رویکرد دانشجویان به نهضت امام خمینی (ره)/ مروری بر زمینه ها و پیامدهای تعامل دانشجویان با روحانیون نوگرا در سالهای 1340-1343
چکیده
براساس اسناد و خاطرات متعدد دستاندرکاران نهضت؛ یکی از جریانات حامی نهضت روحانیت، طیفی از دانشجویان و دانشگاهیان مذهبی است. این مقاله درصدد آن است که چگونگی شکلگیری نطفهها و هستههای اولیهی رویکرد مذهبی در دانشگاه را تبیین نماید. در ادامه ضمن بررسی این عوامل از دو بُعد درونی و بیرون از دانشگاه، نقطهی عزیمت رویکرد این تشکلهای دینی دانشجویی به نهضت روحانیت در نخستین سالهای دههی چهل مورد بازکاوی قرار گرفته است. دستاورهای عمدهی این تعامل را میتوان در آشنایی طیف مذهبی دانشجویان با آموزههای نهضت روحانیت (که در جریان دیدارهای مکرر اعضای انجمنهای اسلامی دانشجویان و یا سایر طیفهای مذهبی دانشگاهی با امام صورت میگرفت) بازخوانی کرد.
مقدمه
سؤال بنیادین این مقاله این است که دانشگاهیان، قریب یک دهه بعد از کودتای 28 مرداد 1332، در مواجهه با نهضت روحانیت، چه موضعی در پیش گرفتند؟ مبانی مبارزات سیاسی آنها و همچنین ظرفیتهای بالقوه و بالفعل این نهاد در آن سالها، بر چه اصولی استوار بود؟ و بالاخره اینکه زمینهها، علل و پیامدهای رویکرد آنان به نهضت مذکور، چگونه حاصل شد؟
در پاسخ به این سؤالات لازم است ابتدا بصورت مقدمه، ماهیت جنبش دانشجویی و همچنین در ارتباط با بحث این مقاله، زمینههای رویکرد مذهبی دانشجویان مورد بررسی قرار گیرد و سپس چرایی و چگونگی دو
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 147)
________________________________________
نوع نگاه متفاوت دانشگاهیان، نسبت به نقش مرجعیت در عرصهی سیاست و اجتماع، در فاصلهی زمانی دهههای سی و چهل مورد باز کاوی قرار گیرد. بر این اساس این مقاله از دو سطح تحلیل بهره میبرد.
نخست آنکه علاقهی دانشجویان به سیاست، متأثر از جوّ تفکر انتقادی محیط دانشگاه است، این محیط پرورش دهندهی خلاقیت، تفکر و دانش است، ماهیّت ساختار و توزیع قدرت در دانشگاهها مورد بحث و نقد قرار میگیرد.
دههی سی تاریخ معاصر ایران با جنبش بزرگ ملی شدن صنعت نفت و سپس شکست آن در پی کودتای 28 مرداد 1332 آغاز میگردد. در خصوص اهمیت و نقش اقشار و طبقات مختلف و از جمله دانشگاهیان و احزاب و گروههای سیاسی در این جنبش، در منابع مربوطه سخن گفته شده است. غالبا نقش جنبش دانشجویی را در این مرحله از نخستین فعالیتهای آن جنبش در حد مبارزاتی نوپا و ضعیف قلمداد میکنند، که آن هم تحت سیطرهی فکری جریان چپ قرار داشت. اما همزمان و حتی سالهای بعد از آن، گرایش ناسیونالیستی در قالب جبههی ملی بود که جریان غالب را در این جنبش شکل میداد. در همین ادوار و بخصوص در آستانهی دههی چهل، بتدریج رگههایی از رویکرد مذهبی هم در این جنبش بوجود آمد. از همین جاست که باید به سطح تحلیل دوم در جنبش دانشجویی پرداخت. برخی از صاحبنظران از این دوره، راه سومی را نیز برای جنبش دانشجویی قایل شدهاند.(1) اما سؤال عمده این است که چگونه این گرایش در محیط
______________________________
1. مسعود سفیری، دیروز، امروز و فردای جنبش دانشجویی ایران (مجموعهی مصاحبه و مقاله)، تهران، نشر نی، 1379، ص 28. مصاحبه با دکتر حسین سیف زاده.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 148)
________________________________________
دانشگاهی حاصل شد؟ کانالهای ارتباطی و عوامل و عناصر تأثیرگذار در آن کدام بودهاند؟
بدون تردید جواب این سؤالات را باید در تحولات حاصله در جنبش دانشجویی در دههی سی یافت. در این دهه بتدریج تغییراتی در نوع نگاه دانشجویان به مذهب و نقش سیاسی و اجتماعی آن بوجود آمد. پس بایسته است که ابتدا عوامل این تحول را بررسی کرد. نهاد اصلی دین؛ یعنی مرجعیت، در این دوره در اختیار آیت الله العظمی سید محمدحسین طباطبایی (بروجردی) قرار داشت. نگاه ایشان به سیاست نگاهی منفعلانه بود؛ به تبع، جامعهی سنتی و مقلدین ایشان نیز از همین زاویه به حوزهی حکومت و سیاست نظر داشتند. وانگهی خطر نفوذ کمونیسم در کشور نیز بر این دیدگاه دامن میزد. براساس یکی از اسناد ساواک، که در دیدار یکی از مقامات ادارهی رسیدگی به امور روحانیون و مذاهب در آن سازمان با ایشان نقل شده، آن مرحوم معتقد بود که: «وجود شاهنشاه مانع بزرگی برای نفوذ کمونیسم و بیدینی است و وظیفهی شرعی من [آیت الله بروجردی [هم تأیید شاهنشاه است. من به امور مملکتی هیچگونه دخالتی نمیکنم. من فقط روی امور شرعی دخالت مینمایم.»(1) علاوه بر این، نگرش ایشان نسبت به دانشگاه قابل تأمل بود. یکی از شاگردان ایشان با سؤال برانگیز خواندن دیدگاه آن مرحوم در این خصوص، در خاطراتش نقل میکند که آیت الله بروجردی با دانشگاه رفتن طلبهها به شدت مخالفت میورزید، تا
______________________________
1. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، جلد اول؛ زمینهها، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1378، صص 66-70.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 149)
________________________________________
جایی که شهریهی آنها را قطع میکرد.(1) بر این اساس بایسته است که عوامل تأثیر گذار در جذب دانشجویان به دین را در حوزههای دیگری جستجو کرد.
شاید بتوان این عوامل را در دو بخش عوامل درونی دانشگاه و عناصر بیرون از آن تقسیم کرد. در این دوره برخی از اساتید روحانی و مُکلاّ وارد دانشگاه شده و تعریفی نوین از دین برای دانشجویان ارائه دادند. مهمترین حوزههای حضور دین در جامعه تا این دوره؛ یکی حوزههای علمیه و نهادهای پیرامونی آن بود و دیگر، مؤمنین مذهبی جامعه بودند که زندگی خود را براساس آموزههای شریعت سامان میدادند. لذا دین در سطح جامعه کارکردی نداشت و از بحثهایی همچون؛ حکومت اسلامی، اقتصاد اسلامی و غیره خیری نبود. تا اینکه بتدریج برخی از اندیشمندان متدین و صاحبنظر، امثال مهندس مهدی بازرگان، استاد مرتضی مطهری، دکتر محمد مفتح و نظیر آنان وارد دانشگاهها شدند و برکرسی تعلیم و تدریس تکیه زدند. این طیف از اساتید، یک معرفت و رویکرد جدید نسبت به شریعت داشتند. آنان میگفتند که دین فقط برای «آن دنیا» نیامده و اتفاقا برای «این دنیا» آمده است. اسلام برای سیاست، حکومت، اقتصاد، علم، زنان و غیره حرف دارد(2) این اندیشه بتدریج دامنهی خود را گستراند و از میان دانشجویان مذهبی یارگیری کرد، بطوریکه در مدت کوتاهی به یک جریان در دانشگاه تبدیل شد.
______________________________
1. دوران مبارزه؛ خاطرات، تصویرها، اسناد و گاهشمار هاشمی رفسنجانی، به کوشش محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1376، ص 107.
