نخستين كنفرانس ايالتي تهران و كنگره اول حزب توده

در اين كنفرانس، اشخاص غير‌كمونيست مانند دكتر مظفر بقائي كرماني (كه بعداً به يكي از دشمنان درجه اول حزب توده بدل شد)، مهندس احمد رضوي و جبار باغچه‌بان حضور داشتند. در اين كنفرانس، عباس اسكندري مورد حمله شديد قرار گرفت و از حزب اخراج شد. همچنين جبار باغچه‌بان ضمن نطقي، به شوروي حمله كرد كه سخنان او مورد اعتراض شديد كمونيست‌هاي حاضر در كنفرانس قرار گرفت.
كنفرانس، افراد پيشين را بعنوان اعضاي كميته ايالتي تهران، كه تا تشكيل كنگره، وظايف كميته مركزي را نيز انجام مي‌دادند، انتخاب كرد و تنها به جاي عباس اسكندري (كه اخراج شد) و ابوالقاسم اسدي (كه وفات يافته بود) دكتر فريدون كشاورز و مهدي كي‌مرام را به تركيب خود وارد كرد.
در سال 1321، حزب توده موفق شده بود در 5 استان كشور (آذربايجان، مازندران، خراسان، گيلان، اصفهان) «كميته ايالتي» خود را تأسيس كند و علاوه بر آن در 19 شهر كوچك نيز به تشكيل «كميته محلي» دست زند. در سال فوق، تعداد اعضا حزب توده در تهران حدود 300 نفر و در شهرستانها نيز همين تعداد بود. اين رقم در سال 1322، در تهران حدود 700 نفر و در استان‌هاي شمالي كشور به بيش از 1500 نفر رسيد.
كنگره اول
نخستين كنگره حزب توده در 10 مرداد 1323 در خيابان فردوسي تهران (كلوپ مركزي حزب) برگزار شد. اين كنگره در شرايطي برگزار شد كه تعداد اعضاي حزب در تهران به 1000 نفر و در شهرستان‌ها به حدود 2500 نفر مي‌رسيد و تيراژ روزنامه رهبر در تهران به 1500 نسخه و در شهرستانها به 2000 رسيده بود. در اين كنگره 168 نماينده داراي حق رأي و 19 نفر مستمع ‌آزاد شركت داشتند.
در اين كنگره، اعضاي كميته مركزي و كميسيون تفتيش كل به شرح زير انتخاب شدند:
اعضاي كميته مركزي (اسامي به ترتيب آراء):
1ـ نورالدين الموتي 2ـ دكتر محمد بهرامي 3ـ پروين گنابادي 4ـ آرداشس آوانسيان 5ـ احسان طبري 6ـ ايرج اسكندري 7 ـ علي اميرخيزي 8ـ دكتر رضا رادمنش 9ـ محمود بقراطي 10ـ عبدالصمد كامبخش 11ـ دكتر فريدون كشاورز.
اعضاي كميسيون تفتيش كل (به ترتيب آراء):
1ـ دكتر مرتضي يزدي 2ـ دكتر حسين جـودت 3ـ عبـدالحسين نوشين 4ـ خليل ملكي 5ـ مهندس علي علوي 6ـ رضا روستا 7ـ احمد قاسمي 8ـ دكتر نور‌الدين كيانوري 9ـ ضياء الموتي.
تقسيم كار و ساختار رهبري حزب توده، منتخب كنگره اول، به شرح زير بود:
هيئت سياسي: 1ـ نورالدين الموتي 2ـ ايرج اسكندري 3ـ دكتر محمد بهرامي 4ـ آرداشس آوانسيان 5ـ علي‌امير خيزي.
هيئت دبيران: 1ـ ايرج اسكندري 2ـ نورالدين الموتي 3ـ دكتر محمد بهرامي.
كميسيون تشكيلات: 1ـ عبدالصمد كامبخش (مسئول تشكيلات) 2ـ مهندس تقي مكي‌نژاد 3ـ علي كباري 4ـ تقي فداكار 5ـ نصرت‌الله اعزازي 6ـ ضياء الموتي 7ـ محمد فرجامي.
كميسيون تبليغات: 1ـ محمد پروين‌گنابادي (مسئول تبليغات) 2ـ انور‌‌خامه‌اي ‌3ـ دكتر غلامحسين فروتن 4ـ دكتر احمد‌سادات عقيلي 5ـ مهندس سليمان محمدزاده 6ـ حسين خيرخواه 7ـ حسين جهاني.
كميسيون مالي: 1ـ اميرخيزي (مسئول مالي) 2ـ دكتر مرتضي يزدي 3ـ رضا روستا.
نماينده كميته مركزي در اتحاديه: محمود بقراطي.
مسئول سازمان جوانان توده: دكتر رضا رادمنش.
مخبر فراكسيون پارلماني: دكتر فريدون كشاورز.
كنگره همچنين با اصلاحاتي در نخستين مرامنامه (برنامه) و نظامنامه (اساسنامه) حزب، با همان مضموني كه شرح آن گذشت‌‌، آن را به تصويب رسانيد. نكته جالب در اين مرامنامه، معرفي حزب توده از ديدگاه طبقاتي است‌ كه «مرامنامه» حزب توده را بعنوان «حزب طبقات ستم‌كش يعني كارگران، دهقانان، روشنفكران آزاديخواه و پيشه‌وران» معرفي مي‌كند و در رابطه با ايدئولوژي حزب (ماركسيسم ـ لنينيسم) و آرمان حزب (سوسياليسم) كاملاً ساكت است.
همانگونه كه مي‌دانيم، احزاب كمونيست، خود را «حزب پيشاهنگ طبقه كارگر» مي‌خوانند. ادعاي تعلق حزب توده به «طبقات ستم‌كش»، كه از ديدگاه ماركسيستي يك مفهوم عام پوپوليستي است، و دهقانان و روشنفكران آزاديخواه و پيشه‌وران، كه از ديدگاه ماركسيسم اقشار خرده بورژوائي جامعه‌اند، حزب توده را از نظر عرف ماركسيستي بعنوان يك حزب «دمكرات خرده بورژوائي» مطرح مي‌سازد و نه يك حزب كمونيست.
مواد مندرج در «مرامنامه» نيز از چارچوب خواست‌هاي اصلاح‌طلبانه فراتر نمي‌رود و پوشش «غيركمونيستي» حزب در حرف محفوظ است، هرچند در عمل، بتدريج ماهيت آن در سطح اقشار آگاه جامعه افشاء شده است.