كتابشناسي نهضت جنگل مروري بر منابع فارسي و لاتين در خصوص نهضت جنگل
نهضت جنگل از جمله اوراق زرين تاريخ معاصر ايران است و در نوع مبارزه، محتواي نهضت و موقعيت تاريخي، داراي خصوصيات ممتاز و ويژهاي است كه همواره مورد توجه خاص مورخان و پژوهشگران تاريخ معاصر ايران قراردارد. مبارزان جنگل نه تنها در گيرودار با استبداد داخلي و نابسامانيهاي عصر بعد از مشروطه بودند، بلكه در خط مقدم مواجهه با بولشويسم و آيين بيديني قرار داشتند و روش سياسي آنان از مو باريكتر و اي بسا از شمشير تيزتر مينمود. سستي يا سختي نسنجيده در قبال بولشويسم پيامدها و آثار نامعلومي را ميتوانست برجاي بگذارد و اقتدار يا خلوص نهضت جنگل را مخدوش سازد. به هر روي اهميت پژوهش و مطالعه پيرامون نهضت جنگل صرفا به اين امور خلاصه نميشود و خود حديث مفصلي دارد. آنچه را كه پيش رو داريد، ميتواند به عنوان مقدمه و مدخلي بر كتابشناسي نهضت جنگل مورد استفاده محققان و پژوهشگران تلقي شود و براي شما علاقمندان سودمند افتد.
حوادث تاريخ ايران از انقلاب مشروطه تا آغاز سلطنت رضاخان يكي از پرحادثهترين و مبهمترين دورهها ميباشد. دراين دوره پرآشوب، شاهد تنوع فعاليتهاي سياسي، اوج دخالتهاي مستقيم و غيرمستقيم قدرتهاي خارجي، سرعت و تعدّد حوادث و نيز تكاپوي افراد وطندوست براي حفظ ايران در كوران حوادث با راهكارهايي متفاوت هستيم. از جمله موضوعات قابل توجه در اين دوره، نهضت ميرزاكوچكخان جنگلي است كه محدوده زماني اين حركت از سال 1285 ـــ 1300ش ميباشد. براي شناخت ابعاد مختلف اين نهضت، شناسايي منابع، ضرورتي انكارناپذير است، به همين منظور، دراين مختصر، به معرفي منابع فارسي و لاتين ميپردازيم كه ميتواند در تبيين اين پديده مورد استفاده قرار گيرد. هر چند اين تلاش كاستيهايي دارد؛ ولي به عنوان مدخل كتابشناسي توصيفي نهضت جنگل در آينده تكميلتر خواهد شد. هدف اصلي تدوين اين كتابشناسي، رفع نياز محققان و پژوهشگران ميباشد كه با منابع اصلي و فرعي نهضت جنگل آشنا شده و بر اساس موضوع مورد پژوهش خود به منابع مراجعه نمايند.
منابع فارسي شامل كتابها،مقالات برگزيده و اسناد است، نهضت ميرزاكوچكخان به دلايل متفاوت از جمله خود نهضت و چگونگي وقوع آن، نقش حزب كمونيست ايران در سرنوشت آن، ارتباطش با بلشويكها، طرز تلقي حكومت مركزي و ديدگاههاي قدرتهاي خارجي از آن قابل بحث و بررسي ميباشد. كتابهاي معرفيشده جوانب مختلف اين حركت را روشن ميسازد. علاوه بر آثاري كه تنها به اين موضوع اختصاص يافتهاند، كتابهاي ديگري كه مطلبي در خصوص نهضت جنگل دارند، با ذكر صفحه آورده شده است؛ با اين حال محققان محترم ميبايست به فهرست اعلام اين كتابها نيز مراجعه نمايند. لازم به توضيح است، قسمت عمده اين منابع در كتابخانه مركز اسناد انقلاب اسلامي موجود ميباشد.
مقالات منتشرشده در اين خصوص، بسيار است كه همگي در يك سطح نيستند، براي پرهيز از ذكر مشخصات همه مقالات فيششده، برگزيده مقالاتي كه به جهاتي مهمتر بودهاند، آورده شده است. علاقهمندان براي اطلاع بيشتر ميتوانند به قسمت اول اين كتابشناسي مراجعه كنند.
در قسمت سوم از منابع فارسي، اسناد و تصاويري كه به سه شكل زير وجود دارند، معرفي شده است:
1 ـــ مجموعههاي اسناد چاپشده
2 ـــ اسناد و تصاوير پراكنده چاپشده
3 ـــ اسناد منتشرنشده موجود در آرشيوها
نهادي كه بيشترين و ارزشمندترين مجموعه سند دراين موضوع را در اختيار دارد، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران ميباشد. گويا، اين مركز قصد انتشار اسناد مربوط به نهضت جنگل را داشته كه به دليل نامعلومي متوقف شده است. بخش دوم، منابع لاتين ميباشد كه در خارج از ايران چاپ و منتشر شدهاند و بديهي است؛ براي ارائه تحقيق جامع و مانع ناچار از مراجعه به آنها هستيم.