2. دیروز، امروز و فردای جنبش دانشجویی ایران، پیشین، صص 135-136، گفتگو با دکتر صادق زیبا کلام.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 150)
________________________________________
ناگفته نماند که مهمترین عامل تقویت این جریان در درون دانشگاهها، انجمنهای اسلامی دانشجویی بود. صرف نظر از «انجمن اسلامی دانشجویان» بعنوان اولین تشکل دانشجویی در دانشگاه تهران ـ که در سال 1321 شمسی تأسیس شد ـ انجمنهای اسلامی برخی از شهرهای بزرگ دانشگاهی دیگر نظیر شیراز، اصفهان، مشهد و تبریز در اواخر دههی سی شکل گرفت. شاید بتوان تشکیل آنها را برای مقابله با اندیشههای روی به رشد چپی در دانشگاهها قلمداد کرد. شاکلهی این انجمنهای اسلامی را عمدتا جمعی از دانشجویان مسلمان با افکار مشترک بر حول محور دفاع از مذهب و فعالیتهای فرهنگی ـ که بعضا جنبهی سیاسی نیز بخود میگرفت ـ تشکیل میداد.(1) اهم این انجمنها و فعالیتهای آنها در دههی سی و بخصوص در آستانهی نهضت روحانیت به شرح زیر است:
1 ـ انجمن اسلامی دانشجویان «تهران»:
در اساسنامهی انجمن اسلامی دانشجویان، مرام آن انجمن در چهار ماده به شرح زیر اعلام شده است:
مادهی اول ـ اصلاح جامعه بر طبق دستورات اسلامی
مادهی دوم ـ کوشش در ایجاد دوستی و اتحاد بین افراد مسلمان، مخصوصا جوانان روشنفکر
مادهی سوم ـ انتشار حقایق اسلامی بوسیلهی ایجاد مؤسسات تبلیغاتی و نشر مطبوعات
______________________________
1. علیرضا کریمیان، جنبش دانشجویی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 117و 213 و 216.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 151)
________________________________________
مادهی چهارم ـ مبارزه با خرافات.(1)
فعالیتهای انجمن اسلامی دانشجویان ـ که هستهی نخستین آن در دانشکدهی پزشکی شکل گرفت ـ به سرعت به همهی دانشکدههای تهران سرایت کرد. این انجمنها برای جلسات هفتگی خود و همچنین در اعیاد و مناسبتهای مذهبی به دعوت از وعاظ و روشنفکران مذهبی از جمله؛ آیت الله طالقانی، دکتر یدالله سحابی، مهندس مهدی بازرگان، حسینعلی راشد، محمد تقی فلسفی، حبیب الله آموزگار، دکتر شفق، دکتر عمید، دکتر آذر، صدر بلاغی و افرادی از این قبیل برای ایراد سخنرانی روی آوردند و حتی در گام دیگری به انتشار مقالاتی در «نشریهی انجمن اسلامی دانشجویان» و مجلات «فروغ علم» و «گنج شایگان» همّت گماشتند.(2)
اعضا و طرفداران انجمنهای اسلامی دانشجویان نقش عمدهای در دفاع از جبههی ملی و ملی شدن صنعت نفت ایفا کردند. آنان در این دوره همراه با سایر تشکلهای سیاسی مدافع جبههی ملی در مقابله با حزب تودهی ایران فعالیت میکردند. پس از کودتای 28 مرداد این انجمنها نقش عمدهای در ادامهی مبارزات، در همسویی با نهضت مقاومت ملی و بخصوص فعالیت گستردهی فارغ التحصیلان آنان در تشکیل انجمنهای اسلامی مهندسین، پزشکان و معلمان به ترتیب در سالهای 1336، 1337 و 1338 ه. ش و حتی تأسیس شاخهی انجمنهای اسلامی دانشجویی در امریکا و اروپا داشتند.(3)
______________________________
1. مهدی بازرگان، مدافعات، نهضت آزادی ایران خارج از کشور، 1356، ص 79.
2. همان، صص 80-81.
3. جنبش دانشجویی در ایران، پیشین، صص 119-120.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 152)
________________________________________
لطفالله میثمی یکی از اعضای انجمن اسلامی دانشجویان ـ که از سال 1338 به جرگهی دانشجویان دانشگاه تهران پیوسته است ـ در خاطرات خود بطور تفصیلی از فعالیتهای آن انجمن چنین یاد کرده است:
«هنوز چندماهی از آغاز سال تحصیلی نگذشته بود که با دوستانم به انجمن اسلامی دانشجویان رفتم. آن زمان انجمن در خیابان امیریه، کوچهی شیبانی واقع بود. انجمن در منزلی دو طبقه قرار داشت که طبقهی بالای آن کتابخانه و محل تشکیل جلسات انجمن بود. در شب نخست، دکتر شیبانی و دکتر سامی سخنرانی کردند. سخنرانی دکتر سامی در خصوص نقش جمال عبدالناصر و مقایسهی او با دکتر مصدق بود. دانشجویان به این جلسات اشتیاق زیادی نشان میدادند، اما با ترس و لرز در آنها شرکت میکردند.»
میثمی در ادامهی خاطراتش میافزاید که پس از مدتی به سایر جلسات انجمنهای اسلامی ـ مهندسین، پزشکان و معلمین ـ راه پیدا کردم. جلسات، مباحث و دیدارهای مکرر اعضای این انجمن، بتدریج نسل و جریان جدیدی در بین دانشجویان ایجاد کرد. این جریان ارتباط مستقیمی با فعالیتها و جلسات روحانیون نوگرا و نواندیش داشت. اعضای این انجمنها غالبا در جلسات منازل و مساجد روحانیونی از قبیل: علامه محمد تقی جعفری، سید مرتضی جزایری، آیت الله محمود طالقانی، آیت الله زنجانی، حجت الاسلام شاهچراغی، شبستری و غفوری شرکت میکردند. این اولین باری بود که از روحانیون به شکل سازماندهی شده در محافل دانشجویی و
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 153)
________________________________________
آموزشی استفاده میشد و روحانیون روشنفکر با دانشجویان پیوند میخوردند. این تکاپوها تا زمان رحلت آیت الله بروجردی تداوم یافت تا اینکه بعد از آن وارد فاز سیاسی شد.(1) رجبعلی طاهری از دیگر اعضای این انجمن در خاطراتش به نکتهی دیگری اشاره کرده که حائز اهمیت است. وی نقل میکند که انجمن، جلسات سخنرانی هفتگی خود را در کتابخانهی دکتر شیبانی برگزار میکرد تا این فعالیتها به نام انجمن رقم نخورد و افراد مبارز بتوانند خارج از انجمن فعالیت سیاسی خود را سامان بخشند. زیرا خطر انحلال انجمن وجود داشت.(2)
در همین راستا جلال الدین فارسی نیز در خاطراتش از برگزاری جلساتی برای انجمنها، بنابر دعوت آیت الله طالقانی در آستانهی دورهی جدید یاد کرده است. وی نقل میکند که در کلاس بزرگی با شرکت چهل نفر بهترین اعضای انجمنها«در یک سلسله بحث دربارهی شیوهی مبارزهی پیروزمند برای استقلال و آزادی ایران؛ بیثمر بودن مبارزات سیاسی را جز به عنوان مقدمه و ابزار مبارزهی مسلحانه، یا مکمل آن، به اثبات رساندم».(3)
2 ـ انجمن اسلامی دانشجویان «مشهد»
این انجمن در سال 1339 تشکیل شد. جلسات آن غالبا در منازل اعضا و بعضا در یکی از تالارهای دانشگاه تشکیل میشد. استاد محمد تقی
______________________________
1. لطف الله میثمی، خاطرات لطفالله میثمی، ج ا: از نهضت آزادی تا مجاهدین، تهران، صمدیه، بی تا، صص 29-31.
2. رجبعلی طاهری، خاطرات رجبعلی طاهری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، 1375، ص 22.
