مرداد 1332 به روایت اخبار

در 28 مرداد 1332 سازمان‏های اطلاعاتی‏ آمریکا و انگلیس با کمک عوامل ایرانی خود دست‏ به کودتای نظامی‏زده و دولت ملی دکتر محمد مصدق‏ را که ملی کردن صنعت نفت را محور اصلی فعالیت‏ها و برنامه‏های خود اعلام کرده بود،سرنگون کردند.
شیوه‏ای که علیه دولت دکتر مصدق به کار گرفته شد بعدها نیز در کشورهای دیگر برای‏ سرنگونی و تغییر دولت‏ها مورد استفاده قرار گرفت‏ که از آنجمله می‏توان به کودتای ژنرال پینوشه و نظامیان شیلی علیه دولت چپگرای سالوادور آلنده‏ اشاره کرد که با مرگ وی همراه بود.
کودتای 28 مرداد 1332 نمونه بارز همکاری‏ گسترده سازمان‏های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس و بهره‏گیری آنها از عوامل ایرانی نظیر برادران رشیدیان‏ بود.ولی همراه این سئوال مطرح بوده که به چه‏ دلیل مردم در مقابل کودتاچیان سکوت کرده و اجازه‏ دادند شعبان بی‏مخ‏ها و ملکه اعتضادی‏ها دولت ملی‏ مصدق را سرنگون کنند؟
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
گزارش » شماره 155 (صفحه 32) 
________________________________________
(به تصویر صفحه مراجعه شود) نگاهی به حوادث 30 تیر 1331 که مردم با ایستادگی و قیام خود موفق به درهم شکستن توطئه‏ درباره و طرفداران انگلیس از جمله قوام السلطنه شدند تا 28 مرداد 1322 این واقعیت را آشکار می‏سازد که‏ تفرقه‏افکنی بین رهبران از جمله مصدق و کاشانی و اختلافاتی که میان جناح‏های طرفدار دولت بروز کرد نقش به سزایی در کنار ماندن مردم از صحنه داشت‏ بطوری که آنها با سکوت خود،اجازه دادند که کودتاچیان‏ قدرت را در دست گرفته و نهضت ملی شدن نفت را به شکست بکشند.
دوران پرحادثه‏ای که از تیرماه 1331 آغاز و تا 28 مرداد 1332 به طول انجامید فرصت طلایی در اختیار توطئه‏چینان داخلی و خارجی قرارداد تا صفوف‏ خود را هماهنگ کرده و طرح‏ها و برنامه‏هایشان را یکی پس از دیگری جامه عمل بپوشانند.
البته دولت‏های آمریکا و انگلیس نیز در شکل‏گیری این توطئه نقش داشتند،در انگلیس با روی کارآمدن دولت محافظه‏کار که مخالف سازش‏ با دولت دکتر مصدق بود و در آمریکا که‏ جمهوری‏خواهان قدرت را از دموکرات‏ها گرفته بودند، شرایط برای توطئه‏چینی مهیا شد.
آمریکا که قدم به دوران قدرت‏نمایی آیزنهاور و برادران‏"دالس‏"گذارده بود با تشدید جنگ سرد دو ابرقدرت،قدم به دوران کودتاهای نظامی،ایجاد اتحادیه‏های نظامی و تقویت دولت‏های وابسته به‏ واشنگتن در منطقه‏ای گذارد که در تماس مستقیم با پرده آهنین و جهان کمونیسم بود.در همین رابطه‏ پیمان‏های نظامی ناتو،سنتو و سیتو شکل می‏گیرند و کمک‏های نظامی و تسلیحاتی به رژیم‏هایی نظیر ایران و ترکیه که در خط مقدم جبهه‏ جنگ سرد قرار دارند افزایش می‏یابد. ولی در این میان باید به این‏ واقعیت اعتراف کرد که هیچ کودتا و با توطئه‏ای که منشاء خارجی دارد نمی‏تواند در کشوری به پیروزی برسد مگر این‏که از پایگاه داخلی برخوردار بوده و دارای عوامل داخلی با نفود باشد.در ارتباط با کودتای 28 مرداد 1332 نیز چنین مساله‏ای اتفاق‏ افتاد.عوامل داخلی کودتا نقش به سزایی در شکل‏گیری آن و هموار کردن راه موفقیت کودتاچیان‏ داشتند.
