پادگان ارتش سرخ
از جمله می توان به مواردی همچون خرید غله آذربایجان با قیمت پایین و تحویل دادن غلات گندیده املاک اختصاصی رضاخان در گرگان با قیمت بالا به مردم آذربایجان، عدم حمایت در مواقع وقوع حوادث غیر مترقبه از جمله سیل، تضعیف ایالت آذربایجان با تقسیم آن به چند استان و ممنوعیت ترکی حرف زدن خصوصا در مدارس اشاره کرد که حقایق تلخی بودند و همه دست در دست هم فشارهای شدید روحی، روانی، اقتصادی، اجتماعی و... را بر ملت آذربایجان وارد می ساختند. پس از سقوط رضاخان، آزادیخواهان تبریز اقدام به تشکیل «جمعیت آذربایجان» نموده و در 30 مهر 1320 روزنامه آذربایجان را به مدیریت علی شبستری منتشر ساختند. این روزنامه که در کوتاه مدت به زبان آذربایجان تبدیل شد، در دو زبان ترکی و فارسی منتشر می شد و در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. در آذربایجان، نسبت به سایر نقاط ایران، دهقانان به صورت فعال به جنبش های آزادیخواهانه اقدام می کردند. در فروردین 24 پس از یورش دولت به اصفهان، مردم تبریز با اعلام اینکه فردا هم نوبت ماست فعالیت های دموکراسی خواهی خود را آغاز کردند در مرداد همان سال هم حزب توده در تبریز با فراخوانی اعضای خود، از 33 شهر آذربایجان تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی را خواستار شد.
تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان
فرقه دموکرات آذربایجان، در دیداری که بین سیدجعفر پیشه وری و میرجعفر باقروف- رئیس جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی- با حمایت های مادی و معنوی آن کشور و بدون اطلاع حزب توده در 12 شهریور 24 اعلام وجود کرد. پیشه وری پس از اینکه اعتبارنامه اش در مجلس چهاردهم شورای ملی رد می شود، به تبریز آمده، وپس از ورود به تبریز و در پی رایزنی هایی با علی شبستری، تصمیم به تاسیس فرقه دموکرات اتخاذ می کند. اما از آنجایی که مسئول وقت حزب توده شاخه تبریز، علی امیرخیزی، با این اقدام مخالف بود، «صادق پادگان» که مورد تأیید فرقه نیز بود، به جای وی منصوب شد.
این انتصاب موافقت داخلی اعضای حزب توده تبریز با پادگان با تاسیس فرقه و یا دستور شوروی برای الحاق به فرقه را آشکار می ساخت. پیشه وری در یادداشت های خود راجع به تشکیل فرقه دموکرات این طور می نویسد: در آن موقع در آذربایجان جز حزب توده، تشکیلات سیاسی دیگری وجود نداشت، این سازمان در نتیجه مبارزه چند ساله خود فرسوده و بدنام شده بود.
جبهه آزادی که بر اثر زحمات من و شبستری به وجود آمده بود و عده ای از آزادیخواهان قدیمی و مشروطه چی ها عضویت آن را داشتند، با آنکه آلودگی نداشت، معهذا فاقد قدرت مبارزه بود. پس از مذاکرات مفصلی که سه روز تمام بین من(پیشه وری) و شبستری و صادق پادگان ادامه یافت، بالاخره تصمیم گرفتیم فرقه دموکرات آذربایجان را ایجاد کنیم، و قبل از همه صادق پادگان را مامور کردم با روسای حزب توده و اتحادیه کارگران آذربایجان وارد مذاکره شود و مقدمات الحاق آنها را به این فرقه فراهم آورد. در نهایت روز دوازدهم شهریور بیانیه معروف فرقه را صادر کردیم. بنابراین فرقه دموکرات آذربایجان روز دوشنبه 12 شهریور سال 1324 با انتشاربیانیه ای(مراجعت نامه) به دو زبان آذربایجانی و فارسی مشتمل بر یک مقدمه و 12 ماده که حاوی نظرات اساسی موسسین فرقه بود، تشکیل خود را رسما اعلام داشت.