3. جلال الدین فارسی، زوایای تاریک، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، 1373، ص 74.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 154)
________________________________________
شریعتی و فخرالدین حجازی از سخنرانان اصلی آن بودند. اعضا و خود انجمن ارتباط تنگاتنگی با کانون نشر حقایق اسلامی استاد شریعتی داشت. علاوه بر آن، آن انجمن با سایر انجمنها و نهادهای مذهبی مشهد همکاری میکرد و برای برگزاری مراسم اعیاد و یادمانهای دینی، برنامهها را بین خود تقسیم میکردند. هر کدام، مراسم یک روز خاص را عهدهدار میشدند. ناگفته پیداست که انجمن چنین ارتباطی را نیز از جهات دیگر با تشکلهای دانشجویی وابسته به نهضت آزادی و جبههی ملی در دانشگاه داشت.(1) اما آنچه که در مشهد محور فعالیتهای روشنفکری مذهبی تلقی میشد، کانون نشر حقایق اسلامی بود. این مرکز فعالیتهای خود را تحت سرپرستی استاد محمدتقی شریعتی از سال 1320 شروع کرد. هدف وی جلوگیری از پیوستن جوانان به اندیشههای کسروی و حزب توده بود.(2) وی و همکارانش در طول بیست سال فعالیت توانستند یک جریان مقتدر روشنفکری دینی در مشهد ایجاد کنند. فعالیتهای آنان در دوران ملی شدن صنعت نفت اوج گرفت؛ ولی بعدها ارتباط خود را با نهضت آزادی گسترش دادند. این کانون به همراه انجمن اسلامی دانشجویان ارتباط عمیقی با آیت الله میلانی، مرجع نواندیش خراسان داشت. ایشان در جریان مبارزه با اقدامات اصلاحی مورد نظر نظام حاکم؛ رهبری روشنفکران مذهبی و طلاب نوگرا را
______________________________
1. غلامرضا جلالی، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378، ص 73 و 104 و 106.
2. مهرزاد بروجردی، روشنفکران ایرانی و غرب، ترجمه جمشید شیرازی، تهران، نشر و پژوهش فرزان، 1377، ص 160.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 155)
________________________________________
بعهده داشت. انقلابیون فقط با بیت ایشان ارتباط داشتند.(1) در دورهی پیشگامی روحانیت در مبارزه با لایحهی انجمنهای ایالتی و ولایتی، برخی از همین تشکلهای روشنفکری، طی صدور اعلامیهای خطاب به آیت الله میلانی، از ایشان تقاضا کردند: «.. مراتب عدم رضایت مجامع دینی را به اولیاء امور ابلاغ و لغو این تصویبنامه را جدا از دولت بخواهند...»(2) براساس اسناد ساواک، روحانی ـ یکی از اعضای انجمن اسلامی دانشجویان ـ در خصوص علت صدور و امضای آن اعلامیه از سوی انجمن مذکور خاطر نشان ساخته: «... ما برای از بین بردن دولتها با هر دستهی مخالف هماهنگی خواهیم کرد و به این جهت چون علما با دولت [عَلَم[ مخالفند. ما هم آنرا امضا کردهایم»(3). آیت الله میلانی مدتی بعد طی صدور اعلامیهای از انجمنها و مجامع دینی خراسان بخاطر هماهنگی آنان با مراجع روحانی در مبارزه علیه لایحهی انجمنها قدردانی بعمل آورد.(4)
3 ـ انجمن اسلامی دانشجویان «شیراز»
این انجمن در سال 1338 تأسیس گردید. بنیانگذاران آن عبارت بودند
______________________________
1. خاطرات 15 خرداد (دفتر نهم)، به کوشش علی باقری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، 1378، ص 123. خاطرات اسماعیل فردوسی پور.
2. علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج 3 و 4، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377، ص 97. برای ملاحظه متن اعلامیه رک: مشهد در بامداد نهضت امام خمینی، صص 257-258.
3. آیت الله العظمی سید محمد هادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ج 1، تهران، نمرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1380، ص 43.
4. اسناد انقلاب اسلامی، ج 1، به کوشش حمید روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1374، ص 43.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 156)
________________________________________
از: دکتر محمد حسن طاهری (دانشجوی پزشکی دانشگاه شیراز)، سید محمد مهدی جعفری (از دانشکدهی ادبیات)، دکتر طاهری، دکتر هاشمی و دکتر مرتضوی (از دانشکدهی پزشکی) و مهندس روحانی (از دانشکدهی کشاورزی). بعدها نیروهای مذهبی بسیاری به این انجمن پیوستند. محور اصلی فعالیتهای آن، فرهنگی و برگزاری کلاسهای مذهبی بود. از سخنرانان اصلی انجمن، به حجت الاسلام مجدالدین محلاتی و دکتر علی شریعتمداری میتوان اشاره کرد. برخی این انجمن را جزو فعالترین انجمنها در طی سالهای قبل از پیروزی انقلاب در ترویج فرهنگ مذهبی و مبارزهی سیاسی علیه شاه میدانند.(1) در یکی از گزارشهای استانداری فارس به نخست وزیر؛ از برگزاری مراسمی به تاریخ 28/8/1340 در دانشگاه، از سوی دانشجویان شیراز در حمایت از انقلاب الجزایر سخن به میان آمده، که در این مراسم سخنرانان استاد و دانشجو؛ غنچه نیکخواه، شهسواری، دکتر شریعتمداری، دکتر فرهمند فر در خصوص الجزایر و قیام مردم آنجا به ایراد سخن پرداخته و در پایان قطعنامهای در این مورد صادر کردند.(2)
دکتر علی شریعتمداری ـ که در آن سالها به تازگی از تحصیل در آمریکا و اخذ درجهی دکتری بازگشته بود ـ در دو منبع، یادماندههای خود را در خصوص فعالیتهای سیاسی و ایراد سخنرانی در دانشگاه شیراز بجای گذاشته است. وی که در یک دهه قبل در دوران تحصیل در تهران در همکاری با نهضت خداپرستان سوسیالیست و سایر فعالیتهای حزبی،
______________________________
1. جنبش دانشجویی در ایران، پیشین، صص 213-214.
2. اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران، ج 4، (تهیه: مرکز اسناد ریاست جمهوری)، به کوشش علیرضا اسماعیلی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1381، صص 281-283.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 157)
________________________________________
تجاربی از مبارزات سیاسی بدست آورده بود، در این دوره در انجمن اسلامی دانشجویان، پیشگام مبارزات دانشجویی در شیراز گردید. وی در خاطراتش نقل میکند که در فضای باز سیاسی سال 1340 در یکی از مراسم جشن تولد امام زمان (عج) در دانشگاه شیراز در حال سخنرانی بود که خبر کشته شدن هشت دانشجو در تظاهرات دانشجویی تهران را به وی دادند و او نیز بلافاصله دانشجویان را به تحصن فراخواند. این تحصن دو روز ادامه یافت تا اینکه با صلاحدید آیت الله العظمی شیخ بهاءالدین محلاتی به تحصن خاتمه داده شد. همین تکاپوها منجر به اخراج وی از کرسی تدریس دانشگاه شیراز گردید.(1) در یکی از اسناد ساواک دربارهی واقعهی مذکور آمده است:
«به قرار اطلاع در جریانات گذشته و اخیر دانشگاه شیراز؛ آیت الله بهاءالدین محلاتی رهبری مذهبی عناصر وابسته به جبههی ملی را عهده دار بود و به علاوه برادر وی به نام جلالالدین آیت الله زاده محلاتی نیز جزء کمیتهی جبههی ملی فارس میباشد. نامبرده همواره علیه دولت مطالبی بیان و در تشنجات اخیر دانشگاه
______________________________
1. دکتر علی شریعتمداری طی چندین جلسه مصاحبه، خاطرات دوران مبارزات سیاسی خود را با فصلنامهی تاریخ و فرهنگ معاصر بازگو کرده که در شمارهی مربوط به 1372-1373 آن نشریه چاپ گردیده. ضمنا همین مصاحبهها به همراه برخی اسناد و مطالب دیگر در یک مجموعهی دیگر با عنوان: «سیاست و خردمندی؛ خاطرات تاریخی و سیاسی دکتر علی شریعتمداری» به کوشش علی محمد گودرزی، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1378 چاپ شده است. بالاخره منبع سوم خاطرات نامبرده مربوط است به کتاب خاطرات 15 خرداد (دفتر هفتم) به کوشش علی باقری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، 1378، صص 31-37.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 158)
________________________________________
شیراز هم که استاندار، فرماندار و رییس شهربانی شیراز هریک بطور جداگانه با وی ملاقات نمودهاند، مطالب قبلی خود را تکرار و حمایت خویش را از جریانات دانشگاه اعلام نموده».
در ادامه این گزارش در خصوص ارتباط دکتر شریعتمداری با آیت الله محلاتی خاطر نشان گردیده:
«آیت الله محلاتی یکی از متهمین به اخلال و ایجاد تشنج را به نام دکتر شریعتمداری که محرک اصلی حوادث دانشگاه شیراز است در منزل خود پناه داده و تهدید کرده چنانچه دانشجویان بازداشتی [دانشگاه شیراز [آزاد نشوند و یا مزاحمتهایی برای دکتر شریعتمداری فراهم گردد در مقابل اقدامات احتمالی وی جای هیچگونه اعتراض برای مقامات دولتی نیست».