الف: منابع فارسي
1 ـــ كتابشناسيها
ـــ آقا بخشي، علي، كتابشناسي گيلان، تهران، مركز اسناد فرهنگي آسيا، 1360.
ـــ افشار، ايرج، فهرست مقالات فارسي در زمينه تحقيقات ايراني، ج 4، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي 1369.
ـــ فهرست مقالات فارسي در زمينه تحقيقات ايراني، ج 5، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1374.
ـــ پوراحمد جكتاجي، محمدتقي؛ طالش ايراندوست، فرشته؛ معصومي اشكوري، حسين، كتابشناسي گيلان، رشت، سازمان برنامه و بودجه، 1368.
ـــ پورسفر، علي، كتابشناسي انقلاب مشروطيت ايران، تهران، مركز نشر دانشگاهي، 1373.
ـــ گنجينه اسناد، فصلنامه تحقيقات تاريخي (ويژهنامه نهضت جنگل) سال يازدهم، دفتر سوم، پائيز 1380 شماره پيايي 43.
2 ـــ كتابها
ـــ آراز، طوفان، جمهوري اول آذربايجان شمالي، 1918 ـــ 1920، دانمارك، مولف، 1374.
ـــ آفاري، ژانت، انقلاب مشروطه ايران، ترجمه رضا رضايي، تهران، بيستون، 1379، ص 205 ـــ 215 و 309 ـــ 314.
ـــ آلياني، شاهپور؛ رفيعي جيردهي، علي، نهضت جنگل و معينالرعايا (حسن خان آلياني) تهران انتشارات ميشا، 1375.
ـــ ابراهيموف، ت، پيدايش حزب كمونيست ايران، ترجمه ر. رادنيا، تهران گونش، 1360.
ـــ احرار، احمد، مردي از جنگل، تهران، انتشارات نوين، 1361.
ـــ افشاري، حسن، ميرزا كوچكخان، تهران، بينا، 1348.
ـــ البرز، منوچهر (سرهنگ ستاد 2)، تاريخ پنجاه ساله نيروي زميني شاهنشاهي ايران، به اهتمام علي وزيري، تهران، ستاد بزرگ ارتشتاران، 2535 = 1355، ص 57 ـــ 65.
ـــ املشي، بهاالدين، گوشههايي از تاريخ گيلان، تهران، بينا، 1352.
ـــ اميرزاده (شاهرخي)، كاظم، آزاده گمنام، به كوشش نصرتالله فتحي تهران، بينا، 1333.
ـــ ايرانف، م.س، تاريخ ايران نوين، ترجمه هوشنگ تيزابي و حسن قائمپناه، تهران، انتشارات طوفان، 1356، ص 39 ـــ 54.
ـــ انقلاب اكتبر و ايران، مجموعه سخنرانيهاي سمينار علمي حزب توده ايران به مناسبت پنجاهمين سالگشت انقلاب كبير سوسياليستي اكتبر، بيجا، [خارج از كشور] انتشارات حزب توده ايران، 1346 ص 249 ـــ 263.
ـــ باستاني پاريزي، ابراهيم، تلاش آزادي، تهران، انتشارات نوين، چاپ چهارم، 2536 = 1356، ص 294 ـــ 339.
ـــ برار، ويكتور، انقلابات ايران، ترجمه سيد ضياالدين دهشيري، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 2535 =1355، ص 70 ـــ 84.
ـــ بهار، محمدتقي (ملكالشعرا)، تاريخ مختصر احزاب سياسي ايران، ج 1، تهران اميركبير، چاپ چهارم، 1371، ص 164 ـــ 167.
ـــ پاينده لنگرودي، محمود، يادي از دكتر حشمت جنگي، تهران، انتشارات شعله انديشه، 1368.
ـــ پرستيس، مويسي آرنوويچ، بلشويكها و نهضت جنگل، ترجمه حميد احمدي، تهران، شيرازه، 1379.
ـــ پوراحمد جكتاجي، محمدتقي، گيلاننامه (مجموعه مقالات گيلانشناسي) رشت، طاعتي، 1366. ـــ تاريخ خيانت به جنبش ايران، بينام مولف، بيجا، بينا، بيتا.
ـــ تاريخ مبارزات مردم ايران (حقايقي درباره جنبش جنگل و حماسه سياهكل) بي نام مولف، بيجا، بينا، بيتا.
ـــ تدين، عطاالله، نقش گيلان در نهضت مشروطيت، بيجا، فروغي، 1353.
ـــ تميمي طالقاني، محمد، دكتر حشمت كه بود و جنگل گيلان چه بود (شرح مبارزات ميرزا كوچكخان و دكتر حشمت)، تهران، شركت شعله، 1324.
