گزارشي از سیل تبریز در مرداد ماه 1313

سیل در مسیر رودهای قوری چای و میدان چای سرازیر شده، بعد از در هم شکستن موانعی چون پایه‌های پل‌ها و سدها، در امتداد خیابان پهلوی سابق که از خیابان‌های اصلی شهر محسوب می‌شد، جریان یافته و تمامی خانه‌ها و عمارات اطراف آن را فرا گرفت. این سیل حدود دو ساعت جریان داشت و سه ساعت طول کشید تا به تدریج فروکش کرد.
دربارة این سیل مهیب و وحشتناک آمده است:
«در هشتم مرداد، چندان انقلاب هوایی که مقدمه و باعث این سیل عظیم باشد، نبود؛ فقط بعد از ظهر هوا مختصر ابر و گاهی نیز غرش رعد، آن هم از دور شنیده می‌شد، ولی بنا به اطلاعات بعدی، در قریة پینه شلوار[1] و غیره (حوالی تبریز) بارندگی شدیدی شده و به فاصلة کمی در دره‌های شاه گلی[2] سیلی تشکیل و بنا به جریان گذاشته و پس از انهدام قریه پینه شلوار، در محل معروف سد باشی اول خیابان پهلوی[3] سد را برداشته و به طرف شهر سرازیر شده، بنا به خرابی گذارده بود».[4]
«سیل پس از برداشتن سد، به خیابان پهلوی جاری و از اول شروع به خرابی خانه‌ها و عمارات و مغازه‌های اطراف خیابان نموده، با یک سرعت فوق‌العاده، تا جلو مسجد کریمخان رسیده، در آنجا دو قسمت شده، قسمتی به خیابان کهنه هجوم و بازارچة خیابان و ادارة مالیة شهر و دخانیه را فرا گرفته، قسمتی به دربند معروف بیگم باغی رفته، منازل زیادی را خراب و در جلو ادارة چراغ برق ادارة برق را نیز پر کرده، عمارات بسیاری را هم در طرف روبرو و عقب آن زیر و رو نمود. در چهار راه خیابان پهلوی و شاهپور، قسمت مهم سیل به طرف عالی قاپو منشعب، پس از پر کردن ادارة آمار و اداره معارف و خراب نمودن خانه‌های اطراف خیابان، ادارات شهربانی، عدلیه، شهرداری، بهداشت و سربازگیری و عمارت ایالتی (عالی قاپو) را فرا گرفته، از حیاط شهربانی دیوار عقبی را خراب به کوچة جبه خانه گذشته؛ پس از خرابی خانه‌های آن طرف، به تیمچه و بازار و سرای امیر و سرای حاجی علینقی رخنه نموده و تماماً مملو از آب و مال التجارة زیادی ضایع از آنجا به مجرای چشمة امام جمعه داخل و در بازار کلاهدوزان بیرون آمده، در آنجا تیمچة ملک را فرا گرفت.»[5]
قسمتی هم که از چهار راه شاهپور[6] به طرف پایین سرازیر شده بود، جهت رفتن قسمت مهم به اطراف عالی قاپو تا اندازه‌ای تقلیل یافته؛ این بود که در خیابان پهلوی غیر از خرابی چندین خانه در کوچة «له‌له بیگ» که به آنجا هم از زیر یکی از مغازه‌ها رخنه نموده بود، خرابی دیگری به املاک وارد نیاورده، ولی بعضی مغازه‌ها را پر از آب می‌نمود.
در نزدیکی پاساژ پهلوی، باز سیل دو بخش شده، بخشی از جلو مغازه‌های سنگی و جادة اهراب به طرف گازران سرازیر شده. در این قسمت هم، چون اهالی بیش از رسیدن سیل، جلو درب خانه‌ها را فراگرفته بودند، خرابی وارد نیاورده، بخش دیگر به طرف باغ گلستان جاری و پس از پر کردن گودی‌های اطراف باغ، و خود باغ به طرف خیابان منجم پیچ خورده، جلو مجسمه نادر در حدود صد خانه و گذشته از آنجا در ابتدای محله قره آغاج در بند معروف حاج علی اکبر عطار تقریباً هفتاد خانه و قدری پایین تر از آن در نزدیکی محلة چوست دوزان کوچه معروف چوخورلار حدود پنجاه خانه به کلی زیر و رو و با خاک یکسان نموده، از آنجا به بعد چون آب را به باغات و کنار شهر سر داده بودند، خرابی دیگر وارد نیاورد.
