معمای پلهای خداآفرین

پلهای خداآفرین که در میان دو قسمت از سرزمین آذربایجان یعنی قره داغ و قره باغ بنا شده است، موضوع این مقاله می باشد. نویسنده یکی از اعضای آکادمی علوم آذربایجان و از باستان شناسان معروف آن کشور است. نام اصلی مقاله (nijat korpulari) بوده و در کتاب (garabaghin kechmishina saiahat) آمده است.

مردم دیرزمانی ارس را رودی از بهشت می نامیدند. پلهای خداآفرین به تعداد دو فقره و با فاصلة 800 متر از یکدیگر در نقطة باریک این رودخانه ساخته شده اند. هر دو پل از نظر مهندسی و معماری با یکدیگر تفاوت دارند. یکی از آنها با سنگ سفید ساخته شده و 11 دهانه دارد. بلندی آن 12 متر و طول آن 130 متر است. بنا به شدت آب، دهانة آن با یکدیگر از نظر اندازه اختلاف دارد. موج شکنها نیز از سنگ رودخانه هستند. در سال 1828 پس ازعهدنامة ترکمن چای، قسمت متصل به دو ساحل پل منفجر گردید.
منابع اطلاعاتی در مورد پلها اندک است. تنها یکی از نویسندگان سدة 13 از احداث آنها در سدة هشتم میلادی خبر می دهد. پایین تر از پل سنگی، پل دیگری با آجر پخته ساخته شده است. چون رودخانه در این قسمت عریضتر است، طول پل آجری و تعداد دهانة آن بیشتر است. این پل 200 متر طول و 5/4 متر عرض و 15 دهانه دارد. برای این پل نیز موج شکنهای مخصوصی ایجاد شده است. اندازة آجرها و معماری این پل، احداث آن را در سدة 13 امکان پذیر می سازد. دو مسئلة مبهم وجود دارد:
یکی از آنها این است که چرا دو فقره پل ساخته شده است؟ چرا در حالی که یکی ویران نشده دیگری ساخته شده است؟
مسئلة دیگر اینکه چرا این پلها تنها در این مکان ساخته شده اند؟ چرا که خداآفرین برسرراههای کاروان رو قرار ندارد و از نظر جغرافیای نیز کمتر قابل دسترسی است.
برخی معتقدند که چون پل سنگی ناتوان گردید، پل آجری ساخته شد. این اندیشه صحیح نیست چرا که قدیمی ترین پل در سدة 19 به سختی خراب شده است و تازه نتوانسته اند به طور کامل آن را ویران کنند. پل دوم اکنون نیز تواناست. پس این فکر راضی کننده نیست.
احتمال دیگر اینکه از نظر ما هر دو پل توسط فئودالها و برای اخذ گمرک و کسب ثروت ساخته شده اند. چنین اتفاقی در مشرق زمین و همچنین مغرب زمین مرسوم بوده است.
گمان دیگر اینکه پل اول برای پل دوم نقش سبک کننده و کمک رسان را داشته است. یعنی پل او برای کم کردن نیروی امواج در زمان سیل و پل دوم برای رفت و آمد سالم و بی خطر به کار می رفت.
احتمال دیگر اینکه یک پل برای حمل و نقل انسانها و پل دیگر برای عبور حیوانات و احشام بوده است. در هر حال تحقیقات بیشتری لازم است.
مسئلة موقعیت پلها همچنان باقی است. این پلها نه بر سرراه اردبیل ـ بیلقان و نه بر سر راه تبریز ـ جلفا قرار ندارند. در جنوب آن کوههای صعب العبور و در شمال صحراهای خالی وجود دارد. دو احتمال وجود دارد:
نخست اینکه پلهای خداآفرین اصلاً برای کاروانها ساخته نشده بلکه استفادة نظامی و استراتژیک داشته است. دیگر اینکه پس از اشغال آذربایجان توسط تازیان، میان وادی قره چای با جاده های تبریز ـ بیلقان ـ بردع ـ تفلیس راه تجاری جدیدی بوده که این پلها در مسیر آن ساخته شده اند. ولی این فکر به نظر علاقلانه نیست. چرا که این راه چندان اهمیتی نداشته که چنین پلهایی بر آن ساخته شوند. تحقیقات نشان می دهد که احتمال اول به حقیقت نزدیکتر است.
دو مسئله این احتمال را تقویت می کند: اولاً هیچ معلوماتی دربارة وجود راه تجاری در این منطقه در دورة باستان و میانه وجود ندارد و شرایط جغرافیایی و طبیعی نیز این اجازه را نمی داد. دوم اینکه در هر دو سوی رود در جاهایی مناسب قراولخانه هایی درست شده بود. قراولخانة شمالی جایی بلندتر از رودخانه ساخته شده و اکنون در میان اهالی به قیزقالاسی معروف است. قراولخانة جنوبی نیز درست روبروی پل سنگی و به صورتی مستحکم بنا شده است. وجود چنین ساختمانی تنها به منظور جنگ و دفاع قابل قبول است. تحقیقات در باره پلها همچنان ادامه دارد.