در حاشیهی این گزارش دکتر علی امینی ـ نخست وزیر ـ به مشاور مذهبی خود، شریف العلما دستور داده:
«به هر ترتیبی ولو نوشتن کاغذ به طور سربسته به آقای شیخ بهاءالدین محلاتی جریان را توجیه بفرمایید و همین که آلت اجرای مقاصد این دستهها قرار نگیرد.»(1)
______________________________
1. اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران، ج اول، تهیه و تنظیم (معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رییس جمهور)، به کوشش علیرضا اسماعیلی و عیسی عبدی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380، صص 112-113.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 159)
________________________________________
نکتهی قابل تذکر در خصوص خبر جعلی کشته شدن هشت دانشجوی دانشگاه تهران این است که این ماجرا در ارتباط با واقعهی اول بهمن 1340 میباشد که در جریان آن، نیروهای امنیتی به داخل دانشگاه تهران حمله کرده و ضمن ضرب و شتم دانشجویان، بسیاری از وسایل آزمایشگاهها و اداری را از بین بردند. این واقعه در پی اعتراض سازمان دانشجویان دانشگاه تهران ـ وابسته به جبههی ملی ـ به دولت امینی و منع انتخابات رخ داد.
4 ـ انجمن اسلامی دانشجویان «تبریز»
دانشگاه تبریز بعد از دانشگاه تهران، قدیمیترین دانشگاه کشور تلقی میشود که در سال 1325 تأسیس گردید. نفوذ اندیشههای کمونیستی حزب توده ایران و بخصوص عملیات تجزیه طلبانهی حزب دموکرات آذربایجان؛ روحانیون و فعالان مذهبی شهر تبریز را به واکنش واداشت. از اینرو در این شهر شکلگیری تشکلهای مذهبی ارتباط مستقیمی با وقایع مذکور داشت، صرف نظر از نقش منحصر به فرد محمد حنیف نژاد در بنیانگذاری انجمن اسلامی دانشجویان (حنیف نژاد بعدها به همراه سعید محسن و بدیع زادگان؛ سازمان مجاهدین خلق ایران را بنیانگذاری کردند). میتوان به برخی از فعالان و اعضای اولیهی آن انجمن به شرح زیر اشاره کرد:
دکتر سید محمد میلانی، دکتر شهید هاشم معبری، دکتر قهرمانی، دکتر جهانی، دکتر کوکانی، سید حسین کهنمویی و دکتر بهروزیه. نخستین جلسهی انجمن در منزل حاج احمد آقای طهماسبی برگزار شد. وی فردی متدین و مرتبط با روحانیون شهر بود و فعالیت میکرد. سخنگوی جلسات دکتر معبری و مدیر آن سید حسین کهنمویی بود.
مدتی بعد انجمن اسلامی دانشجویان دانشکدهی پزشکی تشکیل
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 160)
________________________________________
گردید. این انجمن در مدت کوتاهی بعد در دانشکدهی مذکور، نمازخانه ایجاد کرد. اولین فراخوان عمومی برای شرکت مردم در مراسم جشن نیمهی شعبان از سوی این انجمن بعمل آمد. این مراسم در مسجد شعبان برگزار شد و در تغییر دید مردم نسبت به دانشجویان و فعالیتهای انجمن تأثیر بسزایی بر جای گذاشت. این تکاپوها در مدتی بعد توجه روحانیون نوگرای تبریز را نیز جلب کرد.(1) الهی طباطبایی یکی از اعضای آن انجمن در خاطراتش نقل میکند که در زمانی که فعالیتهای سیاسی و فکری دانشگاه تبریز در دست چپیها بود، دکتر میلانی دانشجویان را به جلسات آیت الله قاضی طباطبایی میبرد و از این طریق دانشجویان با نهضت روحانیت آشنا شدند(2) در همین دوره انجمن در صدد برآمد که از روحانیون نواندیش قم برای سخنرانی دعوت به عمل آورد و برای این منظور از آیت الله ناصر مکارم شیرازی دعوت کردند. مکارم در سخنرانیهای خود در دو مسجد تبریز، مردم را به انتظار رسیدن دستورات جدید از حوزهی علمیهی قم فرا خواند.(3)
5 ـ انجمن اسلامی دانشجویان «اصفهان»
در منابع، در خصوص سال تأسیس و بنیانگذاران اولیهی آن سخن به میان نیامده است؛ ولی از آنجا از که این انجمن نیز نمایندگانی در نخستین
______________________________
1. رحیم نیکبخت، تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تبریز در آستانهی نهضت امام خمینی، فصلنامهی دانشگاه اسلامی (دوره جدید)، سال ششم، شماره پانزدهم، زمستان 1381، صص 95-103.
2. عمادالدین باقی، جنبش دانشجویی ایران از آغاز تا انقلاب اسلامی، ج اول، تهران، جامعه ایرانیان، 1378، ص 92.
3. رحیم نیکبخت، تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان، پیشین، صص 104-106.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 161)
________________________________________
کنگرهی سراسری انجمنهای اسلامی در شهریور 1340 در تهران حضور داشتند، میتوان ادعا کرد که در یکی دو سال قبل از آن، انجمن مذکور تأسیس یافته بود. دکتر شریعتمداری، که بعد از اخراج از دانشگاه شیراز، در دانشگاه اصفهان مشغول به کار شده بود، در خاطرات خود بدون اشاره به تشکیل انجمن اسلامی مذکور، به نقش سیاسی برخی از دانشگاهیان اصفهان در تأسیس مراکز مذهبی برای فعالیتهای دینی و سیاسی اشاره میکند و خاطر نشان میسازد که در اصفهان آقایان علی اکبر پرورش، زهتاب، فضل الله صلواتی، برادران اژهای، مهندس مصحف و مهندس عبودیت با حمایت روحانیونی از قبیل آیات؛ خادمی و شمس آبادی فعالیتهایی از این نوع بعمل میآوردند.(1) همچنین در همین ارتباط لطف الله میثمی از همکاری روشنفکران مذهبی با روحانیون و علمای آن شهر یاد کرده و خاطر نشان میسازد که گروهی از افراد مبارز و از جمله؛ هستهای ـ فرزند آیت الله هستهای ـ عطایی (طلبه) و مهندس میر محمدصادقی، تشکلی را ایجاد کرده بودند که دفاعیات مهندس بازرگان و آیت الله طالقانی را تکثیر کرده و به تهران ارسال میکردند. این گروه حتی اعلامیههای تندی علیه شاه مینوشتند.(2) در یکی از گزارشهای نخست وزیری از فعالیتهای مخالفان نظام در دانشگاه اصفهان آمده است:
«دانشجویان دانشکدهی ادبیات هر یک ایدئولوژی خاصی برای خود دارند... انتشار بیانیهها و اعلامیههای
______________________________
1. سیاست و خردمندی؛ خاطرات تاریخی و سیاسی دکتر علی شریعتمداری، پیشین، ص 119.
2. خاطرات لطف الله میثمی، ج 1: از نهضت آزادی تا مجاهدین، پیشین، صص 244-245.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 162)
________________________________________
مخالف، چه از طرف روحانیون مرتجع و چه از سرسپردگان جبههی ملی... شایع است. از جمله دکتر شریعتمداری... غالبا بیانیههای روحانیون مرتجع را بین دانشجویان توزیع مینماید».(1)
چنین به نظر میرسد که تکاپوهایی از این نوع، دستاوردهای مهمی در اصفهان بدنبال داشت. نقش مبارزاتی و جایگاه امام خمینی در اصفهان بیشتر از شهرهای دیگر مطرح شده بود. در دورهی نهضت روحانیت در اصفهان، تشکلهای مختلفی اقدام به تکثیر اعلامیهها و نوارهای امام و توزیع آنها مینمودند.(2)
در اسناد ساواک نیز به صدور اعلامیههایی از سوی دانشجویان اصفهان، در تحریم انتخابات دورهی بیست و یکم مجلس شورای ملی در اعتراض به «قانون شکنیها و اعمال وحشیانه دستگاه جبار بویژه ادامهی محاصرهی آیت الله خمینی و سایر آیات و رجال» اشاره شده است.(3)
ـ کنگرههای سراسری انجمنهای اسلامی
همان گونه که اشاره گردید فعالیتهای انجمنهای اسلامی دانشجویان، اغلب در تعامل و ارتباط با روحانیون و علمای نوگرای شهرها صورت
______________________________
1. اسنادی از جنبش دانشجویی ایران، ج 4، پیشین، صص 439-440.
