معرفی و مقایسه زمانی- مکانی عوامل مؤثر در خرد شدن پراکندگی اراضی زراعی و مسأله یکپارچه سازی
چکیده :
در سال 65 مناطق روستایی 8/45 درصد از کل جمعیت کشور را به خود اختصاص داده و درصد شاغلان بخش کشاورزی نیز 24/30 درصد اعلام شده است.اما این نسبت(جمعیت)و(اشتغال)نتوانسته است جایگاه مناسب خود را در اقتصاد کشور کسب نماید و مستلزم مطالعه وسیعی است.لیکن یکی از مهمترین عوامل بازدهی نامطلوب اقتصاد کشاورزی و عدم جذابیت مناطق روستایی مسأله خرد و پراکنده بودن اراضی زراعی است و این نیز از عوامل مختلفی چون اصلاحات ارضی، خرید و فروش اراضی کشاورزی، آیشگذاری، نوع کشت و محصول، میزان جمعیت، ارث و مسایل اجتماعی و فرهنگی متأثر میباشد.در این مجموعه با بهرهگیری از مطالعات صورتگرفته در این زمینه و نتایج مطالعه میدانی نگارنده در 7 دهستان به معرفی عوامل یادشده پرداخته میشود.همچنین با مقایسه عوامل از نقطه نظر زمانی(پویایی)-مکانی(وسعت عمل)به دستهبندی آنها اقدام شده است.در پایان اذهان محققین و علاقهمندان را به این مسأله مهم جلب مینماید که رفع و تعدیل عوامل تقطیع اراضی و پرداختن به امر یکپارچهسازی مستلزم مطالعه و الویتبندی موارد ذیل است:
الف)توجه به عوامل پویا-وسیع(شامل ارث، جمعیت، عوامل اجتماعی، آیشگذاری اقلیمی، نوع محصولات و کشت).ب)عوامل پویا-کم وسعت(شامل خرید و فروش زمین).ج) عوامل ایستا-وسیع(از جمله اصلاحات ارضی، آیشگذاری برای تقویت خاک و انواع محصولات)
بنابراین تأکید عمده باید بر مسایلی باشد که دایما بر مسأله خرد و پراکنده بودن اراضی زراعی دامن زده و میزدند همچون ارث که از یکسو نیازمند توجه قانونی و همهجانبه و از جانب دیگر تلاش اجتماعی-فرهنگی مستمری را در ایجاد بستر مناسب برای پذیرش از سوی کشاورزان طلب مینماید.
مقدمه:
از مهمترین مسائل جهان امروز مسأله تامین مواد غذایی است.بطوریکه از نظر کمیت در مهار کمغذایی موثر باشد و از دید کیفیت نیز بتواند سوءتغذیه را برطرف نماید.همچنین گسترش صنایع نیز نیازمند مواد خام بیشتر با کیفیت مطلوبتری است.در چنین شرایطی در کشورهای در حال توسعه از منابع آب و خاک بصورت بهینه استفاده نمیشود.یکی از معظلات جدی در کشورهای درحالتوسعه و در مورد اخیر کشور خودمان وجود مسأله و پراکنده بودن اراضی زراعی است که کارایی کلیه عوامل تولید را بنحو چشمگیری کاهش میدهد.بعلاوه کار در چنین اراضی کموسعت و پراکندهیی آن هم با اعضای خانواده موجب میشود تا ضمن کاهش بهرهوری و بیکاری پنهان، زنان و سایر اعضای خانواده نتوانند بطور جدی در فعالیتهای دیگری چون صنایع دستی و دامپروری شرکت نموده و موجبات افزایش درآمد خانوار را فراهم نمایند.لذا روستاییان در یک ارزیابی سرانگشتی بین درآمد خانوار شهری و روستایی به راحتی راهی شهرها شده، پدیده مهاجرت موجب تشدید مسایل و مشکلات شهری، ایجاد و توسعه مشاغل کاذب، گسترش آلونکنشینی و حاشیهنشینی گردیده و در مناطق روستایی نیز اثرات سوئی را برجا میگذارد.ریشه این تحرک، بیرغبتی و مقایسه همان کمبازدهی و نتیجه آن کمدرآمدی خانوار است و با اتکاء خانوار روستایی به فعالیت کشاورزی بخش اعظم این معضل آن عدم کارایی اراضی و پراکنده خانوار مربوط بوده بنابراین شایسته توجه ویژه است.
هرچند در قوانین اصلاحات ارضی به واگذاری زمین به پسر بزرگتر زارع متوفی، جایگزینی سهم بجای زمین و کار روزمزد در شرکتهای سهامی زارعی توجه گردیده اما متاسفانه ضمن نداشتن ضامن اجرایی تاثیر مطلوبی از خود باقی نگذاشته است.
در میان آثار محققین و بعد از انقلاب اسلامی نیز بررسی عوامل موثر در تقطیع اراضی و همچنین لزوم اجرای یکپارچهسازی اراضی در برخی از مناطق کشور بصورت موردی دیده میشود.در اذهان عمومی و خصوصا دانشجویان، اصلاحات ارضی عامل خرد شدن و پراکندگی اراضی شناخته شده و بر آن نیز تاکید میشود.اما لازم است بدانیم که اصلاحات ارضی بعنوان یکی از مهمترین عواملی است که بصورت وسیع و بیسابقهای به توزیع اراضی زراعی بین زارعین صاحب نسق پرداخت.لیکن باید در نظر داشت که در یک مقطع زمانی اجرا شد یعنی از نظر زمانی ایستا بوده، ولی از نظر مکانی وسیعترین عامل است.درحالیکه اراضی توزیعشده دائما توسط سایر عوامل در هر سال و هر نسل کوچکتر و پراکندهتر میشوند.در حال حاضر سهم این عوامل که از نظر زمانی پویا هستند مهمتر از اصلاحات ارضی است و بایستی به بررسی آنها پرداخته و در تعدیل و رفع آنها سعی شود.لازم به ذکر است که این عوامل نه تنها موجب کموسعت و پراکنده شدن اراضی زراعی میشوند بلکه بعضی از آنها امر یکپارچهسازی را با مشکل مواجه میکنند.
در خصوص اهمیت و ضرورت پرداختن به توسعه کشاورزی-روستایی و مسأله خرد شدن و پراکندگی اراضی زراعی * جایگاه بخش کشاورزی در تأمین مواد خام صنایع و مواد غذایی مورد نیاز جمعیت جهان نیز موجب شده است تا محققین به طرح مدلهای توسعه کشاورزی بپردازند که از آن جمله میتوان به مدل توسعه گسترش مرزی ledom reitnroF -حفظ منابع ledoM noitavresnoC -مدل متأثر از توسعه شهری-صنعتی ledoM tcapmi lairtsudni-nabrO -مدل انتشار noisuffiD ledoM -استفاده از نهادهای پرمحصول ledoM tupni ffoyap-hgiH و نوآوری القایی(فنی و نهادی) ledoM noitavonni decudni اشاره نمود. 4
خوشبختانه در کشور ما مسؤولین ضرورت توجه به کشاورزی و توسعه روستایی بخوبی احساس نموده و در برنامه دوم توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور نیز به امر یکپارچهسازی تأکید گردیده است.در سطح بینالمللی نیز برخی از کشورها به این امر اقدام کرده که میتواند تجربه مناسبی برای سایر کشورها باشد.به عنوان مثال مجمع فدرال توسعه زمین(فلدا)برای توسعه اراضی کشاورزی و مجمع فدرال ادغام و احیاء زمین(فلکرا)برای یکپارچهسازی اراضی زراعی در کشور مالزی ایجاد شدهاند. 2
در این مجموعه به معرفی عوامل مؤثر در تقطیع اراضی زراعی و دستهبندی آنها براساس زمانی(پویایی)-مکانی(وسعت عمل)-اقدام میشود سپس در جهت معطوف نمودن اذهان علاقهمندان و محققین به تأکید بر رفع و تعدیل این عوامل با در نظر گرفتن اولویت آنها:الف)عوامل پویا-وسیع ب)عوامل پویا-کموسعت ج) عوامل ایستا-وسیع تلاش میگردد.
