مرداد 1332 به روایت اخبار
در 28 مرداد 1332 سازمانهای اطلاعاتی آمریکا و انگلیس با کمک عوامل ایرانی خود دست به کودتای نظامیزده و دولت ملی دکتر محمد مصدق را که ملی کردن صنعت نفت را محور اصلی فعالیتها و برنامههای خود اعلام کرده بود،سرنگون کردند.
شیوهای که علیه دولت دکتر مصدق به کار گرفته شد بعدها نیز در کشورهای دیگر برای سرنگونی و تغییر دولتها مورد استفاده قرار گرفت که از آنجمله میتوان به کودتای ژنرال پینوشه و نظامیان شیلی علیه دولت چپگرای سالوادور آلنده اشاره کرد که با مرگ وی همراه بود.
کودتای 28 مرداد 1332 نمونه بارز همکاری گسترده سازمانهای اطلاعاتی آمریکا و انگلیس و بهرهگیری آنها از عوامل ایرانی نظیر برادران رشیدیان بود.ولی همراه این سئوال مطرح بوده که به چه دلیل مردم در مقابل کودتاچیان سکوت کرده و اجازه دادند شعبان بیمخها و ملکه اعتضادیها دولت ملی مصدق را سرنگون کنند؟
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
گزارش » شماره 155 (صفحه 32)
________________________________________
(به تصویر صفحه مراجعه شود) نگاهی به حوادث 30 تیر 1331 که مردم با ایستادگی و قیام خود موفق به درهم شکستن توطئه درباره و طرفداران انگلیس از جمله قوام السلطنه شدند تا 28 مرداد 1322 این واقعیت را آشکار میسازد که تفرقهافکنی بین رهبران از جمله مصدق و کاشانی و اختلافاتی که میان جناحهای طرفدار دولت بروز کرد نقش به سزایی در کنار ماندن مردم از صحنه داشت بطوری که آنها با سکوت خود،اجازه دادند که کودتاچیان قدرت را در دست گرفته و نهضت ملی شدن نفت را به شکست بکشند.
دوران پرحادثهای که از تیرماه 1331 آغاز و تا 28 مرداد 1332 به طول انجامید فرصت طلایی در اختیار توطئهچینان داخلی و خارجی قرارداد تا صفوف خود را هماهنگ کرده و طرحها و برنامههایشان را یکی پس از دیگری جامه عمل بپوشانند.
البته دولتهای آمریکا و انگلیس نیز در شکلگیری این توطئه نقش داشتند،در انگلیس با روی کارآمدن دولت محافظهکار که مخالف سازش با دولت دکتر مصدق بود و در آمریکا که جمهوریخواهان قدرت را از دموکراتها گرفته بودند، شرایط برای توطئهچینی مهیا شد.
آمریکا که قدم به دوران قدرتنمایی آیزنهاور و برادران"دالس"گذارده بود با تشدید جنگ سرد دو ابرقدرت،قدم به دوران کودتاهای نظامی،ایجاد اتحادیههای نظامی و تقویت دولتهای وابسته به واشنگتن در منطقهای گذارد که در تماس مستقیم با پرده آهنین و جهان کمونیسم بود.در همین رابطه پیمانهای نظامی ناتو،سنتو و سیتو شکل میگیرند و کمکهای نظامی و تسلیحاتی به رژیمهایی نظیر ایران و ترکیه که در خط مقدم جبهه جنگ سرد قرار دارند افزایش مییابد. ولی در این میان باید به این واقعیت اعتراف کرد که هیچ کودتا و با توطئهای که منشاء خارجی دارد نمیتواند در کشوری به پیروزی برسد مگر اینکه از پایگاه داخلی برخوردار بوده و دارای عوامل داخلی با نفود باشد.در ارتباط با کودتای 28 مرداد 1332 نیز چنین مسالهای اتفاق افتاد.عوامل داخلی کودتا نقش به سزایی در شکلگیری آن و هموار کردن راه موفقیت کودتاچیان داشتند.