2. خاطرات 15 خرداد (دفتر هفتم)، پیشین، خاطرات محمد غرضی، ص 76، خاطرات علی شریعتمداری، صص 33-34.
3. سید حمیدروحانی، نهضت امام خمینی، ج 1، تهران، مؤسسه و نشر عروج، چاپ 15، 1381، ص 755.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 163)
________________________________________
میگرفت. ناگفته پیداست که این علما در مدت کوتاهی؛ بعد، بدنبال شروع نهضت روحانیت، رهبری مبارزات را در شهرهای خود بدست گرفتند. آیت الله میلانی در مشهد، آیت الله محلاتی در شیراز، آیت الله قاضی طباطبایی و برخی از علما و وعاظ مبارز در تبریز، آیت الله خادمی، شمس آبادی و برخی دیگر از علمای نوگرای در اصفهان از این جملهاند. بدلیل زمینه و سابقهی همکاری و همفکری مبارزاتی آنان با دانشگاهیان در هر یک از شهرهای مذکور؛ زمینهی جذب و یارگیری از اقشار تحصیل کرده و دانشگاهی در این نهضت فراهم گردید. پرواضح است که این فعالیتها در ارتباط با مرجعیت و مرکز ثقل قیام؛ یعنی قم بعمل میآمد. از همین روست که میتوان از پدیدهای به نام «چند شهری شدن نهضت امام خمینی»(1) سخن به میان آورد.
اما دستاورد دیگر این فعالیتها در آستانهی نهضت روحانیت، تشکیل دو کنگرهی سراسری انجمنهای اسلامی در سالهای 1340 و 1341 در تهران بود. در اولین کنگرهی سراسری ـ که در شهریور 1340 تشکیل شد ـ ، سیزده گروه و انجمن اسلامی از سراسر کشور شرکت کردند. در این کنکره شخصیتهای روحانی برجستهای نظیر علامهطباطبایی، استاد مطهری، آیت الله طالقانی، سید مرتضی جزایری، دکتر شهابپور حضور داشتند. در این کنگره انجمنهای اسلامی دانشجویان دانشگاههای تهران، مشهد، شیراز و اصفهان نقش فعالی ایفا کردند. از انجمنهای اسلامی فعال تهران در این کنگره میتوان به انجمن اسلامی مهندسین، انجمن اسلامی پزشکان و کانون
______________________________
1. برای اطلاع بیشتر از این موضوع ر،ک به: رحیم روحبخش، چند شهری بودن جنبشهای معاصر ایران، بررسی قیام 15 خرداد، فصلنامهی گفتگو، شمارهی 29، پاییز 1379.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 164)
________________________________________
توحید اشاره کرد. از آنجا که تشکیل این کنگره از نظر زمانی قریب پنج ماه بعد از رحلت آیت الله العظمی بروجردی بود، در موضوعات مطروحه بحث زیادی دربارهی مرجعیت و چگونگی انتخاب آن بعمل آمد. در واقع این برنامه از تدابیر اتخاذ شده از سوی انجمن اسلامی دانشجویان بود. آنان برای این منظور از نُه تن از صاحبنظران دعوت بعمل آوردند که دربارهی انتخاب مرجع بحث شود. این مباحث عرصههای جدیدی را در خصوص نقش و عملکرد اجتماعی و سیاسی مراجع گشود. مهندس بازرگان در این کنگره فعال بود. او توان تشکیلاتی خود را در آنجا نشان داد.(1)
ماحصل مباحث و سخنرانیهای این کنگره، در کتابی با عنوان «بحثی دربارهی مرجعیت و روحانیت» چاپ شد و در دسترس همگان قرار گرفت. در مقدمهی کتاب ضمن ذکر اهمیت مرجعیت و تقلید (به خصوص بعد از فوت آیت الله بروجردی) به تشکیل جلساتی به اهتمام عدهای از بانیان انجمنهای اسلامی تهران و شهرستانها و وابستگان به دبیرخانهی انجمنهای اسلامی ایران اشاره شده که در پاییز و زمستان 1340 به منظور چارهاندیشی انتخاب مرجع صورت گرفته است و در ادامه خاطر نشان گردیده:
«مرجعیت علاوه بر جنبهی آداب دینی فردی و جنبهی اجتماعی، از ابعاد دینی و سیاسی بسیار قوی در مملکت برخوردار است و وزنهای از وزنههای آخرت و دنیای ماست... از طرف دیگر از توجه مخصوص و تکانی که مقامات دولتی و سیاسی بخود دادند، در تلگرافها در مجلس تذکرها در اصرار به اینکه [مرجعیت]
______________________________
1. خاطرات لطف الله میثمی، ج 1: از نهضت آزادی تا مجاهدین، صص 47-51.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 165)
________________________________________
از ایران به عراق منتقل شود(1) و در بسیاری، صرف پولها و تحریکات پشت پردهی آنها دیده میشود».
در پایان اضافه گردیده:
«در مقالات و نظرات آقایان بصورت چند مقاله تهیه و در این مجموعه چاپ میشود تا گامی برای چارچوبی در حال و پیشرفت در آینده، نسبت به مسألهی مرجعیت بعمل آمده باشد.»
سپس عنوان مقالات و نویسندگان آنها به شرح زیر آمده است:(2)
1 ـ مرتضی مطهری؛ مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی
2 ـ سید مرتضی جزایری؛ تقلید اعلم یا شورای فتوا
3 ـ آیت الله سید محمود طالقانی؛ تمرکز و عدم تمرکز مرجعیت و فتوا
4 ـ مهدی بازرگان؛ انتظارات مردم از مراجع
5 ـ علامه طباطبایی؛ اجتهاد و تقلید در اسلام و شیعه
6 ـ ابوالفضل مجتهد زنجانی؛ شرایط و وظایف مرجع
7 ـ مرتضی مطهری؛ اجتهاد در اسلام
محورهای اصلی قطعنامهی پایانی این کنگره در برگیرندهی این موارد بود:
قرآن کاملترین مسلک نجات بخش بشریت، ایمان به حقیقت توأم با
______________________________
1. برای اطلاع بیشتر از نقش جریانهای مختلف جهت انتخاب مرجع مورد نظر ر،ک به: رحیم روحبخش، میراث آیت الله بروجردی، فصلنامه گفتگو، شماره 32، تابستان 1380.
2. بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، نوشته جمعی از دانشمندان، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، بی تا، مقدمه.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 166)
________________________________________
خدمت و کار صحیح، لزوم جبران عقب ماندگیهای فکری و اخلاقی و عملی و حقوقی جامعهی مسلمانان با تجهیز شدن به سلاح علم و کمال و تمدن، لزوم انطباق همهی جنبههای نظام اجتماعی با اسلام، لزوم همکاری کلیهی ملل اسلامی و اعلام حمایت از مبارزات آزادیخواهانهی ملل مسلمان بویژه ملت قهرمان الجزایر و برادران فلسطین.(1)
دومین کنگرهی سراسری انجمنهای اسلامی در سال بعد با شرکت هفده گروه تشکیل شد. این کنگره بر جنبش دانشجویی اثر زیادی گذاشت. انجمنهای مختلف اسلامی در یکی کردن برنامهها و اتخاذ تدابیری برای یک خط مشی واحد اهتمام ورزیدند. مهندس بازرگان بعد از پایان کنگره، بعنوان ریاست دبیرخانهی کنگره، مسؤول پیگیری اهداف کنگره شد.(2)
بررسی ظهور و فعالیتهای انجمن اسلامی دانشجویان در شهرهای مختلف نشان میدهد که در اواخر دههی سی در دانشگاههای کشور یک جریان مذهبی خودجوش ایجاد شد. متولیان این جریان کسانی بودند که نسبت به تحولات فکری درون دانشگاه بی تفاوت نماندند. آنان دغدغهها و مطالبات خود را در طی برگزاری جلسات مذهبی، دعوت از روحانیون نوگرا برای سخنرانی، صدور اعلامیه و مواردی از این قبیل نشان میدادند. نگارنده به دو سند مهم از تکاپوهای انجمن اسلامی دانشجویان در سال 1340 دست یافته است که هر کدام از یک بُعد حائز اهمیت است:
سند اول «نامهی سرگشادهی انجمن اسلامی دانشجویان به حضرات آیات؛ سید هادی میلانی، شریعتمداری و گلپایگانی» میباشد که فشار و
______________________________
1. جنبش دانشجویی در ایران، پیشین، ص 215.