(*)-دانشمندانی چون مایکل تودارو 7 ، مارک دوفومیه 12 ، تئودور شولتز 19 ، جی.ام.مولت 34 ، جاسبرسینگ واس.اس.دیلون 16 و سازمانهای OAF 35 و بانک جهانی 13 تاکنون دیدگاههای متنوعی ارائه نمودهاند.
روش بررسی
در این بررسی تمامی عوامل اصلی و فرعی وابسته به این عوامل با استفاده از آمارهای موجود و مطالعات انجامشده از دید مکانی یا وسعت عمل و زمانی یا مداومت عمل یعنی ایستا و پویا بودن هر عامل مورد ارزیابی قرار میگیرد.
این مطالعه با بهرهگیری از مطالعات انجامشده و تجارب آموزشی-پژوهشی نگارنده صورت گرفته و از مهمترین مشکلات انجام آن پراکندگی منابع، کمبود آمار و ارقام در مورد برخی از عوامل و عدم هماهنگی در ارائه آمار و ارقام در منابع موجود است.امید است این تحقیق از زاویه خاص خود مورد توجه محققین قرار گرفته و با انجام مطالعات سایر علاقهمندان نیز کاملتر گردد.
عمدهترین عوامل موثر در خرد و پراکنده شدن اراضی زراعی
1-اجرای اصلاحات ارضی:
اجرای اصلاحات ارضی بعنوان پاسخی به تقاضای روزافزون به مواد غذایی و مواد خام صنایع مورد توجه دولتهای مختلف قرار گرفت و دارای هدفهای اقتصادی- اجتماعی-فرهنگی و سیاسی بود و از آن بعنوان راهحلی برای حل مسایل مالکیت، تعدیل قدرت، ایجاد اشتغال در بخش کشاورزی و توسعه سرمایهگذاری و افزایش بازده یاد شده است. 11
1-1-اصلاحات ارضی تابع دیدگاههای مختلف، متفاوت تفسیر شده است: 1-1-1-هر تغییر کوچک یا بزرگ در امور کشاورزی را میتوان به دلخواه اصلاحات ارضی نامید اما کاربرد آن عبارتاند از:الف»اصلاحات ارضی به معنای تغییر شیوه تولید و نظام اجتماعی(اصیل و متداولترین تعریف).ب»به معنای بهرهبرداری بهتر از منابع طبیعی و نیروی انسانی در کشاورزی و دامداری.ج»به معنای تجدید و تعدیل مالکیت زمین و درآمد ناشی از آن یا عدالت اجتماعی. 1
1-1-2-مفهوم اصلاحات ارضی بطور اعم عبارتاند از تقسیم زمینهای قابل کشت بین کشاورزان و کارگران روستایی به صورت اجاره درازمدت یا فروش قطعی. 11
معنی آن در حقیقت دگرگون ساختن قوانین گذشته و جانشین نمودن یک سلسله قوانین جدید بجای آن میباشد.هدف از اجرای چنین طرحی هماهنگ ساختن این قوانین با بنیادهای اقتصادی کشور است که به منظور توسعه و پیشرفت به مرحله اجرا گذاشته میشود. 11
1-1-3-اصلاحات ارضی واژه مرکبی است که متاسفانه در برخی از مجامع بخشی از مفهوم آن یعنی تقسیم زمین بین زارعین بعنوان معنای کلی جا افتاده است.به نظر لوکوز (ezoceL) اصلاحات ارضی مجموعه عملیاتی است که هدفش تغییر ساخت ارضی در یک کشور یا یک ناحیه از طریق اصلاح روابط اجتماعی به منظور تامین شرایط لازم جهت استفاده از تکنیکهای زراعی و افزایش تولیدات کشاورزی است. 23
پس میتوان گفت اصلاحات ارضی اعمال یک سلسله قوانین و مقررات علمی وضعشده جهت استفاده بهینه از عوامل تولید و نهادهای کشاورزی، بکارگیری تکنیکهای جدید و مناسب زراعی، ایجاد تعادل اجتماعی و توزیع عادلانه زمین یا اصلاح شیوه مالکیت بر اراضی زراعی در جهت توسعه و شکوفایی اقتصاد کشور است.
1-2-اجرای اصلاحات ارضی و مسایل سیاسی-اجتماعی و اقتصادی:
همچنانکه دیدگاههای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی از جامعهای به جامعه دیگر و از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، اهداف کلی دولتها از اجرای اصلاحات ارضی نیز میتواند متفاوت باشد یا بعبارتی کشوری براساس ساختار طبیعی -اقتصادی-اجتماعی و سیاسیش روش خاصی را جهت اجرای اصلاحات ارضی دنبال میکند. 6
علیرغم اینکه اصلاحات ارضی با توجه به مفاهیم آن امری لازم است اما اجرای اصلاحات ارضی در ایران روی حد مطلوب یا وسعت بهینه اراضی تاکید نداشته و به پارهپاره شدن اراضی زراعی منجر شد.علاوه بر آن عمدتا با دیدگاههای سیاسی و تحت فشارهای داخلی و خارجی و در بسیاری از مناطق با تعجیل اجرا شد و موجب گردید تا در اجرای مراحل بعدی آن و تشکیل شرکتهای سهامی زراعی نیز توفیقی نداشته و در راستای توانمند نمودن اقتصاد کشور عمل ننمود.در این خصوص تفاسیر متعددی صورت گرفته است. 15 و 1
1-3-اجرای اصلاحات ارضی و توزیع اراضی زراعی:
واجدین شرایط از آنجا که در قانون اصلاحات ارضی علاوه بر زارعین مقیم و مشغول زراعت-وارثان زارعینی که حداکثر یکسال قبل از تقسیم در آن منطقه فوت شده باشند-برزگرانی که به امر زراعت مشغولند-کارگران کشاورزی مقیم ده و افراد داوطلب فعالیت کشاورزی را دربرمیگرفت. 15 و 31
بنابراین توزیع زمین بین افراد زیادی صورت گرفت و بر این اساس باید پذیرفت که اصلاحات ارضی یکی از وسیعترین عوامل در کموسعت شدن و پراکنده نمودن اراضی در روستاهای ایران قلمداد میشود و اکنون به بررسی آماری آن میپردازیم.