اهداف و خواسته های فرقه دموکرات
- اعطای مختاریت مدنی و آزادی داخلی به آذربایجانیان توام با حفظ استقلال ایران
- تدریس زبان ترکی و آذربایجانی در مدارس آذربایجان
- تاسیس دانشگاه
- توسعه صنایع و کارخانه ها و تجارت
- آبادسازی شهرها و آبرسانی به آنها خصوصا تبریز
- رسیدگی به دهقانان و جلوگیری از مالیات های غیر قانونی
- مبارزه با بیکاری
- درخواست و اقدام برای افزایش کرسی های آذربایجان از 20 کرسی برای 4میلیون نفر به یک سوم کرسی های مجلس
- مصرف بیش از نصف مالیات های اخذ شده در خود آذربایجان
پس از انتشار بیانیه رسمی، روزنامه آذربایجان به عنوان ارگان فرقه دموکرات آذربایجان بار دیگر به مدیر مسئولی شبستری و برای دومین دوره منتشر گردید. در 22 شهریور شورای مرکزی فرقه به 11 نفر افزایش یافت که پیشه وری به ریاست، و شبستری به معاونت انتخاب شدند. محمد بی ریا نیز که در راس اتحادیه های کارگری بود، اعلام کرد که آنان نیز رهبری فرقه را می پذیرند و صادق پادگان و زین العابدین قیامی هم از سوی حزب توده، تصمیم الحاق به فرقه را اعلام نمودند. فرقه دموکرات با دستیابی به سازمانی حاضر و آماده، در هفته های بعد به تثبیت شبکه خود، انتشار برنامه و جذب اعضای جدید به ویژه از بین بازرگانان خرده پا و زمین داران محلی پرداخت. سیاست فرقه کاستن از اختلافات طبقاتی در آذربایجان و به اوج رساندن اختلاف و تضاد قومی با تهران بود. این جنبش در واقع نوعی ائتلاف نیروهای مردمی در سطح محلی بود با این تفاوت که عنصر دهقانی حضور فعال و چشمگیر داشت، معدود زمیندار نیز در آن فعالیت می کردند. روشنفکران، طبقه کارگر، پیشه وران، بازرگانان و چند نفر روحانی نیز در جنبش حضور داشتند، این ائتلاف بسیار گسترده در واقع مرهون همبستگی قومی مورد تاکید فرقه دموکرات بود. در واسط مهر ماه 1324 فرقه دموکرات با برگزاری نخستین کنگره حزبی ضمن تاکید بر برنامه های قبلی خود خواستار انتخاب استاندار و تسلیح مردم جهت حفظ دستاوردهای فرقه شد. فرقه دموکرات که از شوروی ها سلاح های سبک دریافت می کرد، تقریبا شورش بدون خونریزی را در سراسر آذربایجان سازمان داد، این شورش در اواخر مهر ماه، با تصرف سراب، اردبیل و مشکین شهر آغاز شد. در اوایل آبان ماه با اشغال مراغه، میانه و میاندوآب ادامه یافت و در اواسط آبان با ورود فداییان به تبریز پایان یافت.
نقش شوروی در تقویت فرقه
در حالی که فرقه دموکرات گام های آخر را در جهت تسلیم پادگان تبریز، تشکیل کنگره، مجلس و دولت و معرفی اعضا بر می داشت، نیروهای نظامی اتحاد جماهیر شوروی نیز در جهت تقویت مواضع فرقه و تضعیف موقعیت دولت مرکزی، موانعی در جهت استقرار حاکمیت دولت در آذربایجان ایجاد می نمودند. این موانع نظیر ممانعت از حرکت ستون های ارتش در شریف آباد قزوین، خلع سلاح مالکان، توقیف روزنامه صدای آذربایجان و محدود کردن قوای شهربانی و ژاندارمری مایه دلگرمی رهبران فرقه گردید. بالاخره در 21 آذر 24 مجلس ملی آذربایجان افتتاح گردید و پیشه وری به عنوان نخست وزیر حکومت خودمختار آذربایجان خود را مامور تشکیل کابینه نمود و کابینه خود را به مجلس معرفی کرد. روز 22 آذر نمایندگان حکومت ملی با فرمانده لشکر آذربایجان وارد مذاکره شدند و پس از توافق کلیه پادگانهای تبریز اسلحه را به زمین گذاشته و پذیرفتند که طبق دستور عمل نمایند. تهران شکایت از فرقه دموکرات و شوروی را به شورای امنیت سازمان ملل برد، ولی شوروی اعلام کرد که اولا حوادث آذربایجان ارتباطی به حضور شوروی ندارد و ثانیا بنابر احتمال اعمال خرابکارانه علیه جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی خواستار مذاکره مستقیم بین دو دولت می باشد.