دکتر مصدق معتقد بود،"برای شکست کمونیسم،اصلاحات لازم است.برای انجام اصلاحات وجود پول ضروری است و برای بدست آوردن پول،ملی کردن نفت حیاتی است."
وی با این هدف و دیدگاه،قدم در راه ملی کردن نفت گذارد.ولی دیپلماسی شریرانه و نظریههای استعماری همراه با افراد و جناحهایی که وابسته به اجانب بوده و از جانب آنها ارتزاق میکردند مانع تحقق کامل پیروزی و موفقیت شدند.
در طول مردادماه 1332 حوادثی در ایران روی داد که نگاهی به این حوادث و رویدادها،میتواند تا حدودی خواننده را در جریان تحولات و مسایل آن روزها قرار بدهد به همین دلیل بدون هیچ تفسیر و تحلیلی اقدام به درج روزشمار وقایع مردادماه 1332 میکنیم.
لازم به ذکر است که اعداد،نشاندهنده روز و تاریخ وقوع حادثه و رویداد مزبور در مرداد 1332 میباشد.
*** 3-اشرف پهلوی که به دستور دکتر مصدق به خارج تبعید شده بود وارد تهران شد او حامل پیامی برای برادر خود بود.
4-ژنرال شوارتسکف آمریکایی وارد ایران شد.
5-اشرف پهلوی با تهدید دکتر مصدق از ایران خارج شد
5-مصدق ضمن یک پیام رادیویی موضوع رفراندم درباره تعطیل مجلس هفدهم را عنوان کرد.
5-در مسجد سلیمان زد و خوردی بین دستههای چپ و مامورین انتظامی رخ داد که در نتیجه دو نفر کشته و سی نفر زخمی شدند.
6-حسین نواب وزیر مختار ایران در سوییس شد.
7-مظفر اعلم وزیر مختار ایران در عربستان به سمت سفیر کبیری ایران در عراق تعیین شد.
7-دالس وزیر امور خارجه آمریکا از فعالیت حزب توده در ایران ابراز نگرانی کرد.
8-در جلسه سخنرانی در منزل آیت الله کاشانی،عدهای به طرفداری کاشانی و دستهای به حمایت از مصدق به زدوخورد پرداختند در نتیجه عدهای مجروح شدند.
10-ید الله عضدی به سمت سفیر کبیر ایران در هندوستان تعیین شد.
گزارش » شماره 155 (صفحه 33)
________________________________________
12-در تهران برای انحلال مجلس هفدهم به آراء عمومی مراجعه شد و مردم رای به انحلال مجلس دادند.
15-آیزنهاور در یک مصاحبه مطبوعاتی از فعالیت حزب توده در ایران سخن گفت و نگرانی خود را از توسعه فعالیت آنها ابراز کرد.
18-حزب توده ایران با برگزاری میتینگ و دمونستراسیون به فعالیت همهجانبهای دست زد و برخورد افراد حزب توده با مامورین انتظامی خونین شد.
19-در شهرستانها برای انحلال مجلس هفدهم به آراء عمومی(رفراندم)مراجعه شد و آراء قابلملاحظهای بدست آمد.
20-دکتر مصدق عده زیادی از مخالفین خود را بازداشت کرد.
210-به دستور دکتر مصدق نخست وزیر و وزیر دفاع ملی امراء زیر بازنشسته شدند:سر لشگر نصر الله مقبلی،سرلشگر عبد الله عمیدی،سرتیپ طالب بیگی،سرتیپ خلعتبری،سرتیپ آیرم،سرهنگ گیلانشاه،سرهنگ حقیقی و سرهنگ جمالپور.
20-اعلامیه مشترک ایران و شوروی در تهران و مسکو منتشر شد و قرار شد اختلافات توسط هیئتی از طرفین حل و فصل شود.
21-پرونده متهمین واقعه 9 اسفند به دادگاه تجدیدنظر ارجاع شد.
22-گرمای شدید در خوزستان چندین نفر را کشت.