1-3-1-حداکثر و حداقل زمین واگذارشده:
جدول شماره یک میزان حداکثر و حداقل زمین واگذارشده به زارعین در استانهای مختلف:
با توجه به جدول شماره 1 حداکثر زمین واگذارشده 750 هکتار در استان لرستان و حداقل زمین واگذارشده 30 متر مربع در استان اصفهان بوده است.در خصوص حداقل زمین واگذارشده بایستی پذیرفت که در بسیاری از موارد مجریان امر به وسعت مناسب اراضی بیتوجه بودهاند و در مورد حداکثر زمین واگذارشده با توجه به موارد قانونی اصلاحات ارضی و نفوذ مالکین و مسایل بوروکراسی نیز جای بحث دارد در این مورد در بین نویسندگان و محققین مباحث متعددی صورت گرفته است.
1-3-2-متوسط اراضی زراعی خانوار:
با توجه به جدول شماره 2 حداقل زمین زراعی در تملک خانوار 9/5 هکتار در دهستان علیا در شهرستان باختران و حداکثر زمین زراعی به میزان 8/29 هکتار متعلق به روستای بجنورد بوده و متوسط اراضی زراعی خانوار در مناطق یادشده 45/12 هکتار است.
جدول شماره 2-متوسط اراضی زراعی خانوار روستایی به هکتار:
1-3-3-کوچک و کموسعت بودن اراضی زراعی:
چنانچه در جدول شماره 3 آورده شده است محل بیشترین و کمترین درصد بهرهبرداریها بترتیب عبارتاند از: الف»بهرهبرداری 5-0هکتاری:بیشترین 3/96 درصد در استان مازندران و کمترین 63 درصد در استان باختران.
ب»بهرهبرداریهای 10-5 هکتاری:بیشترین 1/18 درصد در استان مرکزی و کمترین 16/2 درصد درصد در استان مازندران.
ج»بهرهبرداریهای 15-10 هکتاری:بیشترین 7 درصد در استانهای آذربایجان شرقی و باختران و کمترین 26/0 درصد در استان مازندران.
د»بهرهبرداریهای با وسعت بالای 15 هکتار:بیشترین 8 درصد در استان باختران و کمترین 22/0 درصد در استان مازندران وجود داشتهاند.
جدول شماره 3-درصد فراوانی وسعت بهرهبرداریها در 7 استان به هکتار:
متوسط درصد واحدهای بهرهبرداری در 7 استان یادشده نشان میدهد که واحدهای بهرهبرداری 5-0 هکتاری با 06/87 درصد بالاترین درصد بهرهبرداریها را به خود اختصاص میدهند.
مسأله قطعهقطعه بودن اراضی زراعی:
دوازده مورد مطالعه در جدول شماره 4 نشان میدهد که متوسط تعداد قطعات اراضی زراعی خانوار 4/13 قطعه و متوسط مساحت هر قطعه 2/2 هکتار بوده است. همچنین مطابق آمارگیری کشاورزی در سال 39 در قبل از اصلاحات ارضی متوسط مساحت و تعداد قطعات اراضی زراعی 99/0 هکتار و 1/6 قطعه بوده و در سال 51 بعد از اجرای اصلاحات ارضی متوسط مساحت به 82/0 هکتار تقلیل و تعداد قطعات به 5/18 قطعه افزایش یافته است. 23
1-3-5-پراکندگی اراضی زراعی یا فاصله بین قطعات:
همانگونه که در جدول شماره 5 آمده است در بین 11 دهستان نزدیکترین قطعات 225 متر و دورترین قطعات 4/5 کیلومتر از روستا فاصله داشته و بطور متوسط در مناطق یادشده قطعات اراضی زراعی 1855 متر از روستا فاصله داشتهاند.
جدول شماره 5-میانگین فواصل قطعات اراضی زراعی کشاورزان در 11 دهستان:
2-خرید و فروش اراضی زراعی در روستا:
هرچند مسأله خرید و فروش اراضی زراعی در روستا از نظر اجتماعی و وسعت قابل تبلور بصورت محدود دیده میشود، اما در بعضی از مناطق روستاییان تحت تاثیر عوامل ذیل به این مبادرت میکنند:2-1-پرداختن به کار و فعالیت نوبنیاد و جدید در روستا یا منطقه روستایی.2-2-دست و پا کردن شغل مناسب نسبت به فعالیت کشاورزی در شهرها یا روستاهای دیگر.2-3-الزامات اجتماعی ناشی از مسایل خانوادگی، ازدواج، نزدیکی به خویشاوندان و...2-4-مشکلات مالی.2-5-احیاء اراضی جدید و خارج از نسق زراعی.2-6 خرید یا واگذاری اراضی از طریق ارگانهای ذیربط.2-7-مسأله عدم تطابق فکری، توافق و تفاهم اجتماعی بین شرکا خصوصا در مالکیتهای مشاعی موجب میشود تا کشاورز کل زمین یا بخشی از آن را فروخته و یا معاوضه نماید.این مسأله میتواند عاملی مثبت تلقی گردیده و بعنوان یکی از روشهایآیشگذاری اقلیمی، منابع آب و تقویت زمین:
در برخی از مناطق روستایی اقلیم مناسب با بارشهای منظم و کافی موجبات ثبات، اطمینان و افزایش منابع آب را فراهم کرده و همچنین با کاهش میزان تبخیر و تعرق از تعداد دفعات آبیاری کاسته و مدار گردش آب را تسهیل مینماید.اما در مناطق گرم و خشک و نیمهخشک خصوصا مناطق شرقی ایران میزان و نوع بارش بر مقدار آبدهی منابع آب بشدت اثر گذاشته و از آنجا که فعالیت کشاورزی در این مناطق به کمک آبیاری امکانپذیر است سطح زیر کشت را تقلیل میدهد.
علاوه بر کاهش میزان آبدهی منابع آب درصد بسیار زیادی از آب در دسترس نیز بعلت تبخیر زیاد، اتلاف آب در طول کانالهای آبیاری شامل نفوذ و هرز آب و شیوههای نادرست آبیاری از دست رفته و راندمان آبیاری را بطور چشمگیری کاهش میدهد.
همچنین رعایت سیستم تناوب زراعی و توجه به مسأله واماندگی خاک و لزوم تقویت زمین زراعی و الزامات فوقالذکر موجب میشود تا همانگونه که در جدول شماره 6 آمده است نیمی از اراضی زراعی کوچک و پراکنده روستایی نیز به آیش گذاشته شود.بنابراین اراضی خانوار به دو بخش عمده زیر کشت و آیش تقسیم میگردد.
جدول شماره 6-میزان اراضی زراعی خانوار در 8 استان کشور به تفکیک اراضی زیر کشت و آیش برحسب هکتار:
4-اثر نوع کشت:
در بسیاری از روستاها بدنبال شرایط آب و هوایی و وضعیت توپوگرافیکی منطقه، اراضی زراعی کشاورزان به کشت آبی و کشت دیم تقسیم میشود.این مسأله از این نظر حائز اهمیت است که غالبا قسمت زیادی از اراضی تحت تملک خانوار مربوط به کشت دیم است و از جانب دیگر علیرغم وسعت مناسب اراضی دیم در مقایسه با اراضی آبی راندمان برداشت در این اراضی بسیار اندک است و عدم اطمینان نسبت به برداشت محصول خود فشار مضاعفی را بر بنیان اقتصادی و درآمد کشاورز وارد میآورد.آمار و ارقام جدول 7 و 8 و 9 بخوبی گویای میزان سهم اراضی دیم و آبی در مجموع اراضی زراعی زارعین است.
