حزبی که 9 سال عمر کرد
وجود احزاب در ایران با توجه به ایدئولوژی اسلامی این کشور دارای ضوابط و دستورالعمل های خاصی است. که می توان در قانون اساسی آن را مشاهده نمود. حزب در تفکر ما باید عرصه ای برای پیشرفت بیشتر و در راستای وحدت کلمه باشد نه در راه تفرقه و ایجاد موانع. حزب جمهوری اسلامی نیز بر مبنای ایدئولوژی اسلامی به وجود آمده است.
یک هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 29 بهمن 1357 ش، شماری از برجستهترین شخصیتهای علمی، مذهبی و سیاسی ایران که در پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی داشتند و از یاران نزدیک حضرت امام خمینی محسوب میشدند حزب جمهوری اسلامی را تأسیس کردند. پس از اعلام تأسیس، پرسشنامه و برگه درخواست عضویت به همراه طرح اساسنامه و مرامنامه حزب درسطح وسیع و از طرق گوناگون پخش شد و حزب شروع به عضوگیری کرد. به گفته رهبران حزب، در روز اول ثبت نام، بیش از هشتاد هزار نفر برای عضویت، به مراکز حزب در سراسر کشور مراجعه کردند. دکتر باهنر، صد روز پس از تأسیس حزب، مواضع آن را در مسائل سیاسی، اعتقادی، اقتصادی و فرهنگی بیان داشت و تعداد اعضای حزب را تا آن روز، دو میلیون نفر ذکر کرد. هدف این حزب، ایجاد یکپارچگی و همکاری هرچه بیشتر نیروهای وفادار به انقلاب اسلامی، سامانبخشیدن به حکومت اسلامی و پایهگذاری دولت جمهوری اسلامی طبق قانون اساسی بود. در بین نخستین مُؤسِّسان حزب جمهوری اسلامی، حضرات آیات: شهید سید محمد حسینی بهشتی، سید علی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی و محمدجواد باهنر حضور داشتند. کار این حزب با دبیر کلی شهید بهشتی آغاز شد.
آنان با همفکری و همکاری شماری دیگر از نیروهای انقلابی توانستند در دورهای حساس و سرنوشتساز از تاریخ انقلاب اسلامی، در تدوین قانون اساسی و تشکیل ارکان نظام اسلامی، دفاع از مبانی فکری جمهوری اسلامی و تبیین اندیشهها و برنامههای مترقی اسلام برای رشد و کمال جامعه اسلامی و نظام مردسالاری دینی در برابر اندیشههای مارکسیستی، لیبرالی و ملیگرایی، نقشی مهم ایفا کنند. از همین رو، احزاب و گروههای منحرف و وابسته به بیگانگان و پشتیبانان خارجی آنان، با حزب جمهوری اسلامی و رهبران آن به مخالفت پرداخته و در دفعات متعدد، افراد مهم و مؤثر حزب و انقلاب را به شهادت رساندند.
هدف این حزب، ایجاد یکپارچگی و همکاری هرچه بیشتر نیروهای وفادار به انقلاب اسلامی، سامانبخشیدن به حکومت اسلامی و پایهگذاری دولت جمهوری اسلامی طبق قانون اساسی بود.
پس از حزب جمهوری اسلامی دارای ساختاری علنی بود و اركان تشكیلاتی آن عبارت بودند از: عضو، حوزه شورا (بخش، ناحیه، شهرستان و استان) شورای داوری، شورای فقها، هیأت اجرایی و شورای مركزی.
تأیید امام خمینی (ره) و حضور تعدادی از مسؤولان ارشد نظام در این حزب، در استقبال و جذب افكار عمومی نقش عمده‌ای ایفا كرد و به همین جهت این حزب به سرعت گسترش پیدا كرد. و نامزدهای آن توانستند در سه دوره از چهار دور? ریاست جمهوری، پیروز شوند.
علل انحلال
افزونی بر این كه عده‌ای این حزب را منتسب به گروه خاصّ (روحانیون) و عده‌ای دیگر هم آن را حزب رئیس جمهور، نخست وزیر و رئیس مجلس می‌دانستند. علل دیگری در انحلال آن دخیل بود.
علل درونی حزبی
1- عدم سازماندهی به دلیل گستردگی بی‌رویه دفاتر و افزایش نیروها؛
2- حجم زیاد كارها و مسؤولیت‌های رهبران آن؛
3- عدم دقت در عضوگیری، و هزینه‌های زیاد.
علل برونی حزبی
نارضایتی امام خمینی (ره) از گسترش تشكیلات حزب در سراسر كشور و حزبی شدن ائمه جمعه و جماعات و نیز بعضی رفتارهای حزب كه سبب تفرقه بین نیروهای معتقد به اسلام فقاهتی می‌شد.
علاوه بر این، مشكلات اقتصادی اجتماعی به وجود آمده در كشور، باعث شد كه در حزب سه دیدگاه چپ، راست و میانه شكل بگیرد. در نتیجه، در تاریخ یازده خرداد 1366 ه.ش آیت الله خامنه‌ای و حجت الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی طی نامه‌ای به امام امت (ره)، خواستار توقّف فعالیت‌های آن شدند. ایشان نیز با این درخواست موافقت نمود.