22-شاه محرمانه فرمان عزل دکتر محمد مصدق و فرمان انتصاب سرلشگر زاهدی را به نخست وزیری صادر کرد و خود و ثریا ظاهرا برای استراحت به رامسر رفتند.
24-برای براندازی حکومت مصدق بامداد امروز جلسهای در باغ مصطفی مقدم با شرکت سرتیپ گیلانشاه،سرلشکر باتمانقلیچ،سرهنگ فرزانگان،سرتیپ تقیزاده سید ابو الحسن حائریزاده، عبد الرحمن فرامرزی و پرویز یارافشار تشکیل شد.
24-افراد گارد شاه شب هنگام مهندس زیرکزاده و مهندس حقشناس وزیر راه را بازداشت کردند.
24-سرتیپ مدیر رئیس شهربانی از کار کناره گیری کرد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) 25-ساعت 2 بامداد سرهنگ نصیری فرمانده گارد فرمان عزل دکتر مصدق را در منزل به وی ابلاغ و رسید دریافت کرد ولی پس از چند لحظه توقیف شد.
24-افراد گارد شاه شب هنگام مهندس زیرکزاده و مهندس حقشناس وزیر راه را بازداشت کردند.
24-سرتیپ مدیر رئیس شهربانی از کار کناهگیری کرد.
25-ساعت 2 بامداد سرهنگ نصیری فرمانده گارد فرمان عزل دکتر مصدق را در منزل به وی ابلاغ و رسید دریافت کرد ولی پس از چند لحظه توقیف شد.
25-دولت طی اعلامیهای وقوع یک کودتای نظامی در تهران و خنثی شدن آن را اعلام کرد.
25-شاه به اتفاق ثریا از رامسر با هواپیمای اختصاصی به خلبانی سرگرد خاتم به بغداد رفت.
25-دکتر فاطمی وزیر امور خارجه به تمام سفراء وزرای مختار و کارداران ایران در خارج اعلام کرد شاه از سلطنت مخلوع است و نباید مورد استقبال قرار گیرد.
25-زاهدی توسط فرمانداری نظامی احضار شد.
25-دکتر مصدق اعلامیه انحلال مجلس شورای ملی را منتشر کرد.
25-دکتر مظفر بقایی و علی زهری و عدهای از نمایندگان غیرمستعفی مجلس بازداشت شدند.
25-عده زیادی از افسران به اتهام مشارکت در کودتا بازداشت شدند.باتما نقلیچ،نصیری، زند کریمی و اسکندر آزموده جزء بازداشتشدگان بودند.
25-لشگر گارد خلع سلاح شد.
25-شاه وارد بغداد شد و بهطور غیررسمی از طرف ملک فیصلپذیرایی گردید.مظفر اعلم وزیر مختار در عراق برخلاف توصیه نوری سعید نخست وزیر عراق از استقبال و ملاقات با شاه خودداری کرد.
25-عکسهای شاه و ثریا از ادارات و سازمانهای جمعآوری شد.
25-مجسمههای محمد رضا شاه و رضا شاه در تهران و شهرستانها پایین کشیده شد.
25-افراد حزب توده نام خیابانهای تهران را تغییر دادند.
25-ابو القاسم امینی کفیل وزارت دربار و سلیمان بهبودی رئیس تشریفات و هیراد رئیس دفتر مخصوص و سایر درباریان بازداشت شدند.
25-سرتیپ ریاحی طی مصاحبهای از کودتا پرده برداشت و فرار شاه را استعفا تلقی کرد.
25-بعد از ظهر امروز میتینگ بزرگی در میدان بهارستان درباره فرار شاه تشکیل شد.دکتر فاطمی در این میتینگ خواستار لغو نظام سلطنتی
گزارش » شماره 155 (صفحه 34)
________________________________________
ایران شد.دکتر شایگان در همین گردهمایی گفت تحفهای که میبایستی به تهران بیاید به بغداد رفت.
25-تمام روزنامههای حزب توده ایران خواستار لغو نظام سلطنتی شدند.