جدول شماره 7-حداقل و حداکثر زمین واگذارشده به زارعین در جریان اصلاحات ارضی برحسب اراضی دیم و آبی:
چنانچه در جدول شماره 7 آمده است حداقل زمین آبی در استان اصفهان 30 متر و حداقل زمین دیم در استان همدان 100 متر است.همچنین حداکثر زمین دیم 750 هکتار در استان لرستان و حداکثر زمین آبی 480 هکتار و در استان همدان بوده است.براساس میانگین حاصل از جدول یادشده متوسط حداقل زمین واگذارشده(زمین دیم 100 متر و آبی 130 متر)و متوسط حداکثر زمین واگذارشده (اراضی دیم 6/238 هکتار و آبی 66/71 هکتار)است.
اثر نوع کشت نیز در تعداد قطعات زراعی در جدول شماره 8 آورده شده است بر این اساس از 48/11 قطعه زمین زارع 3/58 درصد به کشت آبی و 9/40 درصد به کشت دیم اختصاص داشته است.
جدول شماره 8-میانگین درصد تعداد قطعات اراضی کشاورزی در 12 دهستان به تفکیک آبی و دیم:
5-تنوع محصولات کشاورزی:
در بهرهبرداریهای خانوادگی با در نظر گرفتن مدار گردش آب، مایحتاج خانواده و افزایش ضریب اطمینان در هنگام سیلزدگی، آتشسوزی، هجوم آفات نباتی و خشکسالی زارعین اراضی خرد و پراکنده خود را به کشت محصولات مختلف اختصاص میدهند.اثر انواع محصولات کشاورزی در ارقام جداول 9، 10 نشان داده شده است.
جدول 9-متوسط سطح زیر کشت محصولات مختلف هر خانوار در قبل و بعد از اجرای اصلاحات ارضی در شهرستان سنندج به هکتار: 33
با توجه به جدول 9 در شهرستان سنندج قبل از اصلاحات ارضی کشاورزان دارای 7/8 هکتار زمین زیر کشت(3/2 هکتار آبی و 4/6 هکتار دیم)و بعد از اصلاحات ارضی دارای 6/9 هکتار زمین زیر کشت(5/2 هکتار و 04/7 هکتار دیم) بوده که به کشت بیش از 9 محصول اختصاص داشته است.
جدول شماه 10-متوسط سطح زیر کشت محصولات مختلف خانوار در قبل و بعد از اصلاحات ارضی در شهرستان همدان به هکتار: 33
چنانچه در جدول شماره 10 آمده است در شهرستان همدان زارعین در قبل و بعد از اجرای اصلاحات ارضی به ترتیب 8/7 و 2/8 هکتار اراضی زیر کشت خود را به کاشت بیش از 6 محصول سالیانه اختصاص میدهند.
6-ویژگیهای طبیعی اراضی زراعی در هر کشتمان:
اراضی زراعی روستا اعم از کشت و آیش از نظر دوری و نزدیکی به روستا و منابع آب، کانال اصلی یا انشعابی، دوری و نزدیکی به جاده ارتباطی و بین مزارع، حاصلخیزی و مرغوب بودن زمین، شیب داشتن و هموار و ناهموار بودن زمین، سیلگیر بودن شرایط یکسانی ندارند بنابراین زمینهایی که دارای خصوصیات بهتری باشند نه تنها از سوی سایر عوامل مثل خرید و فروش و ارث در کانون توجه روستاییان قرار میگیرد بلکه در بیشتر موارد این امتیازات بارز امر یکپارچهسازی اراضی و معاوضه را با مشکل مواجه میسازد.
7-رشد جمعیت:
از ویژگیهای جمعیت مناطق روستایی رشد فزاینده و بعد وسیع خانوار است که باوجود ازدواج زودرس جوانان نیز تشدید شده و بر متقاضیان فعالیت در بخش کشاورزی میافزاید.بطوری که در گذشته مالکین برای این افراد در صورت امکان سطح زیر کشت را افزایش داده و یا از سهم افراد شاغل بخشی را به افراد جدید واگذارمیکردند که در مورد اخیر کوچکتر شدن ابعاد اراضی زراعی را بدنبال داشت.
8-مسائل اجتماعی و نحوه نگرش به میزان تملک اراضی زراعی:
در بسیاری از روستاهای کشور روستاییان داشتن زمین در تمامی قسمتهای روستا را موجب اعتبار خانوادگی دانسته و هرگاه این مسأله با مشکلات اجتماعی روستا و گروه و فرقهگرایی همراه گردد موجب کند شدن روند یکپارچهسازی اراضی میگردد. 5
9-مسأله ارث:
مسأله ارث بخاطر اهمیت و تاثیر قابل توجه آن شایسته بررسی ویژه است. پدیده ارث هرچند در قوانین اصلاحات ارضی، شرکتهای سهامی زراعی و تعاونیهای تولیدی مشاع مورد عنایت قرار گرفته و زمین زراعی پس از فوت و ازکارافتادگی زارع به پسر بزرگتر زارع واگذار، 5 خرید و فروش شده و یا در اختیار دولت قرار میگیرد اما در بهرهبرداریهای پرشمار سنتی-خانوادگی ارث مهمترین عامل تقسیم و تقطیع اراضی زراعی بین وارثین بعد از فوت زارع است.ارث دارای جنبههای اجتماعی-مذهبی است بطوریکه روستاییان به داشتن اراضی بیشتر از دید منزلت و اعتبار اجتماعی مینگرند و از جهتی دیگر دارای ابعاد شرعی است.در صورتی که بنحوی مهار نشود از این به بعد نیز دائما موجب کوچک و پراکنده شدن اراضی زراعی میگردد.
مقایسه ابعاد زمانی-مکانی عوامل موثر در تقطیع اراضی زراعی
ابعاد زمانی و مکانی عوامل یادشده در جدول شماره 11 نشان داده شده است بر این اساس وضعیت هر کدام از عوامل عبارتاند از:
1-اصلاحات ارضی:
بواسطه توزیع بیسابقه اراضی بین افراد واجدالشرایط از نظر مکانی دارایوسعت بسیار زیادی است و چون در یک مقطع زمانی به مرحله اجرا درآمده است دارای پویایی نبوده و از نظر زمانی جزء عوامل ایستا محسوب میگردد.(نگاه کنید به منابع 9 ، 10 ، 8 ، 29 ، 27 ، 24 ، 28 ، 25 ، 30 ، 18 ، 33 ، 23 ، 6 )
2-خرید و فروش اراضی زراعی:
این عامل در مناطق روستایی نسبت به سایر عوامل کمتر دیده میشود، لذا بصورت وسیع عمل نکرده و از نظر زمانی نیز میتواند در هر مقطع زمانی انجام شود بنابراین عاملی کموسعت ولی پویاست.(نگاه کنید به منابع 5 و 6 و 33 و 16 )
3-آیشگذاری:
3-1-آیشگذاری تحت تاثیر شرایط اقلیمی و کاهش دبی منابع آب نیز با توجه به شرایط جغرافیایی کشور در مناطق روستایی اعمال شده و در هر سال یا دوره زمانی بوقوع پیوسته و عاملی وسیع و پویاست.