ـــ تهراني، حسن، جنگل، تهران، بنگاه مطبوعاتي افشاري، 1320.
ـــ جاويد، سلامالله، نهضت مشروطيت ايران و نقش آزاديخواهان جهان، تهران، انتشارات دنيا، 1347.
ـــ جاويد، سلامالله، ايران سوسيال دمكرات (عدالت) فرقه سي حقينده خاطره لريم تهران، مولف 1359. (خاطرات من از فرقه سوسيال دمكرات عدالت.)
ـــ جودت، حسين، يادبودهاي انقلاب ايران و تاريخچه جمعيت فرهنگ رشت، تهران، بيتا، 1351.
ـــ حاجيزاده، قاسم، ياد سبز (مجموعه نقاشيهايي از ميرزا كوچكخان جنگلي)، تهران، منيژه ناصري، 1371.
ـــ حوزه، ويژه ميرزا كوچك جنگلي، سال 19، شماره 112 ـــ 111، مرداد و شهريور، مهر و آبان 1381.
ـــ خاطرات سردار فاخر حكمت، به اهتمام سيفالله وحيدنيا، ناشر، تهران، چاپ اول، 1379. (مذاكره با ميرزا كوچكخان.)
ـــ خاطرات سياسي عباس خليلي را در آئينه تاريخ، (مدير روزنامه اقدام) به اهتمام محمد گلبني، تهران، انتشارات انديشه، 1380.
ـــ خلعتبري، محمدولي، يادداشتهاي سپهسالار تنكابني، گردآورنده امير عبدالصمدـــ خلعتبري، به اهتمام محمود تفضلي، تهران، نوين، 1362.
ـــ خورشيدي بر بام شرف، (دفتر شعري در سوگ و ستايش ميرزا كوچكخان جنگلي)، رشت، اداره ارشاد اسلامي، 1364.
ـــ د.م، احساناللهخان و خالوقربان، آنها كه به نهضت خيانت كردند، قم، انتشارت حق، بيتا.
ـــ دنسترويل، ژنرال ماژور، امپرياليزم انگليس در ايران و قفقاز، 1917 ـــ 1918، ترجمه ميرزا حسينخان انصاري، تهران، انتشارات روزنامه كوشش، 1309.
ـــ خاطرات ژنرال ماژور دنستريل، سركوبگر جنگل، ترجمه حسين انصاري با مقدمه و فهارس علي دهباش، تهران، كتاب فرزان، 1362.
ـــ يادداشتهاي ژنرال ماژور دنسترويل، امپرياليسم انگليس در ايران و قفقاز، ترجمه حسين نمازي، تهران، منوچهري، 1357.
ـــ دولتآبادي، يحيي، حيات يحيي، ج 4، تهران، انتشارات عطار و انتشارات فردوس، چاپ ششم، 1371، صص 133 ـــ 156 و 240 ـــ 279.
ـــ ذبيح، سپهر، تاريخ جنبش كمونيستي در ايران، ترجمه محمد رفيعي مهرآبادي، تهران موسسه مطبوعاتي عطايي، 1364، ص 33 ـــ 100.
ـــ رائين، اسماعيل، اسناد و خاطرههاي حيدرخان عمواوغلي، 2 ج، تهران، بينا، 1358 و 1363.
ـــ حيدرخان عمواوغلي، تهران، انتشارات جاويدان، 2535 = 1355.
ـــ قيام جنگل (يادداشتهاي ميرزا اسماعيل جنگلي خواهرزاده ميرزا كوچكخان) تهران، انتشارات جاويدان، 1357.
ـــ رضازاده لنگرودي، رضا، يادگارنامه فخرايي، تهران، نشر نو، 1363.
ـــ رضازاده ملك، رحيم، حيدرخان عمواوغلي چكيده انقلاب، تهران انتشارات دنيا، 1352.
ـــ رضاشاه كبير، تهران، مركز پژوهش و نشر فرهنگ سياسي دوران پهلوي، 1356، صص 53 ـــ 100.
ـــ رواساني، شاپور، نهضت ميرزا كوچكخان جنگلي و اولين جمهوري شورايي در ايران، تهران، نشر شمع، چاپ دوم، 1368.
ـــ روائي، ابراهيم، خاطرات و اسناد دفتر روائي (انقلاب مشروطيت، نهضت جنگل، دوره ناامني خلخال) به كوشش ايرج افشار و بهروز رزاقي، تهران فردوسي با همكاري اديب، 1363.
ـــ رئيسنيا، رحيم، حيدرخان عمواوغلي درگذر از طوفانها: تهران، دنيا، 1360.
ـــ زربخت، ناصر، گذر از برزخ (خاطرات يك تودهاي درمهاجرت) تهران، آتيه، 1380. صص 97 ـــ 100.