25-دکتر فاطمی در روزنامه باختر امروز شدیدترین حملات را به شاه و خانواده سلطنتی کرد.
25-دکتر فاطمی وزیر امور خارجه کاخهای سلطنتی را مهر و موم کرد.
25-عده زیادی از افسران شهربانی بازنشسته شدند.
26-طبق دستور دکتر مصدق،ستاد ارتش طی بخشنامهای نام شاه را از دعای صبحگاهی و شامگاهی واحدهای نظامی حذف کرد.
26-شاه و ثریا وارد رم شدند.نظام السلطان خواجه نوری وزیر مختار از استقبال شاه خوداری کرد.
26-اردشیر زاهدی در خارج از شهر اصفهان با سرهنگ امیر قلی ضرغام معاون لشگر اصفهان ملاقات و از وی خواست در صورت لزوم برای کودتا قوای خود را به تهران حرکت دهد.ضرغام به زاهدی پاسخ مثبت داد.
26-سرهنگ فرزانگان از طرف سرلشکر زاهدی در کرمانشاه با سرهنگ تیمور بختیار فرمانده تیپ ملاقات و مذاکره کرد و از وی خواست برای (به تصویر صفحه مراجعه شود) تصرف تهران و ساقط کردن مصدق با تیپ کرمانشاه به تهران حرکت کند.بختیار بلافاصله به تیپ آماده باش داد.
26-امینی وزیر دربار از زنداننامه تضرع آمیزی به مصدق نوشت و تقاضای استخلاص از زندان نمود.امینی در این نامه شاه را(پسره)خطاب کرده بود.
27-آیت الله کاشانی طی نامهای به مصدق اعلام کرد،وقوع یک کودتا در تهران توسط زاهدی حتمی است،در نامه آیت الله کاشانی از مصدق دعودت شده بود که با همکاری هم از وقوع کودتا جلوگیری کنند.
27-ابو القاسم امینی وزیر دربار از زندان آزاد شد.
27-هندرسن سفیر آمریکا که مدتی به مسافرت رفته بود به تهران بازگشت و با مصدق ملاقات کرد.
27-جراید حزب توده خواستار برقراری جمهوری دموکراتیک در ایران شدند.
27-سرهنگ اشرفی فرماندار نظامی از کار برکنار و سرتیپ دفتری جانشین او شد.
28-سرتیپ دفتری ریاست شهربانی را نیز به دست گرفت.
28-از بامداد امروز تظاهرات در تهران تغییر شکل داد.نظامیان از فرمان نخست وزیر سرپیچی کردند و به مردم پیوستند.زد و خورد بین موافقین و مخالفین مصدق و شاه شدت گرفت.نظامیان با کامیونها به نفع شاه شعار سر دادند.
28-دفاتر روزنامههای باختر امروز،کشور و شورش به آتش کشیده شدند.
28-بشیر فرهمند رئیس اداره تبلیغات در خیابان کاخ توسط عدهای به شدت مضروب و مجروح شد.
28-سرگرد سخایی رئیس شهربانی کرمان توسط عدهای از اعضای حزب زحمتکشان مظفر بقایی در شهر کرمان به وضع فجیعی به قتل رسید.
28-بعد از ظهر امروز اداره رادیو به دست کودتاچیان افتاد،فرمان نخست وزیری زاهدی از رادیو خوانده شد.سرلشکر زاهدی و میر اشرافی سقوط حکومت مصدق را اعلام کردند.
28-سر لشکر زاهدی شهربانی را مرکز کار خود قرار داد.
28-مخالفین مصدق و نظامیان به خانه او یورش بردند و بین محافظین منزل مصدق به فرماندهی سرهنگ ممتاز و مهاجمین زد و خورد مسلحانه آغاز شد.ساعتها این جنگ ادامه داشت و عده زیادی مقتول و مجروح شدند،سرانجام محافظین خانه مصدق تسلیم شدند.
28-مصدق و یارانش به خانههای مجاور پناه بردند.