دکتر مصدق معتقد بود،"برای شکست‏ کمونیسم،اصلاحات لازم است.برای انجام‏ اصلاحات وجود پول ضروری است و برای بدست‏ آوردن پول،ملی کردن نفت حیاتی است."
وی با این هدف و دیدگاه،قدم در راه ملی کردن‏ نفت گذارد.ولی دیپلماسی شریرانه و نظریه‏های‏ استعماری همراه با افراد و جناح‏هایی که وابسته به‏ اجانب بوده و از جانب آنها ارتزاق می‏کردند مانع تحقق‏ کامل پیروزی و موفقیت شدند.
در طول مردادماه 1332 حوادثی در ایران روی‏ داد که نگاهی به این حوادث و رویدادها،می‏تواند تا حدودی خواننده را در جریان تحولات و مسایل آن‏ روزها قرار بدهد به همین دلیل بدون هیچ تفسیر و تحلیلی اقدام به درج روزشمار وقایع مردادماه 1332 می‏کنیم.
لازم به ذکر است که اعداد،نشان‏دهنده روز و تاریخ وقوع حادثه و رویداد مزبور در مرداد 1332 می‏باشد.
*** 3-اشرف پهلوی که به دستور دکتر مصدق‏ به خارج تبعید شده بود وارد تهران شد او حامل پیامی‏ برای برادر خود بود.
4-ژنرال شوارتسکف آمریکایی وارد ایران‏ شد.
5-اشرف پهلوی با تهدید دکتر مصدق از ایران خارج شد
5-مصدق ضمن یک پیام رادیویی موضوع‏ رفراندم درباره تعطیل مجلس هفدهم را عنوان کرد.
5-در مسجد سلیمان زد و خوردی بین‏ دسته‏های چپ و مامورین انتظامی رخ داد که در نتیجه‏ دو نفر کشته و سی نفر زخمی شدند.
6-حسین نواب وزیر مختار ایران در سوییس‏ شد.
7-مظفر اعلم وزیر مختار ایران در عربستان‏ به سمت سفیر کبیری ایران در عراق تعیین شد.
7-دالس وزیر امور خارجه آمریکا از فعالیت‏ حزب توده در ایران ابراز نگرانی کرد.
8-در جلسه سخنرانی در منزل آیت الله‏ کاشانی،عده‏ای به طرفداری کاشانی و دسته‏ای به‏ حمایت از مصدق به زدوخورد پرداختند در نتیجه‏ عده‏ای مجروح شدند.
10-ید الله عضدی به سمت سفیر کبیر ایران‏ در هندوستان تعیین شد.
گزارش » شماره 155 (صفحه 33) 
________________________________________
12-در تهران برای انحلال مجلس هفدهم‏ به آراء عمومی مراجعه شد و مردم رای به انحلال‏ مجلس دادند.
15-آیزنهاور در یک مصاحبه مطبوعاتی از فعالیت حزب توده در ایران سخن گفت و نگرانی خود را از توسعه فعالیت آنها ابراز کرد.
18-حزب توده ایران با برگزاری میتینگ و دمونستراسیون به فعالیت همه‏جانبه‏ای دست زد و برخورد افراد حزب توده با مامورین انتظامی خونین‏ شد.
19-در شهرستانها برای انحلال مجلس‏ هفدهم به آراء عمومی(رفراندم)مراجعه شد و آراء قابل‏ملاحظه‏ای بدست آمد.
20-دکتر مصدق عده زیادی از مخالفین خود را بازداشت کرد.
210-به دستور دکتر مصدق نخست وزیر و وزیر دفاع ملی امراء زیر بازنشسته شدند:سر لشگر نصر الله‏ مقبلی،سرلشگر عبد الله عمیدی،سرتیپ طالب‏ بیگی،سرتیپ خلعتبری،سرتیپ آیرم،سرهنگ‏ گیلانشاه،سرهنگ حقیقی و سرهنگ جمالپور.
20-اعلامیه مشترک ایران و شوروی در تهران و مسکو منتشر شد و قرار شد اختلافات توسط هیئتی از طرفین حل و فصل شود.
21-پرونده متهمین واقعه 9 اسفند به دادگاه‏ تجدیدنظر ارجاع شد.
