت کردند. در پی آن گردهمایی هایی با عنوان راهبرد مشترکی در دمشق منعقد شد که منجر به صدور بیانیه هایی نیز شد. پس از آن همایش هایی طی سال های ۱۹۹۱ در بیروت و سپس در ۱۹۹۲ در صلاح الدین برگزار شد. شهر دمشق هم در ۱۹۹۶ پذیرای گروه های دیگری از نیروهای اپوزیسیون بود. هدف مجلس اعلا در تمامی این هم اندیشی ها اتخاذ شیوه عمل مشخص از سوی معارضین عراقی بود. طیف معارضین عراقی در این گردهمایی ها به این رهیافت نائل آمدند که نظام جایگزین حاکمیت صدام و حزب بعث باید قائل به تکثر سیاسی باشد و پس از سرنگونی وی، نوع رژیم سیاسی را که مایلند از طریق حضور در همه پرسی مشخص سازند. اقدامی که تنها از طریق برگزاری انتخابات آزاد و با رأی یکایک مردم ممکن می شود. دیدگاه مجلس اعلا نیز در خصوص نوع حکومت در عراق جالب است و مجلس به استقرار حکومت ملی در عراق قائل است. رویکردی که چندان با نام مجلس ممزوج نیست. سران مجلس درباره موضوعاتی چون حجاب هم به تمکین در برابر رأی و اراده مردم معتقدند. یکی از دغدغه ها پس از فروپاشی حزب بعث و سقوط صدام نیز مسئله کردستان عراق است که تصمیم گیری درباره آن با وجود قائل شدن به تکثر سیاسی به خود مردم عراق واگذار خواهد شد و اراده ملت آن را تعیین خواهد کرد. به نظر می رسد شرایط حساس کنونی و ارتباطات تنگاتنگ و نزدیک مجلس اعلا با زمامداران جمهوری اسلامی معادلات سیاسی را به ضرر مجلس برگردانده باشد. نمونه این رویکرد را می توان در تازه ترین اظهارات دونالد رامسفلد وزیر دفاع آمریکا و دیگر مسئولان آمریکایی ملاحظه کرد. ناظران سیاسی این قبیل موضع گیری ها را ناشی از خودداری نیروهای مجلس اعلا در عدم پذیرش ایفای نقش پیاده نظام آمریکا در نخستین جنگ کلاسیک هزاره سوم در عراق می دانند.