2. همان، صص 215-216.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 167)
________________________________________
محدودیتهایی را که برای کارشنگنی علیه آن انجمن اعمال شده است، به شرح زیر برشمردهاند:
جلوگیری از برگزاری جشن مبعث پیامبر در کوی دانشگاه تهران، توقیف نشریهی انجمن و تعطیل کردن جلسات بحث و انتقاد هفتگی انجمن. در پایان نیز تصریح کردهاند که «... از حضرت آیت الله که پیشوا و امام مسلمین هستند استمداد میجوییم که ما را... مساعدت فرمایند...». اما سند دوم، اعلامیهایست که خطاب به دانشجویان ورودی مهرماه 1340 صادر شده و از آنان برای همکاری در راه اهداف انجمن (آگاهی نسل جوان به اصول عقیدتی اسلام، مبارزه با خرافات، ترغیب دانشجویان به پیروی از زندگی براساس ایمان به خدا و اتحاد و کمک به نهضت جهانی اسلام) دعوت به عمل آمده است.(1)
ـ نقش عناصر و عوامل بیرون از دانشگاه
سؤال اصلی این بخش از مقاله این است که انجمنهای اسلامی دانشجویان (تشکلهایی خودجوش که از درون دانشگاه بوجود آمدند) متأثر از چه عوامل بیرون از دانشگاه بودند؟ به تعبیر دیگر؛ انجمنها از نظر فکری و ایدئولوژی در تعامل با کدام افراد و عناصر مذهبی تقویت میشدند؟ در بررسی این بُعد از موضوع، شاید بتوان پاسخی درخور به دلایل ظهور ناگهانی انجمنها در اواخر دههی سی ارائه داد.
______________________________
1. متن کامل دو اعلامیهی مذکور در پایان مقاله آمده است؛ سند شمارهی 1 و سند شمارهی 2. در همین جا لازم است از جناب آقای رحیم نیکبخت ـ کارشناس مرکز اسناد انقلاب اسلامی ـ که از سر مهر، دو سند مذکور را از آرشیو شخصی خود برای ارائه در این پژوهش در اختیار نگارنده قرار داد، تشکر کنم.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 168)
________________________________________
غالبا دههی سی بعد از کودتای 28 مرداد 1332 را دورهای تلقی میکنند که روحانیون نوگرای سرخورده از شکست نهضت ملی، به فعالیتهای فرهنگی روی آوردند. زیرا از یک طرف ناکامی ورود به عرصهی سیاست در دوران ملی شدن صنعت نفت، منجر به یأس و انزوای برخی از روحانیون گردید و از سوی دیگر اختناق و شدت عمل هیأت حاکمه، مانع شکلگیری هر گونه فعالیتهای سیاسی میگردید. از این روی عرصهی فرهنگی تنها راه مبارزه بود. البته این عرصه هم خط قرمزهای خاص خود را داشت. چنین به نظر میرسد که فعالیتهای فرهنگی و آن هم در قالب انجمن حجتیه و مبارزه علیه بهائیت، مهمترین جریان مبارزهی فرهنگی این دوره بوده است. برخی دیگر از روحانیون نواندیش هم در بُعد دیگری از این مبارزه به انتشار نشریات مذهبی و فرهنگی روی آوردند؛ مجلاتِ درسهایی از مکتب اسلام و مکتب تشیع، محصول رویکرد این طیف بود. پرواضح است که همهی این جریانات از ظرفیت و قابلیت چندانی برای ارتباط و تعامل با دانشگاهیان برخوردار نبودند. از این رو لازم است به برخی از عناصر و جریانات خارج از حوزه پرداخت. زیرا عناصر و نیروهایی در حوزه حضور داشتند که زودتر از همه به اهمیت یک گفتمان جدید مذهبی برای جذب جوانان و دانشجویان به اسلام پی بردند. اهم این عناصر و جریانات به شرح زیر مورد بررسی قرار میگیرد:
الف) مسجد هدایت دالان دانشگاه
این عنوان، بخشی از یک سخن آیت الله مطهری است که در خاطرات لطف الله میثمی به آن اشاره شده است. میثمی از سال 1338 با مسجد هدایت و آیت الله طالقانی آشنا شده و از همین طریق به راه مبارزهی سیاسی
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 169)
________________________________________
کشیده شده است. وی روال معمول برنامههای مرحوم طالقانی را در مسجد هدایت چنین به خاطر میآورد:
«در مسجد هدایت ابتدا نماز جماعت مغرب و عشا به امامت ایشان برگزار میشد. پس از آن حاج احمد آقای صادق تذکراتی میدادند و بعد هم چند آیه از قرآن با صوت خوانده میشد. گاهی هم شهید باهنر قبلاز اینکه تفسیر ایشان شروع شود منبر مختصری میرفتند. ایشان ابتدا تفسیرشان را با صدای آهسته شروع میکردند و بعد که بر مسجد سکوت حکمفرما میشد همزمان صدای ایشان هم بلندتر میشد و خیلی دلنشین بود. تُن صدایشان برحسب اهمیت موضوع و با احساسات خاصی بالا و پایین میرفت. عموم دوستانی که داشتیم این اعتقاد را داشتند که آیت الله طالقانی یک روحانی دردمندی است. همزمان با تفسیرهای ایشان، فعالیتهای جبههی ملی و مبارزات دانشجویی در دانشگاه اوج میگرفت. کم کم با چهرههای مذهبی و دانشجویان مسلمان همهی دانشکدهها اعم از کشاورزی کرج، دانشسرای عالی، دانشکدههای علوم پزشکی و دندانپزشکی در شبهای جمعه در دیدارها و جلسات مسجد هدایت آشنا میشدیم. بعد از اینکه تفسیر ایشان تمام میشد شاید تا یک ساعت بعد از آن هم همه مینشستند و بحثهای سیاسی میکردند. حوادث مهم
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 170)
________________________________________
سیاسی جامعه در مسجد هدایت انعکاس مییافت. در جریان زلزلهی بویینزهرا، مسجد هدایت کانون بازسازی ده حسین آباد شده بود. برای آوارگان فلسطین و حتی سیلزدگانبنگلادش در این مسجد پول جمع میشد.»(1)
آنچه که از خاطرات میثمی نقل شده بیانگر یک فضای کلی از حال و هوای مسجد هدایت و کلاسهای تفسیر آیت الله طالقانی است. در منابع و بخصوص در یادماندههای سایر شاگردان و پیروان آیت الله طالقانی نیز این جایگاه برای مسجد هدایت مورد تأکید قرار گرفته است. اما آنچه که ما را به شناخت ویژه از این مسجد و نقش سخنرانیهای آیت الله طالقانی رهنون میسازد کتاب جدید الانتشار اسناد و گزارشهای ساواک از فعالیتهای ایشان و موضوعات سخنرانیهای آن مرحوم است. این کتاب جلد بیست و نهم از مجموعهی «یاران امام به روایت اسناد ساواک» است که به همت مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات چاپ و منتشر شده است. از این اسناد چنین بر میآید که آیت الله طالقانی از واپسین سالهای دههی بیست در مسجد هدایت به امامت جماعت و تفسیر قرآن روی آورده و در مدت کوتاهی آنجا را کانون نسل جوان و دانشجویان مذهبی قرار داده است. به منظور نشان دادن اهمیت منحصر به فرد موضوعات و محتوای سخنرانیهای ایشان، فهرستی از موضوعات این اسناد در قالب جدول ذیل مورد بررسی قرار میگیرد.