ـــ زيبايي، علي، كمونيزم در ايران يا تاريخ مختصر فعاليت كمونيستها در ايران، تهران، بينا، 1343، صص 104 ـــ 114.
ـــ سپهر، احمدعلي، ايران در جنگ بزرگ 1918 ـــ 1914، تهران، بينا، 1336.
ـــ سخنرانيهاي اجلاسيه كنگره بزرگداشت روحاني مجاهد ميرزا كوچكخان جنگلي، رشت، اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي گيلان، 1369.
ـــ سياست داخلي ايران، خاطرات و اسناد مستشارالدوله، مجموعه هفتم، به كوشش ايرج افشار، تهران، انتشارات طلايه، 1374.
ـــ شريعت گيلاني، محمدباقر، تاريخچه جنگليان، تهران، مالكين گيلاني مقيم مركز، 1337 ق.
ـــ شعاعيان، مصطفي، نگاهي به روابط شوروي و نهضت انقلابي جنگل، تهران، ارژنگ، 1349.
ـــ شميده، ع، ميرزه محمد آخوندزاده (بهرام سيروس)، راداكتور جعفرپور، تبريز، بينا، چاپ دوم، بيتا، (چاپ اول، باكو، 1974 م، كتاب به زبان تركي آذري است).
ـــ شيخالاسلامي، محمدجواد، سيماي احمد شاه قاجار، 2 ج، تهران، نشر گفتار، چاپ دوم، 1375.
ـــ : علل افزايش نفوذ سياسي روس و انگليس در ايران، تهران، كيهان، 1370، صص 59 ـــ 92.
ـــ صباحي، هوشنگ، سياست انگليس و پادشاهي رضاشاه، ترجمه پروانه ستاري، تهران، نشر گفتار، 1379.
ـــ صبوري ديلمي، محمدحسن، نگاهي از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، تهران، مولف، 1358.
ـــ طالبي، فرامرز، آواي جنگلي، (نمايشنامهاي درباره نهضت جنگل)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1367.
ـــ طاهري رشتي، محمدجعفر، شعله شمع جنگل (شمهاي از زندگي ميرزا كوچكخان و شرح حال او) بيجا، علي طاهري، 1359.
ـــ ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، ج 2، جستارهايي از تاريخ معاصر ايران، تهران، انتشارات اطلاعات چاپ چهارم، 1371، صص 55 ـــ 98.
ـــ عاقلي، باقر، تيمورتاش در صحنه سياست ايران، تهران، انتشارات جاويدان، چاپ دوم، 1372 صص 67 ـــ 120.
ـــ عباسي، محمد، تاريخ انقلاب ايران، تهران، مشرق، 1358.
ـــ عنايت، قهرمان جنگل، (سرگذشت پرماجراي سردار نامآور جنگل)، تهران، انتشارات عارف، بيتا.
ـــ غني، سيروس، ايران بر آمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگليسيها ترجمه ، حسن كاشاد، تهران، انتشارات نيلوفر، 1377، صص 83 ـــ 85 ـــ 87 ـــ 88 ـــ 107 ـــ 113 ـــ 116 ـــ 122 ـــ 168 ـــ 172 ـــ 176 ـــ 224 ـــ 249 ـــ 262 ـــ 264 ـــ 284 ـــ 308 ـــ 352.
ـــ فخرايي، ابراهيم، سردار جنگل ميرزا كوچكخان، تهران، انتشارات جاويدان، چاپ يازدهم، 1366.
ـــ گيلان در جنبش مشروطيت، تهران، كتابهاي جيبي، 1353.
ـــ فرخ، مهدي (معتصمالسلطنه)، خاطرات سياسي فرخ، به اهتمام پرويز لوشايي، تهران، اميركبير، 1347.
ـــ فردي، اميرحسين، كوچكخان جنگلي، تهران، حوزه انديشه و هنر اسلامي، 1360.
ـــ فروحي، علي؛ طالبي، فرامرز، ارمنيان گيلان، رشت، گيلكان 1377.
ـــ فورتسكيو، ل، س، رجال تهران و برخي ولايات شمال غرب ايران، ترجمه، محمدعلي كاظمبيگي، تهران، مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي، 1379.
ـــ قادري، حاتم، پژوهش در روابط ايران و روسيه شوروي يا قرارداد 1921، 2 ج، تهران، بيجا، 1359.
ـــ قهرمان ميرزا سالور، روزنامه خاطرات عينالسلطنه، ج 7، به كوشش مسعود سالور، ايرج افشار، تهران، انتشارات اساطير، 1379.
ـــ كتاني، احمد، سرزمين ميرزا كوچكخان، پژوهش درباره گيلان زمين و تاريخ اجتماعي و اقتصادي آن با نگرشي بر نهضت جنگل، با مقدمه ابراهيم فخرايي، تهران، معصومي، 1362.