این سیل دهشتناک گذشته از خرابی‌ها و ضایعات یاد شده، خسارت هنگفتی نیز از راه خرابی خیابان‌های شهر به ادارة شهرداری وارد آورده بود، چنان‌که سراسر خیابان پهلوی را مبدل به یک رودخانة لجن زار نموده که گمان می‌رفت محل مزبور از سالیان دراز مسیل و معبر آب بوده است. یک طرف خیابان را جریان سیل یک زرع و یک زرع و نیم به گودی برده، مبدل به دره نموده. در طرف دیگر از ماسه و شن‌هایی که آورده و روی هم می‌ریخت، تپه‌های کوچکی تشکیل داده بود و سنگ‌های بزرگی که هر یک در حدود 20 و 30 خروار شده، سرتاسر خیابان را گرفته و راه عبور نگذاشته بود، حکایت از عظمت فراوان این بلای آسمانی می‌نمود. درخت‌های اطراف خیابان را ریشه‌کن و در یک سو ریخته، تیرهای تلگراف و تلفن و چراغ برق را شکسته، سویی انداخته بود و به واسطة قطع و خرابی سیم‌های تلگراف بود که تا چند روز نه خبر این واقعة جانگداز به جایی رسید و نه تبریز بلا دیده از ولایات دیگر اطلاعاتی می‌توانست تحصیل کند.
خلاصه در اثر این بلای ناگهانی، مردم شهر تماماً بهت زده و متحیر بوده، در شهر غیر از صدای ریزش و خرابی خانه‌ها، عمارات پر از آب و ناله‌های جگر خراش بلادیدگان بی پناه، صدای دیگری شنید نمی‌شد، مخصوصاً در عرض چند شبی که به واسطة شکسته‌شدن تیرها و سیل‌زدگی کارخانه، چراغ های برق روشن نشده، شهر تبریز شب را در آغوش تاریکی و ظلمت صبح می‌نمود. تاریکی و سکوت دست به دست هم داده، منظرة بس وحشتناکی را تشکیل می‌داد. آری، شهر بزرگی مثل تبریز که همیشه صبح تا شام، دقیقه‌ای از آمد و شد و تردد و صدای وسایط نقلیه و کارخانجات آرام نداشت، ناگهان این‌گونه مقهور طبیعت شده، میل به وادی خاموشان گردد، منظره‌اش مخوف و وضعیتش دلخراش خواهد شد.
سیل تبریز بنا به نوشتة روزنامة اطلاعات، نه نفر کشته داشته است،[7] ولی از لحاظ مالی با تخریب حدود 1300 خانه و مغازه و بر جای گذشتن انبوهی از شن و لای و تخته سنگ‌های بزرگ – که حجم تخته سنگ‌ها حدود سی هزار تن برآورد شده است و[8] می‌بایست تخیله شود - خسارات چشمگیری به بار آورد - ولی به طور تقریبی، میزان خسارات وارد آمده از حیث خرابی املاک و عمارات و از بین بردن اثاثیة خانه‌ها و ضایع کردن مال التجاره و غیره، در حدود پانزده میلیون ریال می‌شده که تقریباً ده میلیون ریال مربوط به اشخاص مقتدر و توانا بوده که محتاج اعانت غیر نبودند و باقی پنج میلیون ریال، مال اشخاص بی چیز و غیر مقتدر بود.[9]
اقدمات فهیمی، والی آذربایجان و سرتیپ سیف، رئیس شهربانی و امیرلشکر محتشمی، ریاست لشکر با افراد تحت فرمانشان از جمله 1200 نفر نظامی، برای کمک رسانی و نجات سیل زدگان، نخستین واکنش مقامات در قبال این واقعه بود.
روز پنجشنبه یازدهم مرداد بنا به دعوت فهیمی، والی آذربایجان، مجلسی از رؤسای ادارات کشوری و لشکری و همچنین چهره‌های سرشناس شهر تشکیل شد که پس از اظهارات فهیمی در شرحی از وضع اسف‌انگیز شهر و حالت رقت آور سیل زدگان و لزوم مساعدت فوری در حق ایشان، حدود بیست نفر از بزرگان حاضر به نمایندگی از نواحی هفتگانة شهر تبریز به نام هیئت کمیسیون اعانة سیل زدگان انتخاب شدند که تحت ریاست مافی نیب الایاله، اقدام به جمع آوری اعانه و دستگیری از سیل زدگان نمایند. اسامی هیئت کمیسیون اعانة سیل زدگان عبارت بودند از : خسرو شاهی، صدقیانی، بیت الله، بهادری، حاج اصفهانی، دیلمقانی، رحیم‌زاده خوئی، دکتر فخرادهم، کلکته چی، ایپکچی، کمپانی، قالی باف، اتفاق، بافته، اهرابی، آواکیان، جسوری و رضا زاده.