28-در شهر تهران حکومت نظامی برقرار شد و سرتیپ فرهادی دادستان به حکومت نظامی منسوب شد.
29-از اولین دقایق بامداد امروز مامورین فرمانداری نظامی،رکن دوم و اداره کل شهربانی دست به بازداشت عده کثیری از همکاران دکترچ مصدق،اعضای جبهه ملی،نمایندگان مستعفی و روزنامهنگاران و اعضای حزب توده زدند.
29-از طرف سرلشکر زاهدی اعلامیهای
گزارش » شماره 155 (صفحه 35)
________________________________________
صادر و متذکر شد در حفظ جان مصدق از هیچگونه اقدامی کوتاهی نخواهد شد.از اینرو مقتضی است دکتر مصدق ظرف 24 ساعت خود را به شهربانی معرفی کند.
29-سرلشکر زاهدی تلگرافی به شاه مخابره و از او خواست تا به ایران بازگردد.شاه در پاسخ زاهدی اعلام کرد بیدرنگ به ایران خواهم آمد.
29-در تمام شهرهای ایران حکومت نظامی برقرار شد.
29-بامداد امروز عده زیادی از افسران که از عوامل اصلی کودتا بودند ترفیع درجه پیدا کردند از جمله نعمت الله نصیری،سرهنگ تیمور بختیار و سرهنگ عباس فرزانگان درجه سرتیپی گرفتند.
29-به دستور فرمانداری نظامی از انتشار روزنامههای طرفدار مصدق و حزب توده جلوگیری شد.
29-عصر امروز به موجب اطلاعی که قبلا داده شده بود مامورین حکومت نظامی دکتر محمد مصدق،دکتر غلامحسین صدیقی،دکتر سید علی شایگان و مهندس سیف الله معظمی را بازداشت و به شهربانی انتقال دادند.توقف بازداشتشدگان در شهربانی طولی نکشید و آنها را به باشگاه افسران بردند.سرلشکر زاهدی هنگام ورود مصدق به باشگاه از او استقبال به عمل آورد.
29-پزشکی قانونی اعلام کرد تاکنون هویت 41 نفر از کشتهشدگان روز قبل مشخص شده است.
29-عده زیادی از رجال و همکاران دکتر مصدق بازداشت و به زندان انتقال یافتند از جمله آنها عبد العلی لطفی،سرتیپ تقی ریاحی،سرهنگ ممتاز، سرتیپ مظفری،کشاورز صدر،سرتیپ سطوتی، ابو القاسم امینی،سرتیپ کیانی،سرهنگ اشرفی، سرهنگ نادری،بشیر فرهمند،ناصر قلی اردلان ا میتوان نام برد.
29-حکم برکناری ناصر قلی اردلان،محمد علی کشاورز صدر،محمد علی مقدم،سرتیپ مظفری و محمد نخجوان از استانداریهای آذربایجان، اصفهان،گیلان،خوزستان و فارس صادر شد.
29-از بامداد امروز مشاغل حساس و کلیدی به عوامل کودتا سپرده شده و از جمله انتصابات زیر صورت گرفت:
سرلشکر نادر باتتما نقلیچ به ریاست ستاد ارتش، سرتیپ علیقی گلپیرا به ریاست ژاندارمری،سرتیپ دفتری به ریاست شهربانی،سرهنگ قربانی دادستان نظامی،سرتیپ تیمور بختیار فرمانده لشکر جدید التاسیس دوزرهی،سپهبد شاه بختی استاندار آذربایجان،علی هیئت استاندار فارس،مصطفی مقدم سرپرست بانک ملی،اسفندیار بزرگمهر رئیس تبلیغات،دکتر صیرفی مدیر عامل شرکت بیمه،محمد علی روشن کفیل استانداری اصفهان،سرتیپ مظهری معاون ستاد ارتش،علی ابتین مدیر کل بازرسی نخست وزیری،سرتیپ حسین آزموده دادستان ارتش، سرتیپ شاهنده رئیس دادرسی ارتش و پروزیر یار افشار رئیس دفتر نخست وزیر.