ـــ كحالزاده، ميرزا ابوالقاسمخان، ديدهها و شنيدهها، (خاطرات منشي سفارت آلمان در ايران درباره مشكلات ايران در جنگ بينالمللي اول 1918 ـــ 1914) به كوشش مرتضي كامران، تهران، نشر فرهنگ، 1363.
ـــ كرونين، استفاني، ارتش و حكومت پهلوي ترجمه غلامرضا علي بابايي، تهران، انتشارات خجسته 1377، صص 87، 143 ـــ 146، 172، 196، 259، 326، 436.
ـــ كمرهاي، محمد، روزنامه خاطرات سيد محمد كمرهاي، 2 ج (ج اول برآمدن دولت وثوقالدوله ج دوم مقدمات كودتاي اسفند) به كوشش محمدجواد مرادينيا، تهران، نشر شيراز، 1382.
ـــ كوچكپور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگي ـــ اجتماعي گيلان و قزوين به كوشش سيد محمد تقي ميرابوالقاسمي، رشت، نشر گيلكان، 1369.
ـــ گروگان، حميد،حماسه ميرزا كوچكخان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1364.
ـــ گيلك، محمدعلي، تاريخ انقلاب جنگل به روايت شاهدان عيني، رشت، نشر گيلكان، 1371.
ـــ لنچافسكي، ژرژ، غرب و شوروي در ايران، سي سال رقابت 1918 ـــ 1948، ترجمه حورا ياوري، تهران، ابن سينا، بيتا.
ـــ لنزوسكي، جورج، رقابت روسيه و غرب در ايران، ترجمه اسماعيل رائين، تهران، انتشارات جاويدان، چاپ دوم، 2536، 1356 صص 95 ـــ 101. (اين دو اثر ترجمه يك كتاب هستند)
ـــ مابرلي، فردريك جميز، عمليات در ايران (جنگ جهاني ايران 1914 ـــ 1919) ترجمه كاوه بيات، تهران، خدمات فرهنگي رسا، 1369.
ـــ مبارزه دومشي در جنبش مردم، جنبش تنباكو، جنگل، دمكراتيسم و ليبراليسم، سه مقاله از رزم دانشجو، كنفدراسيون محصلين و دانشجويان ايراني براي احياي سازمان واحد دانشجويي، تهران، حقيقت، بيتا.
ـــ متولي، عبدالله، بررسي تطبيقي دو نهضت جنگل و خياباني، تهران، حوزه هنري، 1373.
ـــ مدني، احمد، جنبش جنگل و ميرزا كوچكخان، خاطرات ميراحمد مدني عضو شوراي اتحاد اسلام و مدير روزنامه پرورش، به كوشش محمدتقي ميرابوالقاسمي، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1377.
ـــ مكي، حسين، زندگاني سياسي سلطان احمدشاه قاجار، تهران، اميركبير، چاپ دوم، 1357.
ـــ تاريخ بيست ساله ايران، ج 1، تهران، انتشارات علمي، 1374.
ـــ موسوي، صفا، تاريخ مكمل جنگل، ميرزا كوچكخان، رشت، مولف، 1358.
ـــ مهجوري اسمعيل، تاريخ مازندران، ج 2، ساري، مولف، 1345.
ـــ ميرابوالقاسمي، سيد محمدتقي، دكتر حشمت و انديشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، تهران، ندا، 1378.
ـــ گيلان از انقلاب مشروطيت تا زمان ما، رشت، گيلان، 1377.
ـــ ميروشنيكف، ل . ي، ايران در جنگ جهاني اول، ترجمه ع. دخانياني تهران، انتشارات فرزانه، چاپ دوم، 1357.
ـــ نقش احزاب چپ معاصر ايران، ج 1، كار جمعي از موسسين و بنيانگذاران. جريان چپ در ايران (كتاب چاپ نشده، كتابخانه مركز اسناد انقلاب اسلامي) صص 92 ـــ 299.
ـــ نوازني، بهرام، عهدنامه مودت ايران و شوروي، مقدمه از دكتر باوند، تهران، نشر همراه، 1369.
ـــ واقف شريفي، وقتي كه ماركسيستها تاريخ مينويسند، دفتر اول، درباره نهضت انقلابي جنگل، تهران، صادق با همكاري انتشارات جنگل، 1357.
ـــ يادداشتهاي تاريخي و اسناد سياسي مستشارالدوله، مجموعه اول، به كوشش ايرج افشار، تهران، انتشارات فردوسي، 1361، صص 190 ـــ 193.
ـــ يقيكيان، گريگور، شوروي و جنبش جنگل، به كوشش برزويه دهگان، تهران انتشارات نوين، 1363.
ـــ يوسفينيا، علي اصغر، تاريخ تنكابن (محال ثلاث گيلان و مازنداران در حيطه اساطير و تاريخ گوشههاي ناشناخته از حوادث مشروطه و نهضت جنگل و تاريخ تفصيلي كلاردشت و كجور) تهران، نشر قطره، 1370.