در آغاز کمک‌های مرکز، صورت فردی و غیر متمرکز داشت؛ مانند کمک یک‌صد هزار ریالی رضا شاه، کمک‌های نمایندگان آذربایجان در مجلس شورای ملی و خانوادة میرزا علی چایچی و محمدعلی شالچی و روستا بود که به تبریز فرستاده شد، ولی بعد از وصول و انتشار گزارش‌های مفصل‌تری در این زمینه، از جمله گزارش پیش از دستور حاج میرزا آقا فرشی، نمایندة تبریز، در جلسة هفدهم مرداد مجلس شورای ملی همزمان با تشکیل جلسة شورای عالی جمعیت شیر و خورشید سرخ در منزل ریاست وزرا، محمدعلی فروغی با حضور تعدادی از نمایندگان تبریز و تجار آذربایجان مقیم تهران، هیئتی مرکب از پانزده نفر از وکلای تبریز و سه نفر از دیگر وکلای مجلس، شش نفر تاجر و چهار نفر از اعضای جمعیت شیر و خورشید سرخ، برای تشکیل یک کمیسیون اعانه انتخاب شدند.[10]
این کمیسیون که در یکی از اتاق‌های مجلس شورای ملی مستقر شد، بار اصلی جمع‌آوری و هدایت کمک‌ها را عهده دار گشت. حتی جمعیت شیر و خورشید که در همان بدو کار طی مخابرة تلگرافی به تمام شعب ایالتی و ولایتی خود، خواستار فعال شدن این شعب در امر جمع‌آوری کمک‌ها شده بود، نتیجة فعالیت‌های خود را به کمیسیون گزارش می‌کرد.[11]
به همین نسبت نیز جمع آوری کمک، جنبة کشوری و سراسری یافت. بنا به گزارش‌های موجود، علاوه بر دیگر شهرهای آذربایجان، در نقاطی چون مشهد، قزوین، ساری، بابل، بروجرد، رشت، همدان، یزد، اراک، کرمانشاه و خوزستان نیز مراکزی جهت گردآوری کمک افتتاح شدند.[12]
و بر اساس صورت ریز اعانات دریافتی مندرج در کتابچه صورت درآمد و هزینة کمیسیون سیل‌زدگان، حدود 62% از کل کمک‌های واصله، از مراکز و دیگر گزارش سیل عظیم تبریز در کتابچه‌ای به نام: «صورت درآمد و هزینة کمیسیون سیل زدگان هشتم مرداد ماه 1313 تبریز با مختصری از کیفیت جریان سیل» به تاریخ 28 شهریور ماه 1315 در چاپخانة «خلیفه‌گری» چاپ شده است.
نظر به اهمیت این کتابچه که گزارش مشروح واقعة سیل تبریز و کمک و همبستگی مردم شریف ایران و آذربایجان را برای سیل زدگان نشان می‌دهد، صورت خلاصة درآمد و هزینه و اعانات دریافتی، از نظر خوانندگان گرامی می‌گذرد.
رضا رحمانی، نمایندة مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در دورة هفتم و هشتم مجلس شورای اسلامی.

پي نوشت :
1. پینه شلوار یا شادباد مشایخ قریه‌ای است معمور که در جنوب شرقی تبریز و دو کیلومتری جنوب ائل گلی واقع شده است. این قریه گورستانی دارد باستانی، بزرگ با سنگ قبرهای درشت. در وقفنامة ربع رشیدی متعلق به ربع اول قرن هشتم، ص 374 و کتب مزارات تبریز مانند روضات الجنان و جنات الجنان حافظ حسین کربلائی و روضه اطهار ملاحشری تبریزی این روستا شاد باد و در الواح قبور متعلق به قرن هفت و هشت هجری موجود در گورستان شادباد مشایخ، «شاد آباد» قید گردیده است. برگرفته از کتاب: آثار باستانی آذربایجان، عبدالعلی کارنگ، ص 617 .
2. شاه گلی که هم اکنون آن را ائل گلی می‌نامند، در جنوب شرقی تبریز واقع شده است. نخستین بانی آن معلوم نیست. شاهزاده قهرمان میرزا، پسر هشتم نایب السلطنه عباس میرزا، هنگام فرمانروایی در تبریز، به تعمیر این استخر همت گماشته، عمارت دو طبقة زیبایی در وسط آن بنا کرد. از وسط ساحل شرقی استخر تا محل عمارت، خیابانی تعبیه نمود و کوه بلندی را که در جانب شرقی استخر قرار داشت، به صورت سکوها و پله‌های عریض مرتبی درآورد و در چند جای آنها به فاصلة معین، جوی‌ها و آبشارهایی ایجاد کرد.
3. خیابان حضرت امام خمینی (ره) فعلی.
4. به نقل از صورت درآمد و هزینة کمیسیون سیل زدگان، هشتم مرداد ماه 1313 تبریز، ص 1.
5. همان، ص 1 و 2.
6. تقاطع خیابان ارشت و 17 شهریور فعلی.
7. اطلاعات، 30 مرداد 1313.
8. اطلاعات، 27 مرداد 1313.
9. صورت درآمد و هزینة کمیسیون، همان، ص 7-8 .
10. سیل، کاوه بیات، فصل نامة فرهنگی و اجتماعی گفتگو، شمارة 35.
11. اطلاعات، 24 و 28 مرداد ماه1313.
12. اطلاعات، 29 مرداد 1313.