قوام و حل مسئله آذربایجان
بالاخره اواخر بهمن 24 بعد از استعفای حکیمی، قوام به نخست وزیری رسید. وی بلافاصله تلگراف هایی مبنی بر اینکه سیاست خارجی او براساس موازنه و مودت و احترام متقابل مبتنی است به روسای دول متفق مخابره نمود. قوام، سیاست سازش با شوروی را در صدر قرار داد. وی با رفع تضییقات وارده به کلوب های حزبی کارگر و مطبوعات، انفصال و توقیف برخی عوامل سرشناس ارتجاع از جمله سرلشکر ارفع و... اعلام جانبداری از سیاست موازنه با همسایگان (که مورد عنایت شوروی قرار گرفت) چنان رفتار کرد که شوروی تصور می کرد بدون درگیری ها در معادلات سیاسی کسب امتیاز خواهد کرد و آزادیخواهان گمان بردند روابط ایران و شوروی را اصلاح و ایران را از تجزیه رهانده و از سرکوب آزادیخواهان دموکراتیک ممانعت به عمل خواهد آورد. قوام ابتدا به مسکو رفت و پس از بستن قرارداد نفتی با آنها در بازگشت، نخست به تشکیل دولت ائتلافی دست زد؛ از این رو سه تن از سران حزب توده را به وزارت منصوب کرد: دکتر یزدی وزیر بهداری، دکتر کشاورز وزیر فرهنگ و ایرج اسکندری وزیر پیشه و هنر. قوام توانست از یک سو، شوروی ها را قانع کند و از سوی دیگر توانست حزب توده، شورای متحد کارگران و فرقه دموکرات را در عمل خلع سلاح کند و در فرصت مناسب، ورق را به نفع خود برگرداند. دکتر کشاورز می گوید: « قوام در تلاش برای حل مسالمت آمیز اختلافات با پیشه وری، با او گفتگوهای بسیاری کرد. نکته اصلی اختلاف آنها انحلال قشون آذربایجان بود. قوام اصرار می ورزید که این قشون باید کاملاً منحل گردد و نیرویی که در آینده در آن ایالت مستقر می گردد، متشکل از سربازان وظیفه و افسرانی باشد که تهران منصوب می نماید؛ ولی پیشه وری قبول نداشت. در مورد مأمورین امور مالی و انتخابات شورای ایالتی نیز همین مسئله وجود داشت. قوام می خواست مأمورین گماشته‌شده امور مالی آذربایجان، از تهران زیر نظر باشند و پیشه وری، افراد محلی را به استخدام درآورد؛ اما او اصرار داشت که رئیس امور مالی باید از افراد محلی باشد و مأموران تهران، زیر نظر او کار کنند. » قوام در این مدت نیز با کمک آمریکایی ها که به مقامات حساس نظامی گمارده بود و با استفاده از سلاحهای سنگین وارده از آمریکا، محاصره آذربایجان را تکمیل می کرد. در حالی که مذاکرات تهران و تبریز با سران فرقه دموکرات، به جایی نرسید و می رفت که دامنه این اختلافات، شدت یابد، قوام از چند راه اقدام کرد. از طرفی با «سادچیکف» سفیر شوروی به گفتگوهای دوستانه ادامه داد تا شاید بتواند روس‌ها را وادار کند از حمایت فرقه دموکرات دست بردارند. از سوی دیگر «علاء» نماینده ایران در سازمان ملل متحد، به‌شدت به روس ها حمله می کرد.