22-گرمای شدید در خوزستان چندین نفر را کشت.
22-شاه محرمانه فرمان عزل دکتر محمد مصدق و فرمان انتصاب سرلشگر زاهدی را به نخست‏ وزیری صادر کرد و خود و ثریا ظاهرا برای استراحت‏ به رامسر رفتند.
24-برای براندازی حکومت مصدق بامداد امروز جلسه‏ای در باغ مصطفی مقدم با شرکت سرتیپ‏ گیلانشاه،سرلشکر باتمانقلیچ،سرهنگ‏ فرزانگان،سرتیپ تقی‏زاده سید ابو الحسن حائری‏زاده، عبد الرحمن فرامرزی و پرویز یارافشار تشکیل شد.
24-افراد گارد شاه شب هنگام مهندس‏ زیرک‏زاده و مهندس حق‏شناس وزیر راه را بازداشت‏ کردند.
24-سرتیپ مدیر رئیس شهربانی از کار کناره‏ گیری کرد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) 25-ساعت 2 بامداد سرهنگ نصیری فرمانده‏ گارد فرمان عزل دکتر مصدق را در منزل به وی ابلاغ‏ و رسید دریافت کرد ولی پس از چند لحظه توقیف‏ شد.
24-افراد گارد شاه شب هنگام مهندس‏ زیرک‏زاده و مهندس حق‏شناس وزیر راه را بازداشت‏ کردند.
24-سرتیپ مدیر رئیس شهربانی از کار کناه‏گیری کرد.
25-ساعت 2 بامداد سرهنگ نصیری‏ فرمانده گارد فرمان عزل دکتر مصدق را در منزل به‏ وی ابلاغ و رسید دریافت کرد ولی پس از چند لحظه‏ توقیف شد.
25-دولت طی اعلامیه‏ای وقوع یک کودتای‏ نظامی در تهران و خنثی شدن آن را اعلام کرد.
25-شاه به اتفاق ثریا از رامسر با هواپیمای‏ اختصاصی به خلبانی سرگرد خاتم به بغداد رفت.
25-دکتر فاطمی وزیر امور خارجه به تمام‏ سفراء وزرای مختار و کارداران ایران در خارج اعلام‏ کرد شاه از سلطنت مخلوع است و نباید مورد استقبال‏ قرار گیرد.
25-زاهدی توسط فرمانداری نظامی احضار شد.
25-دکتر مصدق اعلامیه انحلال مجلس‏ شورای ملی را منتشر کرد.
25-دکتر مظفر بقایی و علی زهری و عده‏ای‏ از نمایندگان غیرمستعفی مجلس بازداشت شدند.
25-عده زیادی از افسران به اتهام مشارکت‏ در کودتا بازداشت شدند.باتما نقلیچ،نصیری، زند کریمی و اسکندر آزموده جزء بازداشت‏شدگان‏ بودند.
25-لشگر گارد خلع سلاح شد.
25-شاه وارد بغداد شد و به‏طور غیررسمی‏ از طرف ملک فیصل‏پذیرایی گردید.مظفر اعلم وزیر مختار در عراق برخلاف توصیه نوری سعید نخست‏ وزیر عراق از استقبال و ملاقات با شاه خودداری کرد.
25-عکسهای شاه و ثریا از ادارات و سازمان‏های جمع‏آوری شد.
25-مجسمه‏های محمد رضا شاه و رضا شاه‏ در تهران و شهرستانها پایین کشیده شد.
25-افراد حزب توده نام خیابانهای تهران را تغییر دادند.
25-ابو القاسم امینی کفیل وزارت دربار و سلیمان بهبودی رئیس تشریفات و هیراد رئیس دفتر مخصوص و سایر درباریان بازداشت شدند.
25-سرتیپ ریاحی طی مصاحبه‏ای از کودتا پرده برداشت و فرار شاه را استعفا تلقی کرد.
25-بعد از ظهر امروز میتینگ بزرگی در میدان بهارستان درباره فرار شاه تشکیل شد.دکتر فاطمی در این میتینگ خواستار لغو نظام سلطنتی
گزارش » شماره 155 (صفحه 34) 
________________________________________
ایران شد.دکتر شایگان در همین گردهمایی گفت‏ تحفه‏ای که می‏بایستی به تهران بیاید به بغداد رفت.