______________________________
1. لطف الله میثمی، مسجد هدایت دالان دانشگاه بود، از کتاب: راهی که نرفتهایم: مجموعه مقالات برگزیده از 20 سال نشریه پیام هاجر درباره آیت الله سید محمود طالقانی، به کوشش مهدی غنی، تهران، مجتمع فرهنگی آیت الله طالقانی، 1379، صص 133-140.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 171)
________________________________________
صفحهی منبع زمانجلسه مکان ج حاضران موضوع سخنرانی آیت الله طالقانی
18 1/2/1340 مسجد هدایت دانشجویان چرا توی سر دانشجو میزنند؟ چون دانشجو میفهمد و احساس خطر میکنند
22 31/1/1340 ــ هفتصد نفر از اعضای جبههی ملی، نیروی سوم، زحمتکشان و بازاریان آزادی انتخابات و مبارزات دانشجویی
52 25/3/1340 مسجد هدایت 250 نفر دانشجو ابراهیم خلیلالله و بت بزرگ امروز و لزوم اتحاد
61 17/4/1340 مسجد هدایت مراسم جشن استقلال الجزایر (عمومی) مبارزات ملت الجزایر
64 22/4/1340 ــ ـــ قیام ملتهای آسیایی برای استقلال و ناکامی ملت ایران بخاطر عدم اتحاد
65 28/4/1340 ــ اعضا و طرفداران نهضت آزادی فراخوان جهت حضور در مراسم 30 تیر در ابنبابویه
69 19/5/1340 اتحادیه صنف قهوهچی اعضای صنف قهوهچی تعطیلی مشروطه
70 16/5/1340 """ """ امر به معروف و نهی از منکر
72 20/5/1340 """ """ قیام امام علی (ع) علیه فساد و تشکیل نهضت آزادی
88 30/5/1340 """ """ پیوند ناگسستنی دین و سیاست
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 172)
________________________________________
98 8/6/1340 مسجد هدایت یک هزارتن از دانشجویان و اعضای نهضت آزادی تولد پیامبر (جشن) و رابطهی دین و سیاست
99 9/6/1340 ــ جلسهی هفتگی نهضت آزادی با شرکت 70 نفر دانشجو تشکیل مجمع اسلامی با شرکت نمایندگان دانشجویان انجمنهای اسلامی از دانشگاههای شیراز، اصفهان، تهران و مشهد
168 20/2/1341 مسجد هدایت دانشجویان انجمن اسلامی و وابستگان به نهضت آزادی ــ
173 10/3/1341 مسجد هدایت تعداد سیصد نفر از دانشجویان پیوند دین و سیاست
280 24/8/1341 مسجد هدایت ـــ برای انتخابات متوسل به زندانها شدهاند ماجرای لایحهی انجمنهای ایالتی ولایتی
265 6/8/1341 مسجد هدایت ــ توزیع پنجاه نسخه از اعلامیه آیت الله خمینی در مخالفت با لایحه در میان حاضران
295 15/9/1341 مسجد هدایت ــــ سرنوشت ملت مسلمان بدست بهاییان است
336 21/10/1341 مسجد هدایت ـــ چرا علمای اسلام در مورد منع دخالت نسوان در لایحه انجمها اعلامیه دادند
5-342 2/11/1341 مسجد هدایت ــ اعلام مخالفت با رفراندوم، نقشه استعمار و خلاف قانون و عدم آزادی، در پایان فتوا آیات الله خمینی و شریعتمداری قرائت شد بازداشت طالقانی
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 173)
________________________________________
حاصل سخن اینکه براساس گزارش ادارهی بررسیهای ساواک؛ سید محمود طالقانی پیش نماز مسجد هدایت... چند سال است که عصرهای روز پنجشنبه در مسجد هدایت به موعظه میپردازد. در جلسات وعظ وی به تفاوت بین 300 الی 400 نفر شرکت میکنند که اغلب شرکت کنندگان: دانشجویان، بازاریان و سایر طبقات نهضت آزادی و انجمنهای اسلامی دانشجویان، معلمین و مهندسین میباشند. نامبرده در بیانات خود پیوسته به اوضاع روز پرداخته و به مقامات عالیه و مسؤول کشور حمله کرده و اولیای امور را به ایجاد محیط رعب و وحشت، نقض قانون اساسی، آزادی بیان و عقیده، اختلاس و ارتشاء متهم ساخته و حضار را به قیام علیه وضع کنونی تحریض میکند... چون با وجود تذکرات مکرری که به نامبرده در مورد خودداری از ادامهی این روش داده شد، مشارالیه به حملات خود ادامه میدهد؛ لذا عمل وی طبق ماده 79 قانون مجازات عمومی جرم محسوب و در صورت تصویب، مراتب به دادستانی ارتش منعکس تا نامبرده.... تحت تعقیب قرار گیرد. رییس بخش: ثابتی.(1)
ب) نهضت آزادی ایران: تشکیل نهضت آزادی را در ماههای نخست سال 1340 میتوان محصول دغدغههای مذهبی طیفی از اعضا و فعالان نهضت مقاومت ملی و جبههی ملی تلقی کرد. مهندس بازرگان، آیت الله طالقانی و دکتر سحابی بنیانگذاران اصلی آن میباشند.
چهار ویژگی اصلی نهضت؛ مصدقی، مسلمانی، ایرانی و تابع قانون
______________________________
1. آیت الله سید محمود طالقانی به روایت اسناد ساواک (بازوی توانای اسلام)، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1381، ص 309.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 174)
________________________________________
اساسی بود. بنابر خاطرات میثمی،(1) تشکیل نهضت آزادی برای اعضای انجمن اسلامی دانشجویان امری مبارک تلقی شد. وی این اقدام را به مثابه «اسلام راهنمای عمل» خوانده است. جلسهی تأسیس نهضت در منزل حاج صادق فیروزآبادی بود، اما جلسهی دوم ـ که با فراخوان عمومی همراه بود ـ در منزل حاج علی بابایی تشکیل شد. وقتی نهضت شروع به عضوگیری کرد، دانشجویان مذهبی از آن استقبال کردند. نهضت به سرعت در محیطهای دانشگاهی نفوذ یافت. هر دانشکدهای یک مسؤول انجمن اسلامی، یک مسؤول جبهه ملی و یک مسؤول نهضت آزادی داشت. در بعضی از دانشکدهها این سه مسؤولیت را یک نفر بعهده داشت. مثلاً در دانشکدهی کشاورزی کرج، محمد حنیف نژاد این مسؤولیت سهگانه را بعهده گرفت. مجموعهی مسؤولان نهضت آزادی دانشکدهها، کمیتهی دانشجویان نهضت آزادی را تشکیل میدادند. جلسات در قالب هستههای پنج نفره تشکیل میشد که در آنها اعضا، مطالب مختلف را که خوانده بودند، توضیح میدادند و یا اطلاعیههای دانشکدههای مختلف را میخواندند و تحلیل میکردند. به سرعت دانشگاه مرکز ثقل سیاست شد. در حالیکه در دورهی ملی شدن صنعت نفت، بازار مرکز ثقل فعالیتهای سیاسی بود.
جناحهای داخلی نهضت عبارت بودند از: جناح آیت الله طالقانی، مهندس سحابی، دکتر شیبانی و بچههای انجمن اسلامی که اینان بیشتر گرایش مذهبی داشتند. در حالی که جناج دیگر مثل حسن نزیه، سیاسی و به جبههی ملی نزدیک بود و میخواستند نهضت غیر مذهبی باشد. جناح
______________________________
1. خاطرات لطف الله میثمی: از نهضت آزادی تا مجاهدین، صص 91-100.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 175)
________________________________________
بازرگان بینابین بود؛ یعنی هم ایدئولوژیک بود و میخواست با جریان مذهبی باشد و هم سیاسی بود. اعضای نهضت از نظر ایدئولوژیک از چند جا تغذیه میشد:
1 ـ مسجد هدایت و تقسیر قرآن توسط آیت الله طالقانی،
2 ـ سخنرانیهایی که به مناسبت اعیاد وعزاداریها انجام میشد،
3 ـ جلسههای ماهانهای که شخصیتهای ایدئولوژیک جامعه؛ مانند آیتالله طالقانی، مطهری، بهشتی، حاج میرزا خلیل کمرهای، سید مرتضی جزایری و حجج الاسلام غفوری، شبستری و سید موسی صدر در آن سخنرانی میکردند. اعضای انجمن اسلامی و نهضت آزادی موظف بودند که در این جلسات شرکت کنند.