3-2-آیشگذاری جهت تقویت اراضی زراعی بطور وسیع در روستاهای کشور وجود داشته و از نظر زمانی در حال حاضر عاملی پویاست و در صورت بکارگیری شیوههای علمی و تناوب زراعی صحیح میتواند بصورت عاملی ایستا درآید.(نگاه کنید به منابع 29 ، 27 ، 24 ، 28 ، 25 ، 30 ، 18 ، 26 )
4-نوع کشت:
در بسیاری از روستاها اراضی زیر کشت سالیانه هر خانوار به دو بخش اراضی زیر کشت دیم و زیر کشت آبی تقسیم میشود، این عامل از نظر مکانی وسیع و از نظر زمانی پویاست.(نگاه کنید به منابع 29 ، 27 ، 24 ، 28 ، 25 ، 30 ، 18 ، 26 ، 19 و 6 )
5-تنوع محصولات:
با توجه به رعایت دور گردش آب، امنیت اقتصادی و تامین مایحتاج خانواده در
تمامی روستاهای ایران اراضی زراعی زیر کشت سالیانه اعم از دیم و آبی به کشت محصولات مختلف اختصاص مییابد.این عامل بصورت وسیع عمل کرده و از نظر زمانی جزء عوامل پویا است. 33
6-جمعیت:
این عامل با توجه به رشد طبیعی جمعیت، مهاجرت، بعد وسیع خانوار، ازدواج زودرس در تمامی مناطق کشور بصورت وسیع عمل نموده و از نظر زمانی نیز همچنان پویاست. 16
7-ارث:
عوامل جمعیتی، اجتماعی و مذهبی این عامل را به یکی از وسیعترین و از نظر زمانی پویاترین عوامل تقطیع اراضی زراعی تبدیل نموده است.(نگاه کنید به منابع 5 و 6 و 33 و 16 )
8-مسایل اجتماعی:
به جهت نگرش اجتماعی روستاییان به مسأله میزان تملک منابع آب و خاک و موقعیت اجتماعی-اقتصادی، این عامل وسیع و جزء عوامل پویا محسوب میشود اما تابع شرایط فرهنگی در بعضی از روستاها میتواند بصورت عاملی کمتر پویا تغییر شکل پیدا کند.( 5 و 6 )
جدول شماره 11-ابعاد زمانی-مکانی عوامل موثر در تقطیع اراضی زراعی در ایران
نتیجهگیری و طبقهبندی ابعاد زمانی و مکانی عوامل موثر در تقطیع اراضی زراعی:
ابعاد زمانی یا وسعت عمل:
با در نظر گرفتن جدول شماره 11 و همانگونه که در نمودار شماره 1 نشان داده شده است اصلاحات ارضی وسیعترین عامل و خرید و فروش اراضی زراعی (بعلت اینکه نسبت به سایر عوامل در مناطق روستایی کمتر دیده میشود)جزء کموسعتترین عوامل محسوب میشوند.سایر عوامل نیز دارای وسعت عمل میباشند.(مراجعه شود به جدول 10-1)
نمودار شماره 1-عمدهترین عوامل موثر در تقطیع اراضی زراعی از نظر مکانی یا وسعت عمل
2-ابعاد زمانی یا مداومت عمل:
با توجه به نمودار شماره 2 عوامل ارث، مسایل اجتماعی، خرید و فروش زمین -آیشگذاری، انواع کشت، انواع محصول و جمعیت جزء عوامل پویا بوده و اصلاحات ارضی از نظر زمانی جزء عوامل ایستا محسوب میگردند.در این میان ارث پویاترین عامل و اصلاحات ارضی ایستاترین عامل بشمار میآیند.(مراجعه شود به جدول 11-1)
نمودار شماره 2 عوامل موثر در تقطیع اراضی از نظر زمانی یا مداومت عمل:
3-عوامل دارای وسعت و پویا:
چنانچه در نمودار شماره 3 نشان داده شده است عوامل ارث، آیشگذاری ناشی از الزامات اقلیمی، تنوع و نوع کشت، رشد جمعیت و عوامل اجتماعی در تقطیع
اراضی بصورت وسیع و پویا عمل میکنند.در این میان ارث مهمترین عامل محسوب میشود.(مراجعه شود به جدول 11-1)
نمودار شماره 3-مهمترین عوامل موثر بر تقطیع اراضی زراعی برحسب وسعت پویایی
ارائه پیشنهادها در تعدیل و رفع عوامل موثر در تقطیع اراضی زراعی:
با توجه به طبقهبندی انجامشده در نمودارهای شماره 1 و 2 و 3 برای رفع و تعدیل هر یک از عوامل یادشده پیشنهادات ذیل ارائه میشود.
1-اصلاحات ارضی:
در گذشته اصلاحات ارضی بدون در نظر گرفتن ابعاد ترویجی و علمی آن صورت پذیرفته است.در این راستا و خصوصا در مسایل ذیل میبایست نقش ترویج مورد توجه قرار گیرد:
1-1-مطالعه و شناخت کامل از قوانین اصلاحات ارضی.
2-1-مطالعه و آگاهی از میزان تطبیق قوانین با ساخت زراعی و مناطق روستایی کشور.
3-1-آگاهی کامل از ویژگیهای اجتماعی-اقتصادی مردم روستایی در مناطق مورد اجرا.
4-1-توجه به جایگاه ترویج در مرحله قانونگذاری و تعیین ملاکهای اجرایی.
5-1-تعیین حداقل وسعت زمین با توجه به ویژگیهای جغرافیایی و پتانسیلهای موجود در روستا یا منطقه.
6-1-تفهیم معنای اصلی اصلاحات ارضی در کلیه سطوح بطوریکه اجرای آن موجب عدالت اجتماعی، استفاده صحیح از روشهای جدید زراعی، بکارگیری ادوات کشاورزی، استفاده بهینه از عوامل تولید و نهادهای زراعی، تقویت بنیان کشاورزی و اقتصاد کشور موجب گردد.
7-1-پیشنهاد ایجاد شرکتهای سهامی زراعی و تسهیم زارعین میبایست قبل از واگذاری صورت گرفته تا با عدم استقبال مواجه نشود.
8-1-امر یکپارچهسازی در حال حاضر نیز بایستی با پشتوانه قانونی و علمی همراه گردد و ایجاد آن مستلزم توجیه لازم در سطوح قانونگذاری است.
بهر ترتیب نظام ترویجی کشور بایستی در حداقل زمان ممکن تکلیف اراضی خرد و پراکنده کشاورزان را با دیدی کاملا حسابشده و با در نظر گرفتن ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی جوامع روستایی تعیین نماید و در این خصوص میباید به طرح سؤالات اساسی و پاسخهای قابل انطباق با شرایط واقعی بپردازیم.
2-خرید و فروش اراضی:
1-2-چنانچه قبلا نیز اشاره شده مسأله خرید و فروش زمین از آن زاویه که فرد با فروش اراضی خود با مهاجرت بر مشکلات شهرها میافزاید، از میزان اراضی و تولید خود میکاهد و یا در صورتی که قطعه زمین خریداریشده با اراضی خریدار قابل ادغام نباشد موجب افزایش تعداد قطعات و کمبازده اراضی میشود اما از زاویه دیگر خرید و فروش و معاوضه یکی از روشهای یکپارچهسازی است که در بسیاری از روستاهاحتی بصورت خودجوش مورد توجه قرار گرفته است. 16 در این صورت با توسعه و بهینهسازی روند معاوضه و ادغام میتوان از این عامل در امر یکپارچهسازی سود برد.