25-تمام روزنامه‏های حزب توده ایران‏ خواستار لغو نظام سلطنتی شدند.
25-دکتر فاطمی در روزنامه باختر امروز شدیدترین حملات را به شاه و خانواده سلطنتی کرد.
25-دکتر فاطمی وزیر امور خارجه کاخهای‏ سلطنتی را مهر و موم کرد.
25-عده زیادی از افسران شهربانی‏ بازنشسته شدند.
26-طبق دستور دکتر مصدق،ستاد ارتش‏ طی بخشنامه‏ای نام شاه را از دعای صبحگاهی و شامگاهی واحدهای نظامی حذف کرد.
26-شاه و ثریا وارد رم شدند.نظام السلطان‏ خواجه نوری وزیر مختار از استقبال شاه خوداری کرد.
26-اردشیر زاهدی در خارج از شهر اصفهان‏ با سرهنگ امیر قلی ضرغام معاون لشگر اصفهان‏ ملاقات و از وی خواست در صورت لزوم برای کودتا قوای خود را به تهران حرکت دهد.ضرغام به زاهدی‏ پاسخ مثبت داد.
26-سرهنگ فرزانگان از طرف سرلشکر زاهدی در کرمانشاه با سرهنگ تیمور بختیار فرمانده‏ تیپ ملاقات و مذاکره کرد و از وی خواست برای‏ (به تصویر صفحه مراجعه شود) تصرف تهران و ساقط کردن مصدق با تیپ کرمانشاه‏ به تهران حرکت کند.بختیار بلافاصله به تیپ آماده‏ باش داد.
26-امینی وزیر دربار از زندان‏نامه تضرع‏ آمیزی به مصدق نوشت و تقاضای‏ استخلاص از زندان نمود.امینی در این نامه شاه را(پسره)خطاب کرده‏ بود.
27-آیت الله کاشانی طی‏ نامه‏ای به مصدق اعلام کرد،وقوع‏ یک کودتا در تهران توسط زاهدی حتمی است،در نامه آیت الله کاشانی از مصدق دعودت شده بود که با همکاری هم از وقوع کودتا جلوگیری کنند.
27-ابو القاسم امینی وزیر دربار از زندان آزاد شد.
27-هندرسن سفیر آمریکا که مدتی به‏ مسافرت رفته بود به تهران بازگشت و با مصدق‏ ملاقات کرد.
27-جراید حزب توده خواستار برقراری‏ جمهوری دموکراتیک در ایران شدند.
27-سرهنگ اشرفی فرماندار نظامی از کار برکنار و سرتیپ دفتری جانشین او شد.
28-سرتیپ دفتری ریاست شهربانی را نیز به دست گرفت.
28-از بامداد امروز تظاهرات در تهران تغییر شکل داد.نظامیان از فرمان نخست وزیر سرپیچی‏ کردند و به مردم پیوستند.زد و خورد بین موافقین و مخالفین مصدق و شاه شدت گرفت.نظامیان با کامیونها به نفع شاه شعار سر دادند.
28-دفاتر روزنامه‏های باختر امروز،کشور و شورش به آتش کشیده شدند.
28-بشیر فرهمند رئیس اداره تبلیغات در خیابان کاخ توسط عده‏ای به شدت مضروب و مجروح‏ شد.
28-سرگرد سخایی رئیس شهربانی کرمان‏ توسط عده‏ای از اعضای حزب زحمتکشان مظفر بقایی در شهر کرمان به وضع فجیعی به قتل رسید.
28-بعد از ظهر امروز اداره رادیو به دست‏ کودتاچیان افتاد،فرمان نخست وزیری زاهدی از رادیو خوانده شد.سرلشکر زاهدی و میر اشرافی سقوط حکومت مصدق را اعلام کردند.
28-سر لشکر زاهدی شهربانی را مرکز کار خود قرار داد.
28-مخالفین مصدق و نظامیان به خانه او یورش بردند و بین محافظین منزل مصدق به‏ فرماندهی سرهنگ ممتاز و مهاجمین زد و خورد مسلحانه آغاز شد.ساعتها این جنگ ادامه داشت و عده زیادی مقتول و مجروح شدند،سرانجام‏ محافظین خانه مصدق تسلیم شدند.
