روحانيت و نهضت ملي شدن نفت

پيش از آغاز نهضت ملي نفت، کمتر کسي گمان مي کرد چپاول آشکار طلاي سياه از سوي قدرتهاي استعمارگر بويژه پيراستعمار، روزي به پايان برسد. چنانچه جرج ميدلتون، سفير وقت انگليس خود مي گفت: «در تهران دستور لندن اين بود که جريان نفت ايران بايد ادامه يابد و هيچ وقت قطع نشود به من دستور داده شده بود که در مورد صدور نفت ايران به انگليس براي 30 تا 40 سال آينده با اطمينان حرکت کنيم.»
پيشتر نيز سپهبد رزم آرا رئيس ستاد ارتش نيز خطاب به مبارزان ملي شدن صنعت نفت گفته بود: «شماها نمي توانيد لولهنگ ( آفتابه گلي ) بسازيد و کارخانه سيمان اداره کنيد، پس بنشينيد سرجاي خود و دم از ملي کردن صنعت نفت نزنيد! »
اما تکرار اين گمان و افسانه زوال ناپذيري سلطه بيگانگان بر ثروتهاي ملي اين سرزمين با حضور مبارزان صنعت نفت و بويژه روحانيت نستوه ديري نپاييد و چندي بعد اين مبارزات نتيجه داد.مبارزه روحانيت درعرصه ملي - اسلامي از سالها پيش از مشروطه آغاز شده بود ؛ جنبش تحريم تنباکو و دفاع از صنايع داخلي، تاسيس شرکت اسلاميه در اصفهان در دهه پيش از مشروطه و شکل گيري جنبش تحريم اجناس خارجي، مخالفت «آية ا... ملاعلي کني» با اعطاي امتياز به «بارون ژوليوس رويتر» و... همه و همه را بايد نشان گشودن جبهه مبارزه با موافقان اعطاي امتياز به بيگانگان دانست .
نهضت ملي نفت نيزبه دليل حمايت بخش مياني روحانيت از آن، بويژه در شهرهاي بزرگي چون اصفهان، انگيزه زنده شدن احساسات مذهبي در عرصه سياست شد. آية ا... کاشاني بار ديگر با احياي بخشي از انديشه هاي آية ا... مدرس در خصوص يکي بودن دين و سياست گام سرنوشت ساز و انکار ناپذيري را در گشودن اين جبهه بر عهده داشت .چنانکه در اعلاميه اي که در خصوص ملي شدن صنعت نفت صادر کرد،متذکر گرديد: «بر همه کس واضح و آشکار است که تمام بليات و مصايب، خصوصاً هرج و مرج دستگاه اداري و غارت بيت المال و تسلط زمام داران نالايق و مملکت فروش و به طور کلي تشويق خيانت کاران و حبس و تبعيد و زجر وطن پرستان در اثر سياست جابر انگلستان در مملکت ما به وجود آمده... براي غارت نفت ايران که بزرگ ترين و مهم ترين ثروت ملي ماست، مرتکب شده و مي شود... ملي شدن صنعت نفت در ايران، تنها چاره بيچارگي هاي ماست... .» پس از انتشار اين اعلاميه بود که اجتماع بزرگ مردم در مسجد شاه (سابق) برپا گرديد و ضمن آن، سخنرانان درخصوص ابطال قرارداد نفت 1933 به سخنراني پرداخته و خواستار ملي شدن صنعت نفت شدند.
در پي اين سخنان عده اي ديگر از علما و مراجع تقليد نيز، با صدور فتاوايي، ضمن تجليل از آية ا... کاشاني، نظر ايشان را در مورد ملي شدن صنعت نفت قوياً مورد تأييد قرار دادند. چنانکه آية ا... خوانساري در اعلاميه خود نوشت: " با اين که مثل حضرت مستطاب آية ا... کاشاني دامة برکاته که مجتهدي عادل و باشهامت و دل سوز و فداکار براي مصالح دين و دنياي مردمند، با اين همه جديت و ترغيب و تحريض، مردم را بيدار مي کنند، ديگر مجال عذري براي کسي باقي نمي ماند.»