3 ـــ مقالههاي برگزيده
آفاري، ژانت، «نقدي بر تاريخنگاري متناقض جمهوري گيلان»، ترجمه رضا رضايي، نگاه نو، ش 29، مرداد 1375، صص 51 ـــ 81.
ا.ق.م. «مكتوب وارده درباره اوضاع سياسي و اجتماعي لاهيجان» هفتهنامه جنگل، س 1، ش3، ص 4 ـــ 5.
اتابكي، تورج، «از رفيق سرخ تا دشمن خلق» (كارنامه و زمانه احسانالله خان دوستدار در سرزمين شوراها) گفتگو، ش 31، 1380، صص 143 ـــ 166.
اخبار حيرتانگيز «پاسخ به اتهامات وارده به هيات اتحاد اسلام راجع به عدم اطاعت از دولت و داشتن سوداي استقلال»، هفتهنامه جنگل، س 1، ش 12، 1335 ق، صص 1 ـــ 4 و ش 13، صص 1 ـــ 4.
اصغرنيا، محمدحسين، «ميرزا كوچك مظلوم بزرگ تاريخ معاصر» روزنامه ايران، 10/9/1376، ص 9. «افساد قونسول انگليسي در رشت» هفتهنامه جنگل، س 1، ش 18، صص 1 ـــ 4.
پاينده لنگرودي، محمود، «دو پناهنده از كميته مجازات در نهضت جنگل» گيلهوا، س پنجم، ش 40 ـــ 41، 1376، صص 43 ـــ 45.
«چگونه ايران پايدارماند؟» ميرزا كوچكخان جنگ و گريز در جنگل، روزنامه ايران، 2/9/1377، ص 7.
حاج سيد جوادي، حسن، «نهضت جنگل» كتاب گيلان، ج 2، تهران، انتشارات گروه پژوهشگران ايران، 1374، صص 181 ـــ 238.
حسيني، پروي، «اگر ميرزا گيلك نبود؟» گيلهوا، س پنجم، ش 45، 1376، ص 15.
«حل معماي طوالش وفدائيان اتحاد اسلام» هفتهنامه جنگل، س 1، ش 5 صص 6 ـــ 8.
خلتبري، ارسلان، «فرار ميرزا كوچكخان به كمك ساعدالدوله» مجله وحيد، ش 4، 1345، صص 459 ـــ 463.
درياگشت، محمدرسول، «يادي از ميرزا كوچكخان»، كلك، س1، ش 11/12، 1369، صص 358 ـــ 360.
ديوسالار، يحيي، «اتحاد اسلام و پيدايش جنگل» ارمغان، س 34، 1344، صص 224 ـــ 228 و 271 ـــ 274 و 370 ـــ 374، 416 ـــ 418، 470 ـــ 472.
«سر بريده ميرزا كوچكخان را براي تماشا مدتها به نمايش گذاشتند»، مجله هفتگي گزارش روز شماره هجدهم، 20/3/1358، ص 18 ـــ 19.
سفري، محمدعلي؛ ميرزايي، محسن، «جنبش گيلان» ضميمه بيست وهفت هزار روز تاريخ ايران و جهان تهران، روزنامه اطلاعات، 1355، صص 389 ـــ 396.
«شوروي و نهضت جنگل» آينده، س 12، ش 1 ـــ 2، صص 132 ـــ 143.
«شهيد كوچك جنگلي در آئينه ملكالشعراي بهار» كيهان هوايي، ش 1309، 23/9/1377، ص 10 ـــ 11.
شيخالاسلامي، جواد، «ميرزا كوچكخان رهبر نهضت جنگل»، تحقيقات اسلامي، ج 1، ش 2 و ش 1، 1365 ـــ1366، صص 115 ـــ 150.
طباطبايي، ميراحمد، «ايرنشناسان شوروي و نهضت جنگل»، يادنامه ابراهيم فخرايي، تهران، 1368، صص 86 ـــ 95.
فخرايي، ابراهيم، «در آسمان جنگل ...» به مناسبت شهادت ميرزا كوچكخان جنگلي روزنامه همشهري، 11/9/1377 و 12/9/1377، ص 6.
فروحي، علي، «نكتههايي درباره مقاله ميرزا كوچكخان جنگلي» تحقيقات اسلامي، ج 2، ش 2، 1366، صص 142 ـــ 148.
«كارهاي ايران» ترجمه مقاله روزنامه يني اقبال باكو درباره اوضاع جنگل گيلان، هفتهنامه جنگل، س 1، ش 5، ص 3 ـــ 4.
كسمايي، جهانگير، «شرح حال ميرزا حسين خان كسمايي»، يادگار، ج 4، س 4، صص 71 ـــ 75.
كي آرش، ساسان، «ميرزا كوچكخان جنگلي، تقاضا از جوانان و آزاديخواهان گيلان»، ايرانشهر، س 3، 1304، 507 ـــ 510.
