ازدواج سياسي شاه و فوزيه

ازدواج سياسي شاه و فوزيه

رضاشاه به ايران‌الملوك دختر بزرگ احمد شاه نظر داشت ولي كينه وي از قاجار از يكسو و مصوبه قانون اساسي كه تصريح كرده بود وليعهد ايران نبايد زاده مادري از طايفه قاجار باشد، سبب انصراف او از فرزند احمد شاه شد.
در اين ميان احمد راد وزير مختار ايران در قاهره كه از معتمدين رضاشاه بود به وي پيشنهاد كرد با خاندان سلطنتي ملك فاروق در مصر وصلت نمايد. او گزارشي از خواهران ملك فاروق پادشاه مصر را به انضمام تصويري از فوزيه براي رضاشاه فرستاد كه مورد پسند وي واقع شد. وزير مختار ايران در قاهره با رايزني‌هاي خود توانست نظر مساعد ملك فاروق را كسب كند و بدين‌ترتيب زمينه وصلت را فراهم سازد.
علاقه رضاشاه به فوزيه چنان شد كه وي بي‌اعتنا به مصوبه قانون اساسي دستور داد ماده قانوني مربوطه به گونه‌اي تغيير كند كه ازدواج محمدرضا با يك دختر غيرايراني با مشكل مواجه نشود.
مجلس شوراي ملي نيز بلافاصله با تصويب يك لايحه پيشنهادي، به فوزيه مليت ايراني بخشيد1 و مشكل قانوني در مسير ازدواج وي با محمدرضا را از ميان برداشت.
سال 1317 سال شروع زندگي مشترك ولي كم دوام محمدرضا پهلوي با فوزيه خواهر ملك فاروق پادشاه مصر بود. اين تصميم در پنجم خرداد اين سال كه دربارهاي دو كشور طي اعلاميه‌اي خبر برگزاري قريب‌الوقوع مراسم ازدواج اين دو نفر را منتشر كردند فاش گرديد.
اين اعلاميه 3 سال پس از شروع پادشاهي فاروق و 3 سال قبل از شروع پادشاهي محمدرضا پهلوي انتشار يافت.2 با اين حال مراسم ازدواج، عملاً در اسفند 1317 در قاهره و سپس در تهران برگزار شد.
هر دو حكومت مصر و ايران تحت سلطه و نفوذ بريتانيا بودند و برخي صاحبنظران معتقدند ازدواج محمدرضا پهلوي و فوزيه اقدامي سياسي بود كه با تشويق و يا اصرار انگليسي‌ها صورت پذيرفت.
ارتشبد فردوست در اين زمينه مي‌نويسد:
«... مسلماً اين ازدواج نقشه انگليسي‌ها براي نزديك كردن دو رژيم ايران و مصر بود، بخصوص اينكه پس از تولد فرزند محمدرضا، وليعهد آينده ايران دورگه مي‌شد و خون ايراني ـ مصري پيدا مي‌كرد و اين در اهداف دور انگليس‌ها مسلماً مطرح بوده است. ملك‌فواد، پدر فوزيه، نوكر سرشناس انگليسي‌ها بود. او در زماني كه مصر هنوز مستعمره بريتانيا بود حكومت مصر را به دست گرفت و با تقويت انگليسي‌ها بر خود عنوان ملك نهاد. ملك فؤاد چند سال قبل از ازدواج محمدرضا و فوزيه فوت كرده بودو پسرس فاروق بر مصر سلطنت مي‌كرد. فاروق 4 خواهر و يك پسر داشت. ازدواج شاه با فوزيه يكي دو روزه مطرح شد و احتمالاً شايد براي خود رضاخان هم ظرف يك دو هفته پيش از آن طرح شده بود و اين امر جنبه ديكته‌شدن مسئله از سوي انگليسي‌ها را نشان مي‌داد. 3
فردوست مي‌افزايد:
"تصميم قطعي شد و هيئتي به رياست محمود جم (مديرالملك، پدر ارتشبد بازنشسته فريدون جم)، كه در آن زمان سمت رئيس دربار را داشت، به قاهره رفتند و پس از 10 ـ 15 روز تشريفات مراجعه كردند و موافقت ملك فاروق را اعلام داشتند. فاروق هم از طريق انگليسي‌ها قبلا در جريان قرار گرفته بود و گرنه برايش عجيب بود كه چرا خواهرش بايد با وليعهد ايران ازدواج كند؟! بهر حال، اين هيئت جنبه تشريفاتي داشت و مسئله قبلاً حل شده بود."
سيدهادي خسروشاهي رئيس دفتر حفاظت منافع جمهوري اسلامي ايران در قاهره نيز ازدواج فوزيه و شاه را ناشي از اراده انگليس و در جهت مصالح استعماري آن كشور مي‌داند . وي مي‌نويسد:
«... با هدايت و تشويق انگليس ـ به خاطر مصالح خاص و استعماري آن كشور ـ ميان دو خانواده سلطنتي ايران و مصر پيوند زناشوئي ايجاد شد و وليعهد ايران با خواهر فاروق پادشاه مصر ازدواج كرد. اين ازدواج سياسي به مناسبات دو كشور نيز گسترش بخشيد. 4
محمدرضا پهلوي وليعهد، روز 5 اسفند براي شركت در مراسم عقد تهران را به قصد قاهره ترك كرد. در آن زمان خط هوائي مسافري در ايران وجود نداشت. به همين دليل محمدرضا و همراهان با اتومبيل و از طريق كرج، قزوين، همدان و كرمانشاه وارد عراق شدند و از طريق خط آهن خانقين عازم بغداد شدند. آنان شامگاه هفتم اسفند به بغداد رسيدند و در قصر الزهور متعلق به ملك فيصل پادشاه عراق اقامت گزيدند. روز نهم اسفند آبان از بغداد رهسپار دمشق شدند و روز دهم به سوي بيروت براه افتادند. سپس با كشتي، سواحل اين شهر را به مقصد مصر ترك كردند. كشتي در 12 اسفند به بندر اسكندريه رسيد و محمدرضا و همراهان با قطار به سوي قاهره به راه افتادند. روز 24 اسفند، فوزيه و محمدرضا طي تشريفاتي در قصر عابدين مصر به عقد يكديگر در آمدند و در بهار سال بعد همراه با خانواده فوزيه از جمله مادر و سه خواهرش از بندر پورت سعيد به سوي بنادر ايران براه افتادند.
كشتي 24 فروردين 1318 در بندر شاهپور پهلو گرفت و هيأت مصري و ايراني از طريق اهواز با قطار به تهران منتقل شدند. تشريفات عروسي در تهران نيز در كاخ گلستان انجام شد.
بدين‌‌ترتيب مراسم جشن قاهره بدون حضور رضاشاه و مراسم جشن تهران بدون حضور ملك فاروق برگزار شد.
رضاشاه آنقدر از ازدواج صورت گرفته خشنود بود كه محمود جم رئيس دربار را كه با سفر خود به قاهره زمينه اين وصلت را به وجود آورده بود، نشان درجه اول تاج داد و دختر خود «شمس‌ پهلوي» را به عقد پسر وي فريدون جم درآورد. فريدون نيز عليرغم ميل باطني خود چاره‌اي جز قبول اين پيشنهاد نداشت. 5
ازدواج محمدرضا پهلوي و فوزيه اگر چه سبب ارتقاء سطح روابط ديپلماتيك ميان دو كشور شد و سفارت ايران در قاهره را به «سفارت كبري» تبديل كرد و مناسبات علمي و فرهنگي دو كشور را نيز به موازات مناسبات سياسي رونق بخشيد. ولي زندگي مشترك آنها تلخ و كم دوام بود. دخالتهاي اشرف خواهر شاه و تاج‌الملوك مادر آنان در زندگي شخصي فوزيه، هوسراني و فساد اخلاقي شاه و دختر بودن فرزند فوزيه در شرائطي كه خانواده پهلوي چشم انتظار فرزند ذكور براي جانشيني شاه بودند، مهمترين دلائلي است كه به تدريج ميان فوزيه با همسر و خانواده‌اش فاصله ايجاد كرد و زمينه جدائي آنان را به وجود آورد. علاوه بر اين نبود زبان مشترك ميان فوزيه با خانواده همسرش و امتناع فوزيه از فراگيري زبان فارسي نيز عامل ديگري بود كه شاهزاده مصري را در دربار تهران منزوي و گوشه‌گير كرده بود. 6
بدين ترتيب ازدواج اين دو كه از ابتدا قلبي و عاطفي نبود، پس از حدود 10 سال به طلاق انجاميد. فوزيه در 1324 طبق قوانين مصر از شاه طلاق گرفت و در 1327 نيز طلاق وي در ايران صورت پذيرفت. سرپرستي شهناز تنها دختر او نيز كه به هنگام جدائي والدينش 7 ساله بود به پدرش رسيد و عنوان ملكه از فوزيه گرفته شد. 7