با شروع نهضت روحانیت، سه جریان در داخل نهضت آزادی در قبال آن موضع گرفت؛ یک جریان ـ که به جبههی ملی نزدیک بود ـ میگفت باید بی تفاوت بود. آنها معتقد بودند که این حرکتها قشری است و با اصلاحات و آزادی زنان مخالف است. جناح دیگر میگفت باید حرکت علما را تایید کنیم. از جمله آقای شبستری ـ که عضو شورای مرکزی نهضت و تاجر بازار بود ـ معتقد بود که باید این کارها را تایید کرد. جناح سوم هم معتقد بود که باید با روحانیت برخورد تعالی بخشی داشت و حرکت آنها را عمق داد، که سرانجام این جناح حاکم شد و اعلامیههایی در تایید حرکت مراجع و روحانیت انتشار داد. از جمله مهمترین این اعلامیهها، اعلامیهای بود که حاوی نمونههایی از اعلامیههای مراجع بود و در آن؛ بخشهایی را که بیشتر جوهرهی ضداستبدادی، ضد سلطنتی و ضد وابستگی داشت آورده بودند. این اعلامیه از طریق حجت الاسلام سید هادی خسروشاهی سه بار در قم
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 176)
________________________________________
تکثیر و توزیع شد. این اعلامیه تا حدی متأثر از موضع انجمن اسلامی دانشجویان بود و باعث شد پیوند عمیقی بین حرکت مذهبی و ملی ایجاد شود.(1) ناگفته نماند که علاوه بر انجمن، عدهای دیگر از دانشجویان مسلمان دانشگاه بودند که اعلامیههای مختلفی در حمایت از حرکت روحانیت میدادند. این افراد معتقد بودند که انجمن؛ سیاسی و مصدقی است، لذا عضو آن نمیشدند. آنان غالبا با جنبش روحانیت، سیاسی شدند. از اعلامیههای بیشمار صادره از سوی این افراد، سه اعلامیه به ترتیب در اعتراض به لایحهی انجمنهای ایالتی و ولایتی از سوی «دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران»؛ چهلمین روز واقعهی مدرسهی فیضیهی قم از سوی «گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران» و اعتراض به بازداشت و تبعید امام خمینی از کشور از سوی «دانشجویان دانشگاه تهران» حائز اهمیتاند که در پایان مقاله عین متن آنها خواهد آمد.(2)
دستاوردها و پیامدها
جریان مذهبی که در دانشگاه در سالهای اولیهی نهضت روحانیت شکل گرفته بود، در تلاقی با آن نهضت شکوفا شد. با رهبری نهضت توسط امام خمینی؛ حضرت امام بعنوان نماد و نمونهی مرجعیت و روحانی نوگرا در میان دانشگاهیان مطرح شد. رویکرد دانشجویان به امام از آغاز سال 1342 شروع شده است و دیدارهای مکرر دانشجویان با امام در بسیاری از
______________________________
1. خاطرات لطف الله مثیمی، ج 1: از نهضت آزادی تا مجاهدین، صص 120-123.
2. این اسناد به ترتیب با عناوین سند شمارهی 3، سند شمارهی 4 و سند شمارهی 5 در پایان مقاله آمده است. از آقای رحیم نیکبخت بخاطر ارائهی این اسناد جهت استفاده در این پژوهش قدردانی میشود.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 177)
________________________________________
خاطرات و اسناد گزارش شده است. رجبعلی طاهری از اعضای انجمن اسلامی دانشجویان در خاطراتش نقل میکند که در فاصلهی دو ماههی فاجعهی مدرسهی فیضیهی قم تا آغاز محرم، چندین دیدار دانشجویی با ایشان صورت گرفت. امام در این دیدارها، دانشجویان را به افشاگری علیه رژیم فرا میخواندند. در همین ایام صدور اعلامیهی معروف «شاهدوستی یعنی غارتگری» از سوی امام، جاذبهی این دیدارها را برای دانشجویان دو چندان کرد. بطوریکه همهی دانشجویان مشتاق خواندن آن بودند و حتی بسیاری از دانشجویان متقاضی رسالهی امام شدند.(1)
میثمی نیز در خاطراتش نقل میکند که در دیدار با روحانیون قم، اغلب دانشجویان به حجرههای علی حجتی کرمانی، سید هادی خسروشاهی، دکتر بهشتی، ربانی شیرازی، مکارم شیرازی سر میزدند. وی از یادماندههای خود به خاطر میآورد که؛ وقتی یک بار ورود روحانیت به عرصهی مبارزه و سیاست را به مکارم تبریک گفته، وی پاسخ داده است: «کجایش را دیدهای؟ حالا این اول کار است، ان شاء الله عمیقتر و بهتر میشود.»(2)
یکی از روحانیون قم در خاطراتش نقل میکند که در همان روزها جمعی از دانشجویان از تهران به قم آمده بودند و در حالیکه بصورت دسته جمعی عازم دیدار مراجع بودند، شعار میدادند که خمینی همان کاشانی است در حالیکه مرجع است.(3)
______________________________
1. خاطرات رجبعلی طاهری، پیشین، ص 36.
2. خاطرات لطفالله میثمی، ج ا: از نهضت آزادی تا مجاهدین، پیشین، صص 122-123.
3. خاطرات آیت الله مسعودی خمینی، به کوشش جواد امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 204.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 178)
________________________________________
در صحیفهی امام، متن چندین سخنرانی امام خطاب به دانشجویان آمده است. بخشهایی از متن دو سخنرانی ایشان بعنوان دستاورد اصلی رویکرد دانشجویان به نهضت امام مورد بررسی قرار میگیرد.
امام در 18 فروردین 1343 در جریان دیدار عدهای از دانشجویان با ایشان به مناسبت صدور حکم محکومیت آقایان طالقانی و مهندس بازرگان در دادگاه تجدیدنظر، چنین فرمودند:
«من خوف داشتم که اگر در موضوع بیدادگری نسبت به حجت الاسلام آقای طالقانی و جناب آقای مهندس بازرگان و سایر دوستان کلمهای بنویسم، موجب تشدید امر آنها شود و ده سال زندان به پانزده سال تبدیل گردد. اینک که حکم جائرانهی دادگاه تجدیدنظر صادر شده، ناچارم از اظهار تأسف از اوضاع ایران عموما و از اوضاع دادگاه خصوصا، به قدری خلاف قوانین و مقررات در دادگاهها جریان دارد که موجب تأسف و تعجب است... اینجانب و اشخاص با وجدان و با دیانت متأسفیم از مظلومیت این اشخاص که به جرم دفاع از اسلام و قانون اساسی محکوم به حبسهای طویل المدت شده و باید با حال پیری و نقاهت در زندان برای اطفای شهوات دیگران به سر برند... تأسف بالاتر تسلط اسراییل و عمال اسراییل است بر بسیاری از شئون حساس مملکت...»(1)
______________________________
1. صحیفه امام، ج 1، ص 261.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 179)
________________________________________
یکی از اسناد ساواک بیانگر تکثیر و توزیع متن این سخنرانی بصورت اعلامیه است.(1) امام همچنین در سه روز بعد و در دیدار مجدد گروهی دیگر از دانشجویان به مسألهی محاکمه و حکم سران نهضت آزادی اشاره کرده و افزودند:
«... از زندانی بودن آقای طالقانی و مهندس افسرده نباشید. تا این چیزها نباشد، کارها درست نمیشود. تا زندان رفتن نباشد، پیروزی بدست نمیآید. هدف، بزرگتر از آزاد شدن عدهای است. هدف را باید در نظر گرفت. هدف، اسلام است، استقلال مملکت است، طرد عمال اسراییل است. اتحاد با کشورهای اسلامی است... آقایان سعی کنید در دانشگاه پرچم اسلام را بالا ببرید، تبلیغات مذهبی بکنید مسجد بسازید. حتما نماز بخوانید. تظاهر به نماز خواندن بکنید»(2).
حاصل سخن اینکه در فرایند تشکیل انجمنهای اسلامی دانشگاهها، بعنوان یک ضرورت خودجوش مذهبی، زمینههای لازم برای تعامل آنها با نهادها و عناصر مذهبی خارج از دانشگاه فراهم گردید. مدتی بعد این تکاپوهای مذهبی از سنخ روشنفکری در تلاقی با نهضت روحانیت، از نگرش دو سویه و تعالی بخش به هم مواجه شد. این رویکرد بحدی از استقبال روحانیت و بخصوص مرجعیت برخوردار گشت که امام بیدرنگ در آستانهی پیروزی انقلاب اسلامی، تشکیل نخستین دولت را به این طیف از جریان فکری واگذار کرد.
______________________________
1. آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی پرونده، 667، صص 48-49.
2. صحیفه امام، ج 1، ص 267.
دانشگاه اسلامی » شماره 28 (صفحه 180)