گرانمايه، علي، «جمهوري گيلان يا جمهوري ايران» گيلهوا، س 2، ش 9، 1373، ص 6 ـــ7.
گلشني، عبدالكريم، «نهضت ميرزا كوچكخان جنگلي» كيهان هوايي، س 3، ش 9، 1365، صص 23 ـــ 25.
«مكتوب از لاهيجان درباره اوضاع سياسي و اجتماعي لاهيجان» هفتهنامه جنگل س 1، ش 14، صص 4 ـــ 6.
«ميرزا و مدرس» اميد انقلاب، س 3، ش 69، صص 20 ـــ 23 و ش 70، صص 20 ـــ 23.
نجمي، ناصر، «نهضت جنگل نبرد در سه جبهه» روزنامه ايران، 26/7/1377، ص 7.
نوايي، عبدالحسين، «انقلاب گيلان چگونه آغاز شد» يادگار، س 4، ش 3، صص 41 ـــ 55.
«همراهي خالو قربان با عوامل دولتي و دستگيري غلامحسينخان در طارم» روزنامه اطلاعات، 23/3/1364، ص 6.
«همكاري مردم با جنگليها و اسنتطاق آنان توسط نظميه» روزنامه اطلاعات، 26/3/1364. ص 6.
4 ـــ اسناد
1/4ـــ مجموعههاي سندي چاپشده:
ـــ برگهاي جنگل (نامههاي رشت و اسناد نهضت جنگل) به كوشش ايرج افشار، تهران، نشر و پژوهش فرزان، 1380.
ـــ بيات، كاوه، ايران و جنگ جهاني اول، (اسناد وزارت خارجه) تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1370.
ـــ شيخالاسلامي، محمدجواد، اسناد وزارت خارجه بريتانيا درباره قرارداد 1919 ايران و انگليس، تهران، كيهان، 1365.
ـــ عظيمي، رقيهالسادات، نهضت جنگل به روايت اسناد وزارت امور خارجه، تهران، وزارت امور خارجه، 1377.
ـــ قطبي، بهروز، اسناد جنگ جهاني اول در ايران، (همراه با خبرهاي تلگرافي جنگ پروس فرانسه به خط ناصرالدين شاه قاجار) تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، نشر قرن، 1370، صص 56، 242، 271، 323 ـــ 334.
ـــ كشاورز، فتحالله، نهضت جنگل، اسناد محرمانه و گزارشها، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1371.
ـــ ميرزا صالح، غلامحسين، جنبش ميرزا كوچكخان بنا بر گزارشهاي سفارت انگليس در تهران، تهران، نشر تاريخ ايران، 1369.
ـــ نصيري مقدم، محمدنادر، گزيده اسناد درياي خزر و مناطق شمالي ايران درجنگ جهاني اول، تهران دفتر مطالعات سياسي و بينالمللي وزارت خارجه، واحد نشر اسناد، 1374.
ـــ وكيلالدوله، حسينعلي مقصودلو، مخابرات استرآباد، 2 ج، به كوشش ايرج افشار و محمدرسول درياگشت، تهران، نشر تاريخ ايران، 1363.
2/4ـــ اسناد و تصاوير پراكنده چاپشده
«اسناد تاريخي» سايبان، س 13، ش 325، صص 1 ـــ 3.
اسناد روحانيت و مجلس، ج 2، به كوشش منصوره تدينپور، زير نظر غلامرضا خدايي عراقي، تهران، كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، 1375، صص 95 ـــ 98.
«اسناد و نوشتجات تاريخي درباره جنگل» فروغ، س 1، ش 3، صص 89 ـــ 91؛ و ش 4، صص 122 ـــ 124 و ش 5، ص 148 و ش 6، صص 171 ـــ 172.
افشار، ايرج، «اسناد ناصر دفتر خلخالي براي تاريخ خلخال و نهضت جنگل»، آينده س 9، ش 8 ـــ 9، صص 633 ـــ 643.
ـــ «اسناد گرفتاري محسنخان امينالدوله در جنگل» يادگارنامه فخرايي، صص 361، 378.
ـــ «سندي درباره جنگل» آينده، س 8، ش 8، ص 429.
ـــ «سندي درباره جنگل به خط مستشارالدوله» آينده، س 9، ش 2، صص 158 ـــ 164.
ـــ «عكسي ديگر از ميرزا كوچكخان» س 12، ش 2، ص 276.
ـــ قباله تاريخ، تهران، انتشارات طلايه، 1368.
«برگهايي از تاريخ»، تاريخ معاصر ايران، كتاب پنجم، تهران، موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگي 1372، صص 277 ـــ 351.
دوستدار، احسانالله، «جنبش انقلابي شرق، جنبش ملي و انقلابي در ايران 1919 ـــ 1920» خسرو شاكري، اسناد جنبش كارگري و سوسيال دمكراسي و كمونيستي ايران، ج 3، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1358، ص 28.