 

پانوشت‌ها:
1ـ مجلس شوراي ملي و تحكيم ديكتاتوري رضاشاه، مركز اسناد انقلاب اسلامي، ص 249.
2ـ فاروق روز 8 ارديبهشت 1315 در پي مرگ پدرش ملك‌ فؤاد و در سن 16 سالگي پادشاه مصر شد و محمدرضا پهلوي نيز روز 26 شهريور 1320 يك روز پس از اشغال ايران توسط متفقين و تبعيد پدرش رضاشاه از كشور با سوگند مجلس شوراي ملي و در 22 سالگي به پادشاهي رسيد.
3ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي، ج اول، ص 60.
4ـ سيد هادي خسروشاهي ـ مقاله روابط تاريخي فرهنگي ايران و مصر، مجله مطالعات آفريقا، دفتر مطالعات سياسي و بين‌المللي وزارت امور خارجه، پائيز و زمستان 1379، شماره 2، ص 132.
5ـ بلافاصله پس از مرگ رضاشاه، فريدون جم و شمس‌ پهلوي از يكديگر جدا شدند و همسران ديگري براي خود اختيار كردند.
6ـ فوزيه به عربي و فرانسوي تسلط داشت و شاه نيز طي سا‌لهاي زندگي خود با وي‌ به زبان فرانسه سخن مي‌گفت.
7ـ فوزيه در 1328 با سرهنگ اسماعيل حسين وزير دفاع سابق مصر ازدواج كرد اما در پي كودتاي اول مرداد 1331 كه به خلع فاروق و تبعيد وي انجاميد، فوزيه عنوان «شاهدخت مصر» را از دست داده و تمامي ثروتش بر باد رفت، اما حاضر به ترك مصر نشد. او با وجود مضيقه مالي در مصر در كنار شوهرش ماند و تا زمان مرگ وي 45 سال با او زندگي كرد. او هم اكنون در 84 سالگي در مصر به سر مي برد.