28-مصدق و یارانش به خانه‏های مجاور پناه بردند.
28-در شهر تهران حکومت نظامی برقرار شد و سرتیپ فرهادی دادستان به حکومت نظامی‏ منسوب شد.
29-از اولین دقایق بامداد امروز مامورین‏ فرمانداری نظامی،رکن دوم و اداره کل شهربانی‏ دست به بازداشت عده کثیری از همکاران دکترچ‏ مصدق،اعضای جبهه ملی،نمایندگان مستعفی و روزنامه‏نگاران و اعضای حزب توده زدند.
29-از طرف سرلشکر زاهدی اعلامیه‏ای
گزارش » شماره 155 (صفحه 35) 
________________________________________
صادر و متذکر شد در حفظ جان مصدق از هیچ‏گونه‏ اقدامی کوتاهی نخواهد شد.از این‏رو مقتضی است‏ دکتر مصدق ظرف 24 ساعت خود را به شهربانی‏ معرفی کند.
29-سرلشکر زاهدی تلگرافی به شاه مخابره‏ و از او خواست تا به ایران بازگردد.شاه در پاسخ زاهدی‏ اعلام کرد بی‏درنگ به ایران خواهم آمد.
29-در تمام شهرهای ایران حکومت نظامی‏ برقرار شد.
29-بامداد امروز عده زیادی از افسران که از عوامل اصلی کودتا بودند ترفیع درجه پیدا کردند از جمله نعمت الله نصیری،سرهنگ تیمور بختیار و سرهنگ عباس فرزانگان درجه سرتیپی گرفتند.
29-به دستور فرمانداری نظامی از انتشار روزنامه‏های طرفدار مصدق و حزب توده جلوگیری‏ شد.
29-عصر امروز به موجب اطلاعی که قبلا داده شده بود مامورین حکومت نظامی دکتر محمد مصدق،دکتر غلامحسین صدیقی،دکتر سید علی‏ شایگان و مهندس سیف الله معظمی را بازداشت و به‏ شهربانی انتقال دادند.توقف بازداشت‏شدگان در شهربانی طولی نکشید و آنها را به باشگاه افسران‏ بردند.سرلشکر زاهدی هنگام ورود مصدق به باشگاه‏ از او استقبال به عمل آورد.
29-پزشکی قانونی اعلام کرد تاکنون هویت‏ 41 نفر از کشته‏شدگان روز قبل مشخص شده است.
29-عده زیادی از رجال و همکاران دکتر مصدق بازداشت و به زندان انتقال یافتند از جمله آنها عبد العلی لطفی،سرتیپ تقی ریاحی،سرهنگ ممتاز، سرتیپ مظفری،کشاورز صدر،سرتیپ سطوتی، ابو القاسم امینی،سرتیپ کیانی،سرهنگ اشرفی، سرهنگ نادری،بشیر فرهمند،ناصر قلی اردلان ا می‏توان نام برد.
29-حکم برکناری ناصر قلی اردلان،محمد علی کشاورز صدر،محمد علی مقدم،سرتیپ مظفری‏ و محمد نخجوان از استانداریهای آذربایجان، اصفهان،گیلان،خوزستان و فارس صادر شد.
29-از بامداد امروز مشاغل حساس و کلیدی‏ به عوامل کودتا سپرده شده و از جمله انتصابات زیر صورت گرفت:
سرلشکر نادر باتتما نقلیچ به ریاست ستاد ارتش، سرتیپ علیقی گلپیرا به ریاست ژاندارمری،سرتیپ‏ دفتری به ریاست شهربانی،سرهنگ قربانی دادستان‏ نظامی،سرتیپ تیمور بختیار فرمانده لشکر جدید التاسیس دوزرهی،سپهبد شاه‏ بختی استاندار آذربایجان،علی هیئت‏ استاندار فارس،مصطفی مقدم‏ سرپرست بانک ملی،اسفندیار بزرگمهر رئیس تبلیغات،دکتر صیرفی‏ مدیر عامل شرکت بیمه،محمد علی‏ روشن کفیل استانداری اصفهان،سرتیپ مظهری‏ معاون ستاد ارتش،علی ابتین مدیر کل بازرسی‏ نخست وزیری،سرتیپ حسین آزموده دادستان ارتش، سرتیپ شاهنده رئیس دادرسی ارتش و پروزیر یار افشار رئیس دفتر نخست وزیر.