سلطانزاده، آواتيس، «ايران معاصر» خسرو شاكري اسناد جنبش كارگري ...، ج 4، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1359، ص 63.
ـــ «درباره نهضت جنگل» خسرو شاكري، اسناد جنبش كارگري ... ج 1، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1358، صص 82 ـــ 84.
گلشني، عبدالكريم، «سندي درباره جنبش جنگل» مطالعات تاريخي، ش 2، 1369، صص 335 ـــ 339.
3/4ـــ اسناد منتشرنشده موجود در آرشيوها
ـــ مجلس شوراي اسلامي، كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي.
ـــ موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، آرشيو اسناد.
ـــ سازمان اسناد ملي ايران، آرشيو اسناد ( اسنادي كه اخيرا از جمهوري آذربايجان مربوط به نهضت ميرزا كوچكخان به اين آرشيو منتقل شده است.)
ـــ آرشيو مركز اسناد در تاريخ ديپلماسي وزارت امورخارجه.
ب ـــ منابع لاتين
Abrahamian, E, and f. kazemi “ The Non ___ revolutionary peassntry of Modern Iran” Iranian Studies 11 (1978).
Agaev, s.I. “ Revolutionary Movements and Reformsin Iran “ The Revolutionary process in th East: past and present, ed.R.vlyanovsky. Moscow, 1982.
Amoghli. Haidarkhan “ The social Base of the persian Revolution,,. Zhizn Natsional, nostei 18 (Jun 15, 1920).
Avery, p. Modern Iran, Iondon, 1965.
Barmine, A. Memoirs of a soveiet Diplomat.,, wesport, conn, 1938.Rpt. 1973.
Blank,s. “ soviet politics and the Iranian Revolution of 1919 ___ 1921”. Chahiers du Monde Russeiet sovetique 21 (1980).
Chaqueri, c. (Khosrow shakeri) “ The Jangali Movemen and soviet Historiography” central Asian survey 5 (1985).
______ , ed, ََ le Mouvement communiste en Iran,,. Florence 1979.
______ ََ The soviet socialist Republic Of Iran, 1920 ___ 1921 ,, Brith of trauma, University of pittsburg press pittsburghand London , 1995.
Dailami, p. “ the Bolsheviks and the Jangali Movement, 1915 ___ 1920” Cahiers du monde Russe et sovietique 31 (1990).
Degras, J ََ . soviet Documents on foreign policy,, Vol, 1. London, 1951.
Ehsan ___ ollahkhanc (Doustar) “ Appeal to president Narimanov”. Izvestia, July 13, 1921. Translated into frech in Bulletin periodique de la presse Russe, no. 95 (1921).
______ ََ Revolutionary and National Movement in persia, 1914 ___ 1917, Memoirs of a contemporary withess “Novyivosok, pt. 1 , nos.23 ___ 24 (1928) , pt. 2, nos.26 ___ 27 (1929)؛ pt. 3, no. 29 (1929). In russian.
Elwell ___ sutton,I.p. “Reza shah the Great: founder of the pahlavi dynasty. “In Iran under the pahiavis, ed.G. Ienczowski. Stanford 1978.
Foroughian, H. ََ The Impact of the Great october sociapist Revolution on the liberation Movement in Gilan ََ In the october Revolu Iion and Iran, Leipzig, 1967.
“For The Fifrst Congress of the Adalat party” Kommunist, no.49 June 23, 1920.
ََ Iran Political Diaries 1881 ___ 1965 ,, Volume 5, 6, General Editor DrR.M.Burrell Research Editor Robertl. Jarman, Archire Editions. 1997.
Iranian communist party. ََ programma persidskoi Kommunistichekoi Partii(B)Resht,, [?] 1920.
Ketabi, M. ََ KuCekHan and die Gangali ___ Bewegug,, Darstellung and Analyse der persischen Bewegug Gangal, 1915 ___ 1921. Ph.D.diss., Heidlberg, 1972.
Marchenko (Martchenko),M. “Mirzakutchuk,dit Kut chuk Khan, savie et sonoeuvre”. Revue du MondeMusul man 40 ___ 41 (1920).
Tchilinkirian, A. “The persian Revolution”. Mshak (Tiflis), no. 200(1909).
T.G[Gaidar Tariverdiev, َ Amoghli]. ََ The social Base of the persian Revolution”. In Russian. Zhizn Nasional, nostei, June 15, 1920. Translated in la social ___ Democratie en Iran,ed.c.chaqueri Infrench.
Ybert ___ chabrier,E. ََ Gilan, 1917 ___ 1920: The Jangalist Movement According to the Memoirs of Ihsan Allah Khan” central Asian siansurrey 2, no.3(1983).
Zabih, s,,. The communist Movement in Iran. ََ stanford, 1966.