29-به دنبال سقوط حکومت دکتر محمد مصدق اوضاع فارس دگرگون شد.عشایر فارس مخصوصا این قشقایی نسبت به مسلح کرده افراد خود و ایستادگی در مقابل کودتاچیان آماده شدند.
30-شاه برای مردم ایران پیامی فرستاد و وعده داد یک زندگی همراه با دموکراسی برای قاطبه ملت ایران فراهم خواهم کرد و افزود:سرلشکر زاهدی در ترمیم خرابیها و اصلاحات لازم سریعا اقدام خواهد کرد.
30-شاه در یک مصاحبه مطبوعاتی در رم اظهار داشت مصمم به اجرای یک سلسله اصلاحات عمیق و اساسی در ایران میباشد.وی ضمنا گفت نفت ایران ملی شده و سرکت نفت ایران و انگلیس وجود خارجی ندارد.
30-شاه با هواپیما از رم به سوی بغداد عزیمت کرد و در فرودگاه بغداد از طرف نایب السلطنه و ولیعهد عراق و اعضای کابینه مورد استقبال قرار گرفت.
30-مظفر اعلم سفیر کبیر ایران در عراق و نظام السلطان خواجهنوری کاردار سفارت ایران در ایتالیا و عباس فروهر وزیر مختار در یوگسلاوی از کار برکنار شدند.
30-اللهیار صالح سفیر کبیر ایران در آمریکا، باقر کاظمی سفیر کبیر در فرانسه و شمس الدین امیر علائی وزیر مختار در بلژیک از سمتهای خود اسعفا کردند.
30-فرمانداری نظامی اعلام کرد تاکنون دویست نفر از عوامل حکومت سابق بازداشت شدهاند. این عده در زندانهای شهربانی،فرمانداری نظامی و دژبان بسر میبرند.در میان بازداشتشدگان دو روز اخیر غالب وزرای مصدق،مهندس رضوی،دکتر محمد نصیری رئیس بانک ملی و دکتر غلامحسین مصدق دیده میشوند.
30-سرلشکر زاهدی در شمیران به ملاقات آیت الله کاشانی رفت و آنها پیرامون مسائل مختلف مملکتی مذاکره کردند.در این دیدار آقایان حائری زاده،دکتر بقائی،شمس قناتآبادی و نادعلی کریمی حضور داشتند.در این ملاقات زاهدی گفت به انگلستان نه نفت میدهیم نه غرامت؟
31-شاه در بغداد با ملک فیصل پادشاه عراق ملاقات و گفتگو کرد.از طرف پادشاه عراق یک قبضه شمشیر مرصع به شاه داده شد.
31-ساعت یازده و نیم بامداد هواپیمای شاه در فرودگان مهرآباد به زمین نشست.در فرودگاه سرلشکر زاهدی و عدهای از مقامات از شاه استقبال کردند.پس از انجام تشریفات،شاه و زاهدی حدود سه ساعت به گفتوگو نشستند.
31-سرلشکر زاهدی طی مصاحبهای اعلام کرد،مصدق در دو مورد محاکمه خواهد شد،یکی به خاطر عملیات خلافی که در زمان نخست وزیری مرتکب شده و دیگری به اتهام توطئه و خیانت و قیام بر ضد حکومت قانونی و رژیم مملکت.
31-شاه از رادیو نطقی خطاب به مردم و ارتش ایراد کرد و از آنها تشکر و سپاسگزاری کرد. وی افزود با متجاوزین به قانون اساسی و مقدسات ملی طبق نص صریح قانون رفتار خواهد شد.
31-سرتیپ هدایت گیلانشاه و اردشیر زاهدی به نمایندگی از طرف شاه و نخست وزیر در در بند سر،سید حسین مکی را ملاقات و پیشنهاد کردند شغلی در دولت بپذیرد.مکی از قبول هر نوع شغلی در دولت خودداری کرد.