2-2-در بسیاری از روستاها عمل خرید و فروش در جهت یکپارچهسازی نیست بنابراین با تدوین قوانین خرید و فروش اراضی زراعی میتوان این عامل را مورد نظارت قرار داد بصورتی که خرید و فروش زمین بایستی توسط همسایگان با مرز مشترک صورت گیرد و زیر نظر مراکز خدمات روستایی و کشاورزی و کارشناسان انجام شود تا در صورت دامن زدن به تقطیع اراضی از چنین عملی جلوگیری شود و همچنین در مواردی که مسایل و درگیریهای اجتماعی وجود داشته و یا در صورت عدم متقاضی خرید این مراکز بتوانند عمل خرید را انجام و پس از رفع اختلافات اراضی جهت ادغام به همسایگان به فروش برسانند. 5 فعالیت چنین مراکزی تا اجرای اصولی امر یکپارچهسازی در روستاها و حتی پس از آن نیز میتواند مثمر ثمر باشد.
3-آیشگذاری:
1-3-زمین تابع شرایط اقلیمی را با اعمال روشهای همچون هدایت رواناب، انجام پیتینگ و نفوذ آب به سفرههای آب زیرزمینی، اجرای طرحهای پوشش انهار، ایزولاسیون کانالهای آبیاری و شیوههای مناسب مسدود کردن انشعابات همراه با بکارگیری روش صحیح آبیاری میتواند تعدیل شود.
2-3-در آیشگذاری جهت تقویت خاک نیز در صورت اعمال تناوب زراعی صحیح، جلوگیری از آبشویی، استعمال مناسب تقویتکنندهها، بکارگیری اصولی ادوات کشاورزی، استفاده از روشهای جدید تقویت خاک در راستای توسعه پایدار کشاورزی و پرهیز از تخریبهای زیستمحیطی میتوان موفقیتهایی کسب نمود.
4-نوع کشت:
بخش عظیمی از اراضی روستاییان در بسیاری از مناطق به کشت دیم اختصاص دارد.تقویت این اراضی و انجام عملیات بموقع کاشت، برداشت و استفاده از روشهایمناسب آمادهسازی، میزان تولید در واحد سطح و درآمد خانوار را افزایش خواهد داد.
5-تنوع کشت سالیانه:
کاشت محصولات مختلف تحت تاثیر مدار گردش آب، تامین مایحتاج خانواده و امنیت برداشت محصول انجام میشود. 22 در صورت توجه به بیمه محصولات کشاورزی، استفاده بموقع از آفتکشها، بازاریابی محصولات، قیمتگذاری، تضمین فروش محصولات کشاورزی و اجرای یکپارچهسازی این مسأله قابل حل است.
6-افزایش جمعیت:
افزایش سطح آگاهی مردم، آموزش مادران، تنظیم خانواده، افزودن سن ازدواج، ایجاد اشتغال جدید در روستا(اعم از فعالیتهای وابسته به بخش کشاورزی و دامپروری، صنایع دستی و روستایی)بنوبه خود هجوم و افزایش بیشازحد تقاضای کار بر روی اراضی محدود کشاورزی را میکاهد.
7-ارث:
این مسأله با توجه به رشد جمعیت و ابعاد مذهبی آن از وسیعترین و پویاترین عامل تقطیع اراضی محسوب میشود.در مهار این عامل بایستی به موارد ذیل توجه نمود: 1-7-بایستی با بهرهگیری از روشها و طرق گوناگون ضمن روشن نمودن ابعاد مسأله و جلب مساعدت فقها و مراجع حقوقی روشهای تعدیل را مورد ارزیابی قرار داده و در حل این مشکل کوشش نمود.
2-7-کنترل موالید، تنظیم خانواده، کاهش بعد خانوار و کاهش تعداد و ارث را به دنبال خواهد داشت.
7-3-در بعضی از مناطق روستایی اقدامات خودجوشی توسط روستاییان جهت مهار این عامل صورت گرفته است به عنوان مثال در هنگام حیات رئیس خانوار به پسر بزرگترو یا به پسرها واگذار میشود تقویت این روند زمینه مناسبی را برای تبدیل اراضی به مابازاء ریالی آن و تقسیم پول بین وراث و یا توسعه بهرهبرداری مشاع از زمین ارثی فراهم مینماید. 5
8-مسایل اجتماعی:
در تغییر نگرش روستاییان و کاهش وابستگی آنان به میزان تملک آب و خاک، ایجاد آگاهی در زمینههای ذیل میتواند موثر باشد:
1-8-نشان دادن تاثیر روستاییان در استقلال و خوداتکایی اقتصادی کشور، مسأله تولید مواد غذایی و مواد خام صنایع.
2-8-ایجاد حس همکاری گروهی، توسعه مشارکتی و توسعه درونزای روستایی. 3
3-8-آگاهی روستاییان از ابعاد تولید، میزان بهرهوری، بیکاری پنهان، تولید بیشتر و امکان پرداختن به مشاغل جنبی و جدید در روستا و تحصیل درآمد بیشتر برای خانوار.
4-8-توجه به یکپارچهسازی و الویت دادن به تحصیل کودکان و کسب مهارت بجای استفاده از آنها در فعالیت کشاورزی.
5-8-یکپارچهسازی اراضی و پرداختن زنان به فراگیری سواد و تربیت کودکان، تغذیه مناسب فرزندان، جدیت در صنایع دستی و خانگی برای افزایش درآمد و جبران کسری درآمد خانوار روستایی.
یکپارچهسازی اراضی زراعی:
یکپارچهکردن اراضی صحیحترین روش مبارزه با معضل چندپارگی اراضی است، منظور از یکپارچهسازی تلفیق و توزیع مجدد زمین در یک ملک یا بخشی از یک ملک به گونهای است که تعداد قطعات واقع در آن کاهش یابد. 16
بنابراین کارشناسان در امر یکپارچهسازی اراضی میبایست به این موارد توجه داشته باشند:
1-بررسی و شناخت همهجانبه و کامل ویژگیهای مناطق روستایی یا منطقه مورد نظر بطوریکه از میزان اراضی زراعی و زیر کشت، تقسیمبندی اراضی روستا در کشتمانها و بلوکها، میزان آیش و عوامل موثر بر آن، اراضی هر کشاورز، نظامهای بهرهبرداری از منابع آب و خاک و سیر تحول آن و...اطلاع و شناخت کافی حاصل شود.
2-به ارزیابی، شناخت و انتخاب نیروهای مختلف(اعم از پیشرو، موافق(زود تصمیم، دورتصمیم)، مخالف یا بینظر)پرداخته در مورد نیروهای پیشرو بایستی به تقویت آنها و بهینهسازی روش و حتی طرز تلقی آنها توجه شود.نیروهای موافق را بصورت گروهی هماهنگ تبدیل نمود.به افراد دیرتصمیم مجال انتخاب داده و در این فرصت با روشهای مختلف اطلاعات لازم در آنها قرار گیرد.نسبت به متقاعد کردن نیروهای مخالف تلاش نموده و نیروهای بیطرف و بدون علاقه را در صورت امکان به نیروهای هماهنگ با جریان یکپارچهسازی تبدیل و حتیالمقدور از گرایش آنها بسوی نیروهای مخالف به طرق مناسب ممانعت بعمل آورد.