29-به دنبال سقوط حکومت دکتر محمد مصدق اوضاع فارس دگرگون شد.عشایر فارس‏ مخصوصا این قشقایی نسبت به مسلح کرده افراد خود و ایستادگی در مقابل کودتاچیان آماده شدند.
30-شاه برای مردم ایران پیامی فرستاد و وعده داد یک زندگی همراه با دموکراسی برای قاطبه‏ ملت ایران فراهم خواهم کرد و افزود:سرلشکر زاهدی‏ در ترمیم خرابیها و اصلاحات لازم سریعا اقدام خواهد کرد.
30-شاه در یک مصاحبه مطبوعاتی در رم‏ اظهار داشت مصمم به اجرای یک سلسله اصلاحات‏ عمیق و اساسی در ایران می‏باشد.وی ضمنا گفت‏ نفت ایران ملی شده و سرکت نفت ایران و انگلیس‏ وجود خارجی ندارد.
30-شاه با هواپیما از رم به سوی بغداد عزیمت کرد و در فرودگاه بغداد از طرف نایب السلطنه‏ و ولیعهد عراق و اعضای کابینه مورد استقبال قرار گرفت.
30-مظفر اعلم سفیر کبیر ایران در عراق و نظام السلطان خواجه‏نوری کاردار سفارت ایران در ایتالیا و عباس فروهر وزیر مختار در یوگسلاوی از کار برکنار شدند.
30-اللهیار صالح سفیر کبیر ایران در آمریکا، باقر کاظمی سفیر کبیر در فرانسه و شمس الدین‏ امیر علائی وزیر مختار در بلژیک از سمتهای خود اسعفا کردند.
30-فرمانداری نظامی اعلام کرد تاکنون‏ دویست نفر از عوامل حکومت سابق بازداشت شده‏اند. این عده در زندان‏های شهربانی،فرمانداری نظامی‏ و دژبان بسر می‏برند.در میان بازداشت‏شدگان دو روز اخیر غالب وزرای مصدق،مهندس رضوی،دکتر محمد نصیری رئیس بانک ملی و دکتر غلامحسین‏ مصدق دیده می‏شوند.
30-سرلشکر زاهدی در شمیران به ملاقات‏ آیت الله کاشانی رفت و آنها پیرامون مسائل مختلف‏ مملکتی مذاکره کردند.در این دیدار آقایان حائری‏ زاده،دکتر بقائی،شمس قنات‏آبادی و نادعلی کریمی‏ حضور داشتند.در این ملاقات زاهدی گفت به‏ انگلستان نه نفت می‏دهیم نه غرامت؟
31-شاه در بغداد با ملک فیصل پادشاه عراق‏ ملاقات و گفتگو کرد.از طرف پادشاه عراق یک قبضه‏ شمشیر مرصع به شاه داده شد.
31-ساعت یازده و نیم بامداد هواپیمای شاه‏ در فرودگان مهرآباد به زمین نشست.در فرودگاه‏ سرلشکر زاهدی و عده‏ای از مقامات از شاه استقبال‏ کردند.پس از انجام تشریفات،شاه و زاهدی حدود سه ساعت به گفت‏وگو نشستند.
31-سرلشکر زاهدی طی مصاحبه‏ای اعلام‏ کرد،مصدق در دو مورد محاکمه خواهد شد،یکی به‏ خاطر عملیات خلافی که در زمان نخست وزیری‏ مرتکب شده و دیگری به اتهام توطئه و خیانت و قیام‏ بر ضد حکومت قانونی و رژیم مملکت.
31-شاه از رادیو نطقی خطاب به مردم و ارتش ایراد کرد و از آنها تشکر و سپاسگزاری کرد. وی افزود با متجاوزین به قانون اساسی و مقدسات‏ ملی طبق نص صریح قانون رفتار خواهد شد.
31-سرتیپ هدایت گیلانشاه و اردشیر زاهدی به نمایندگی از طرف شاه و نخست وزیر در در بند سر،سید حسین مکی را ملاقات و پیشنهاد کردند شغلی در دولت بپذیرد.مکی از قبول هر نوع‏ شغلی در دولت خودداری کرد.