فرجام بحران آذربایجان
سرانجام به‌دنبال امضای قرارداد نفت با شوروی ها و بازی های ماهرانه قوام، مقاومت شدید محمدرضا شاه در برابر خواسته های رهبران فرقه دموکرات، پافشاری حسین علاء در سازمان ملل متحد و کمک های شایان توجه آمریکایی ها، شوروی ها ناچار شدند ارتش سرخ را تخلیه کنند و دولت تصمیم گرفت به زنجان و آذربایجان حمله کند و شهرها را از دست فرقه دموکرات در آورد. با آغاز پیشروی قوای دولتی در 16 آذر 1325 به طرف میانه، پیشه وری دستور مقاومت را صادر کرد. اما در همین روزها نیرو های سیاسی و نظامی شوروی که در خدمت فرقه بودند به همراه سلاح های سنگین که در اختیار قشون آذربایجان بود آماده ترک ایران می شدند، و از طرفی نیز همزمان با صدور فرمان حرکت قوای دولتی به آذربایجان توسط قوام و درخواست از دکتر جاوید استاندار آذربایجان جهت جلوگیری از هرگونه مقاومت، مسئولین سیاسی شوروی رسما به پیشه وری دستور دادند که در برابر نیروهای دولتی نباید از طرف نیروهای مسلح آذربایجان مقاومت شود. با وجود مخالفت پیشه وری با ترک مقاومت، دکتر جاوید و شبستری موافق تسلیم و ترک مقاومت بودند آنها به پیشه وری پیشنهاد دادند که به باکو برود. وی که دست تنها مانده بود محمد بی ریا را به سمت دبیر کلی کمیته مرکزی فرقه انتخاب و به باکو رفت.
پس از آنکه محمد بی ریا به سمت دبیر‌کل فرقه دموکرات انتخاب شد. او در قطعنامه ای، مواضع خود را این‌گونه اعلام کرد:
"با اتکا به حسن نیت آقای قوام السلطنه و قرار انجمن ایالتی آذربایجان تصمیم گرفته شد:
1. به منظور جلوگیری از برادر کشی هنگام ورود قوای تامینه دولتی به شهر تبریز از هر نوع تظاهرات مخالفت آمیز خودداری شده با کمال متانت از آنها استقبال به عمل آید.
2. فرقه دموکرات آذربایجان مانند گذشته پشتیبان و مدافع تمامیت و استقلال ایران و سعادت مردم است
3. تمام سازمان های فرقه و اتحادیه ها کما فی السابق به کارهای روزانه خود مشغول خواهند بود.
همچنین محمد بی ریا با صدور اعلامیه ای از طرف کمیته مرکزی فرقه دموکرات، همکاری برای ورود قوای دولتی به آذربایجان اعلام و نظارت مرکز بر حسن اجرای انتخابات آذربایجان را خواستار شد. بدین ترتیب روز 22 آذر ماه 1325 ارتش توانست بدون کمترین درگیری، فاتحانه وارد آذربایجان شود، پس از فتح تبریز، نیروهای دولتی و غیر دولتی فجایع بی شماری در این شهر و دیگر شهرهای آذربایجان مرتکب شدند. در حالی که حسین فردوست از اعدام حدود 2000 الی 3000 نفر در تبریز – بدون هیچ گونه تشریفاتی و در جلوی خانه های افراد و در سر خیابان ها- خبر می دهد، مخالفان، تعداد قربانیان قتل عام انجام شده در شهر تبریز را 20 هزار و در کل استان 50 هزار نفر ارزیابی نموده اند. بدین ترتیب، با گذشت یک سال از عمر حکومت خودمختار آذربایجان، با فرار بخش اعظم رهبران فرقه دموکرات به خاک شوروی و تحکیم مجدد حاکمیت دولت مرکزی در آذربایجان، بحران آذربایجان خاتمه یافت.