3-مسؤولین و مردم باید به اهمیت و ضرورت مسایل ترویجی و کار مروجین باور داشته باشند.این نیروها با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی روستاها میتوانند از بهترین محورهای ارتباطی بین جوامع روستایی، مسؤولین یافتههای جدید کشاورزی و اجرای طرحهای یکپارچهسازی اراضی باشند.بنابراین از سپردن کارهای جنبی و دستوپاگیر به این افراد جدا خودداری گردد.
4-ترویج کشاورزی در راستای اجرای برنامههای یکپارچهسازی نیازمند سازماندهی منسجمی است.این مهم با ارائه و بهینهسازی اداری توسط مسؤولین آغاز و با سازماندهی مردم در سطح بهرهبرداران تکمیل و کارآمد میگردد.در چنین حالتی مروجین و کارشناسان ترویج میتوانند خود را در مرحله کنش متقابل قرار داده و ضمن انتقال یافتههای علمی به کشاورزان از آنها نیز تجارب عملی مفیدی بیاموزند.
5-تربیت و به خدمت گرفتن نیروهای انسانی مناسب:اجرای هر طرحی وابستگی عمیقی به سطح دانش، تجربه، خلاقیت و نوآوری مروجین و زارعین دارد.
در خصوص یکپارچهسازی اراضی نیز انجام آموزشهای لازم و بازآموزی در کلیه سطوح موجب تقویت روند بازنگری گردیده و امکان استفاده از اطلاعات برگشتی را میسر میسازد.
6-امکانات لازم:تعداد نیرو، اکیپها و تیپهای مورد نیاز، وسایل نقلیه، امکانات و خدمات رفاهی، لوازم و ابزار اندازهگیری و نقشهکشی، تهیه بموقع عکسهای هوایی روند یکپارچهسازی را تسریع و به عاملان آن روحیه میبخشد.
7-ایجاد دفاتر یا بخش مستقلی بنام واحد یا طرح یکپارچهسازی و یا هر نام دیگری در ادارات کشاورزی شهرستان موجب میشود تا ضمن اجرا و مطالعه منطقهای، گروهی نیز به ارزیابی روشهای یکپارچهسازی و مطالعه نکات مثبت و منفی تجارب در مناطق دیگر پرداخته و همچنین با سایر متدهای اجراشده در کشورهای دیگر نیز آشنا میگردند.در چنین حالتی میتوان با توجه به ویژگیهای منطقه روشهای موردنظر را با بهبنهسازی نموده و به ارائه الگوی مناسب اقدام کرد.
8-ایجاد مزارع نمونه:با توجه به روند تجربهگرایی روستاییان و کشاورزان یکی از بهترین روشها نشان دادن ابعاد مثبت یکپارچهسازی اراضی و نتایج آن در مزارع نمونه و خصوصا مزارع کشاورزان داوطلب یکپارچهسازی است.
9-آغاز طرح یکپارچهسازی از روستاهای کوچک به چند دلیل مفید است: شناخت کامل از تمامی جوانب این روستاها عملی است-به نیروی کمتری نیاز است -نقشهبرداری زودتر انجام میشود-توافق بین روستاییان از نظر اجتماعی راحتتر است-معمولا اراضی زراعی از تنوع کمتری برخوردارند-هزینه آن بمراتب کمتر است-اجرای یکپارچهسازی در روستا الگوی مناسبی جهت ارائه به کشاورزان سایر روستاهاست.
10-ارزشیابی، سرعت و دقت عمل:در مراحل انتخاب روستا، روش اجرایی و شناسایی نیروها، مراحل اجرایی و پیامدهای طرح بایستی ارزشیابی صورت گیرد.در این ارزشیابی سرعت و دقت عمل از عوامل تعیینکننده است.مروجین باید پیامدهای احتمالی طرح را ارزیابی کرده و بموقع از عمومیت یافتن نتایج منفی جلوگیری کنند.نظم و وقتشناسی مروجین موجب دلگرمی زارعین و بینظمی به دلزدگی و عدم استقبال آنها منجر خواهد شد.
11-استفاده از روشهای متنوع در معرفی روشها، نکات مثبت یکپارچهسازی از جمله برپایی سمینارها، تهیه فیلم، عکس، پوستر، انتشار مجله و کتب ویژه بصورتی که این مسأله را به نقاط مورد توجه کشاورزان پیوند دهد و مورد استفاده عموم روستاییان واقع شود.همچنین به ایجاد انگیزه یکپارچهسازی در روستاییان کمک کرده و نوعی پیشگامی را بدنبال خواهد داشت در چنین حالتی مروجین بایستی به هدایت انگیزهها در راستای اهداف ترویجی خود بپردازند.
12-دستاندرکاران طرح یکپارچهسازی بایستی امین و صبور باشند. کوچکترین بحث در خصوص ویژگیها و برتری اراضی به تمرکز تقاضا، عدم موافقت و افزایش کاذب قیمت زمین منجر خواهد شد و چهبسا این مسأله اجرای طرح را به تعویق انداخته و یا عملی نسازد.در صورتیکه حساسیت روی قطعهای از اراضی ایجاد شود ضمن دامن نزدن به آن با ایجاد امتیازات لازم در سایر مناطق(چون کانالکشی، جادهکشی و...)نسبت به همتراز کردن اراضی اقدام نمود.
13-پذیرش انجام یکپارچهسازی با طی مراحل کسب آگاهی، ایجاد علاقه، ارزشیابی صحیح و آزمایشهای لازم در محیط اجرا تحقق مییابد. 14
14-تسریع طرح یکپارچهسازی مستلزم کار در جنبههای ترویج روستایی اعم از جوانان، زنان، صنایع دستی و...است.
15-اعطای امتیازاتی چون تسهیلات بانکی، تجهیزات کشاورزی، کمکهای عمران، تسریع در صدور موافقت اصولی برای فعالیتهای کشاورزی یا وابسته به کشاورزی و صنایع دیگر به داوطلبین یکپارچهسازی.
16-ایجاد تعاونیهایی که بصورت یکپارچه به کاشت مزارع بپردازند.
17-ایجاد تعاونیهایی که بصورت یکپارچه کردن عوامل تولید به امر کشاورزی بپردازند.
18-فرایند برنامهریزی در شناخت، اجرا و مداومت طرح یکپارچهسازی از ضروریات اولیه است.این برنامهها بایستی عملی، انعطافپذیر و دربرگیرنده ابعاد علمی، فنی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در مناطق موردنظر باشد.
19-مسؤولان و مجریان طرح یکپارچهسازی ضمن در نظر گرفتن اهداف و رسالت خویش ازیکسو میبایست با سیاستهای کلی کشور و بخش کشاورزی و از سوی دیگر با ایجاد هماهنگی و ارتباط متقابل از محققین سایر علوم نظیر جامعهشناسی، جغرافیای روستایی و کشاورزی، جمعیتشناسی روستایی، مدیریت منابع روستایی، برنامهریزی ناحیهای، علوم کشاورزی و اقتصاد روستایی نیز استفاده نمایند.