از سويي ديگر، آية ا... کاشاني که رزم آرا را يکي از مهمترين موانع در مقابل ملي شدن نفت مي ديد، پس از نخست وزيري وي، اعلاميه شديداللحني صادر و مردم را به مقاومت درمقابل حکومت او دعوت کرد. بدين ترتيب، مقاصد حکومت رزم آرا که براي سرکوبي نهضت ملي ايران و توافق با شرکت انگليسي قدرت يافته بود، با مبارزات مردم عقيم ماند و سرانجام با ترور رزم آرا توسط خليل طهماسبي، اين مانع جدي بر سر راه ملي شدن صنعت نفت برداشته شد. رزم آرا از همان روزها با گستاخي تمام و در حالي که، همچنان بر روي تصويب قرارداد الحاقي پافشاري مي کرد، چنانکه در پاسخ به کميسيون نفت ( 12 اسفند 1329 ) گفته بود: «... اگر زياد پافشاري کنند مسجد را بر سر کاشاني و مجلس را بر سر مصدق خراب خواهم کرد.»
با قتل او نمايندگان وابسته به انگليس در مجلس شانزدهم که مانع ملي شدن صنعت نفت بودند، عقب نشيني کردند و بدين ترتيب آية ا... کاشاني سيطره کاملي بر اوضاع پيدا کرد. در آذر 1329 ، 11 نفر از نمايندگان طرح ملي شدن صنعت نفت را امضا کردند و چون به 12 نفر نرسيد، مطرح نشد. اما ماه بعد با قتل رزم آرا، به جاي يک نفر، اکثريت مجلس با اين طرح موافقت نمودند و تصويب شد . اين قانون در مجلس وابسته به شاه بود و با مجاهدت مردم به تصويب رسيد .
آيت ا... کاشاني با نفوذ و محبوبيت خود در کشورهاي اسلامي، ملل مسلمان جهان را به پشتيباني از مبارزات ملي شدن نفت ايران فرا خواند. درماجراي فروش اوراق قرضه ملي، فتواهاي آية ا... کاشاني نقش بسياري در جهت حمايت از نهضت ايفا کرد. چنانکه روز سي ام تير طي اعلاميه اي مردم را به تظاهرات و مقاومت دعوت کرد و اعلام داشت که اگر پاي يک فرد انگليسي به ايران برسد، کليه تأسيسات نفتي کشور را نابود خواهيم کرد.
وي پيشتر گفته بود : «من اساسا با هر اجنبي که مخالف مصالح و استقلال مملکت ايران باشد،مخالفم. اين اجنبي خواه روس باشد، خواه انگليس يا آمريکا، يا آلمان. من مي گويم ايراني نبايد نوکر اجنبي باشد. من اگر زنده ماندم و از زندان آزاد شدم کاري مي کنم که اين ملت مسلمان يک قطره نفت به انگليس ندهد.» اين سخنان چنان آتش خشم استعمارگران را از اقدامهاي استثمار ستيزي روحانيت شعله ورتر نمود که وزيرخارجه انگليس بي شرمانه در خصوص رهبر قيام مردم ؛ آيت ا... کاشاني گفت: «علت همه اغتشاشات در ايران همان تحريک کننده تروريست است.» در همان زمان دکتر بقائي در طرفداري از آية ا... کاشاني گفت: «خاک نعلين آية ا... يک ميليون مرتبه از کله هاي سياستمداران انگليس با شرافت تر است.»
آية ا... کاشاني در برداشتن آخرين گامها براي ملي کردن صنعت نفت و کوتاه کردن دست بيگانگان از منابع ثروت ملي و دخالت در امور کشور، همزمان با تشييع جنازه رزم آرا، دستورداد تظاهرات ملي و همگاني در خيابانهاي تهران برپا شود شاه از طريق سرلشگر ضرابي براي آية ا... پيام فرستاد که مانع تندرويهاي فدائيان اسلام شود و اجتماعي را که قرار بود در ميدان بهارستان برپا شود متوقف کند اما ايشان نپذيرفت و سرانجام تظاهرات بزرگ 100 هزار نفري در تهران به راه افتاد. در اين روزها تنها مرد قدرتمند ايران آية ا... به حساب مي آمد و همه به حرکتها و تصميمات وي چشم دوخته بودند.
