جمهوریخواهی در نهضت ملی شدن نفت

اما واقعیت این است که مصدق شخصا رژیم مشروطه سلطنتی را برای اوضاع سیاسی - اجتماعی آن روز ایران مناسبتر می دانست و علی رغم تحرکات برخی از افراد و جریان ها هیچگاه در صدد انجام این کار و برچیدن نظام شاهنشاهی و برقراری رژیم جمهوری برنیامد. فضا در آن زمان به گونه ای بود که شاه از ترس سرنگونی حکومت خود به وحشت افتاده از دکتر مصدق تضمین می خواهد. لذا مصدق سوگند نامهای نوشته و متعهد می شود که با جمهوری شدن ایران موافق نبوده و اگر زمانی مردم ایران در صدد سرنگونی رژیم سلطنتی بر آمدند، وی کاندیداتوری ریاست جمهوری را نخواهد پذیرفت1.
اما گذر زمان نشان داد که وحشت محمد رضا شاه بی دلیل نبوده وافراد و جریاناتی که در کنار مصدق فعالیت می کردند اندیشه سرنگونی رژیم سلطنتی و ایجاد جمهوری را در سر داشتند. ولی سد بزرگ سر راهشان دکتر مصدق و اعتقاد او به قانون اساسی مشروطه بود. پس از کودتای نافرجام25 مرداد1332 فرصت بروز و ظهور این اندیشه موقتا فراهم گردید. پس از شکست برنامه کودتا در25 مرداد در میتینگی که روز پس از کودتا در میدان بهارستان برگزار گردید، ”برای نخستین بار هدف سخنرانان و مردم در جهت نفی رژیم سلطنتی بود. ”2 در میتینگ مذکور مردم شعارهایی چون: “مرگ بر شاه خائن”، “نابود باد بساط ننگین دربار پهلوی”، “ما شاه نمی خواهیم”، “شاه باید محاکمه شود”، “مصدق پیروز است” سر می دادند و سخنرانان زبان به تقبیح شاه و رژیم سلطنتی گشوده بودند3. از مهمترین سخنرانان در این میتینگ دکتر حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دولت دکتر مصدق بود که شدیدترین حملات را به رژیم سلطنتی و شخص محمد رضا داشت. دکتر فاطمی علاوه بر این سخنرانی، در سر مقاله ای در شماره26 مرداد روزنامه باختر با عنوان “خائنی که می خواست وطن را به خاک و خون بکشد فرار کرد”، محمد رضا و پدرش رضا شاه را آماج شدیدترین حملات قرار داده و با تصریح به دستنشاندگی آنها، آشکارا مردم را به قیام و سرنگونی سلطنت پهلوی دعوت نمود4.
پس از این وقایع و در حالی که شاه بعد از شکست طرح کودتای اولیه در15 مرداد1332 از کشور گریخته و عملا از صحنه سیاسی خارج شده بود، در منزل دکتر مصدق مباحثات و مشاجرات شدیدی برای تعیین تکلیف نوع رژیم سیاسی آینده دولت در گرفت. در این میان مسئله ادامه سلطنت سلسله پهلوی کاملا منتفی گردید5. اما با انجام کودتای28 مرداد1332 سیر وقایع به سمتی رفت که نه تنها رژیم سلطنتی ابقاء گردید، بلکه جمهوریخواهان من جمله دکتر حسین فاطمی به شدیدترین مجازات ها محکوم شدند.

پی نوشتها:
1 - محمد حسن امین “تاریخچه جمهوریخواهی در ایران”، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره171-172، ص93.
2 - محمد علی سفری، قلم وسیاست، ص835.
3 - پیشین، صص837-838.
4 - نقل از روزنامه باختر امروز مورخه26 مرداد1332.
5 - سفری، همان، ص843.