فهرست منابع
(1)-آگاه، 1362، مجموعه مقالات درباره خاورمیانه، انتشارات آگاه، تهران.
(2)-اوبرای.ا.س، 1370، مهاجرت شهرنشینی و توسعه، ترجمه فرهنگ ارشاد، مؤسسه کار و تأمیناجتماعی، اول، تهران.
(3)-اوکلی، پیترو، دیوید مارسون، 1370، رهیافتهای گوناگون در توسعه روستایی، شماره 4، مرکز تحقیقات و بررسی مسایل روستایی، وزارت جهاد سازندگی، اول، تهران.
(4)-ایچر، کار.ک و جان، ام استاتز، 1370، توسعه کشاورزی در جهان سوم، ترجمه کریم درویشی و دیگران، مرکز تحقیقات روستایی و اقتصاد کشاورزی، وزارت کشاورزی، اول، تهران.
(5)-تقوایی، مسعود، 1369، اهمیت، اهداف و نقش اصلاحات ارضی در خرد و پراکندگی اراضی زراعی در ایران، مقاله پژوهشی.
(6)-تقوایی، مسعود، 1370، سیر تحول نظامهای بهرهبرداری در سرحد چهار دانگه، مقاله پژوهشی.
(7)-تودارو، مایکل، 1364، توسعه اقتصادی در جهان سوم، ترجمه غلامعلی فرجادی، وزارت برنامه و بودجه، ج 1، اول، تهران.
(8)-حیدری، غلامرضا و دیگران، 1366، بررسی پراکندگی زمین زراعی در مرکز بجنورد، مرکز تحقیقات روستایی و اقتصاد کشاورزی، وزارت کشاورزی، تهران.
(9)-خسروی، خسرو، 1352، جامعهشناسی روستایی ایران، دانشگاه تهران.
(10)-خسروی، خسرو، 1368، بررسی آمار وضعیت اراضی در ایران در شش استان، مرکز نشر دانشگاهی، تهران.
(11)-دورنر، پیتر، 2537، نقش اصلاحات اراضی در توسعه کشاورزی، ترجمه رضا اسراری، دانشگاه ملی ایران، تهران.
(12)-دوفومیه، مارک، 1373، سیاستهای کشاورزی، ترجمه گیلدا ایروانلو، مرکز مطالعات برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی، وزارت کشاورزی، اول، تهران.
(13)-دیوید، ا.ام.ی-دی.پی.چودری، 1370، روستا و توسعه(شماره 3)، صص 85-43.
(14)-سوان سون، برتون، مرجع ترویج کشاورزی، ترجمه اسماعیل شهبازی و حجاران، سازمان ترویج کشاورزی، وزارت کشاورزی، تهران، 70.
(15)-سوداگر، محمد، 1358، بررسی اصلاحات ارضی، 50-1340، مؤسسه تحقیقات اجتماعی یازند، چاپ رامین.
(16)-سینگ، جاسبر-اس.اس.دیلون، 1374، جغرافیای کشاورزی، ترجمه سیاوش دهقانیان و دیگران، دانشگاه مشهد، اول.
(17)-شرفی، سید علی، 1368، مجله زیتون(شماره 91)وزارت کشاورزی، صص 11-10.
(18)-شریعت پناهی، هایده و دیگران، 1363، بررسی میزان زمین که در نتیجه اجرای قوانین اصلاحات ارضی نصیب زارعین و مالکین گردیده است در استان مازندران، وزارت کشاورزی، تهران.
(19)-شولتز، تئودور، 1367، گذار از کشاورزی سنتی، ترجمه سید محمد نوری نائینی، نشر نی، اول، تهران.
(20)-شهبازی، اسماعیل، 1368، مجله زیتون(شماره 91)، وزارت کشاورزی، صص
9-8 و 44-42.
(21)-شهبازی، اسماعیل، 1368، مجله زیتون(شماره 92)، وزارت کشاورزی، صص 9-6 و 50-249.
(22)-طالب، مهدی، 1366، مجله رشد زیتون(شماره 11)، صص 11-7.
(23)-طالب، مهدی، 1367، مجله رشد آموزشی جغرافیا(شماره 13)، صص 17-13.
(24)-طه، مهدیه و همکاران، 1365، بررسی میزان زمینی که در نتیجه اجرای قوانین اصلاحات ارضی نصیب زارعین و مالکین گردیده است، استان آذربایجان، وزارت کشاورزی، تهران.
(25)-فرخیان، محمد و دیگران، 1355، بررسی میزان زمینی که در نتیجه اجرای قوانین اصلاحات ارضی نصیب زارعین و مالکین گردید، استان همدان(نشریه 165)، وزارت کشاورزی، تهران.
(26)-فرخیان، محمد و دیگران، 1355، بررسی میزان زمینی که در نتیجه اجرای قوانین و اصلاحات ارضی نصیب زارعین و مالکین گردید، استان همدان(نشریه 170)، وزارت کشاورزی، تهران.
(27)-فرخیان، محمد و دیگران، 1355، بررسی میزان زمینی که در نتیجه اجرای قوانین و اصلاحات ارضی نصیب زارعین و مالکین گردید، استان لرستان(نشریه 189)، وزارت کشاورزی، تهران.
(28)-فرخیان، محمد و دیگران، 1357، بررسی میزان زمینی که در نتیجه اجرای قوانین و اصلاحات ارضی نصیب زارعین و مالکین گردید، استان مرکزی(نشریه 168)، وزارت کشاورزی، تهران.
(29)-فرخیان، محمد و دیگران، 1357، بررسی میزان زمینی که در نتیجه اجرای قوانین و اصلاحات ارضی نصیب زارعین و مالکین گردید، استان فارس(نشریه 189)، وزارت کشاورزی، تهران.
(30)-فرخیان، محمد و دیگران، 1359، بررسی میزان زمینی که در نتیجه اجرای قوانین و اصلاحات ارضی نصیب زارعین و مالکین گردید، استان کرمانشاه(نشریه 193)،
وزارت کشاورزی، تهران.
(31)-قربانی، فرج ا...، 1370، مجموعه قوانین و مقررات ارضی و اصلاحات ارضی، دانشور، اول، تهران.
(32)-کلمن، دیوید، فردریک نیکلسون، 1372، تحول بخش کشاورزی و توسعه اقتصادی، ترجمه سیاوش مریدی، مجموعه اقتصاد کشاورزی، و توسعه، وزارت کشاورزی، اول، تهران.
(33)-مؤسسه تحقیقات اجتماعی، بررسی نتایج اصلاحات ارضی(بیرجند، قصر شیرین، همدان، سنندج، گرمسار، گلپایگان، ساری)، طرح شماره 1804، دانشگاه تهران.
(34)-مولت.جی.ا، 1370، روستا و توسعه(شماره 3)، مرکز تحقیقات و بررسی مسایل روستایی، وزارت جهاد سازندگی، تهران، صص 43-5.
(35)-هیأت مشورتی کارشناسان، OAF ، 1371، روستا و توسعه(شماره 3)، مرکز تحقیقات و بررسی مسایل روستاییی، وزارت جهاد سازندگی 7 صص 153-109.