با کشته شدن رزم آرا، طرح ملي شدن نفت با رهبري آية ا... کاشاني و دکتر مصدق در مجلس دوباره به بحث گذاشته شد. گزارش کميسيون در 24 اسفند به تصويب مجلس شورا و در 29 اسفند به تصويب مجلس سنا رسيد. مجلس، گزارش پيشنهادي کميسيون نفت را به اين شرح تصويب نمود: «به نام سعادت ملت ايران و به منظور تأمين صلح جهان، ما امضاء کنندگان ذيل پيشنهاد مي نماييم که صنعت نفت ايران در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملي شود، يعني تمام عمليات اکتشاف، استخراج و بهره برداري در دست دولت قرار گيرد.»
آيةا... کاشاني پس از ملي شدن نفت و در تثبيت ملي شدن صنعت نفت نيز نقشي تعيين کننده بر عهده داشت. در هنگامه اي که دولت انگليس حاضر نبود تحت هيچ شرايطي به غارتگري خود خاتمه دهد و از پرداخت حق امتياز خودداري مي کرد، به دعوت وي همايش اعتراض آميزي در ميدان بهارستان برگزار گرديد و با اين اجتماع پرشور، امکان اخراج انگليسي ها از شرکت نفت فراهم گرديد و بدين ترتيب زمينه هاي اجراي قانون ملي شدن صنعت نفت عملي شد.
ديري نپاييد که دولت سرخورده انگليس، ايران را به دخالت نظامي تهديد نمود و چند کشتي جنگي به سواحل ايران اعزام کرد. در دادگاه بين المللي لاهه عليه ايران شکايت و خريد نفت ايران را تحريم نمود و بدين وسيله، نهضت ملي شدن نفت ايران را با مخاطره اي جدي مواجه ساخت.
آية ا... کاشاني اين بار نيز در مقابل تهديد نظامي انگلستان سخن از اعلام جهاد به ميان آورد. انعکاس اين تهديد در جهان به گونه اي بود که روزنامه فرانسوي «لوموند» در اين باره نوشت: «آية ا... کاشاني، پيشواي سياسي و مذهبي ايران، دنياي غرب را به جنگ مقدس بر سر نفت، تهديد مي کند و قدرت او در به راه انداختن چنين جهاد مقدس، به قدري زياد است که حتي ممکن است ميليونها مسلمان شوروي را هم از پشت پرده آهنين، به ميدان جهاد و جدال بکشاند.» از سويي، راديو باکو اعلام کرد در صورت اعلام جهاد از سوي آية ا... کاشاني، هيچ نيرويي نمي تواند سي ميليون مسلمان شوروي را از انجام وظيفه ديني خود باز دارد.
آية ا... کاشاني مدت زماني بعد از کودتاي 1332 بيمار شد و عملاً از صحنه سياسي کشور کنار رفت .در بهمن سال 1340 هنگامي که وي در بستر بيماري بود، محمد رضا شاه به اصرار اميني نخست وزير وقت، براي دلجويي نزد ايشان رفت. وقتي وارد اتاق گرديد، آية ا... کاشاني پتو را بر سر خود کشيد و در حالي که پشت خود را به شاه نموده بود، از رويارويي با اواعراض نمود وتنها جمله اي که بر زبان راند، اين بود: «روز قيامت جواب مرا چه خواهي داد؟»

منابع
1 - تاريخ سياسي معاصر ايران، ج 1
2 - آيت ا... کاشاني و سياست، ص 25
3 - نقش گروه هاي مذهبي - سياسي در نهضت ملي نفت ../../../default.htm حکيمه صاحبي
4 - غلامرضا نجاتي، جنبش ملي شدن صنعت نفت ايران
5 - نهضت روحانيون ايران، ج 2
6 - گفتگو با رسول جعفريان