مدرس به مثابه جریان

پیشینه (پایگاه عبرت پژوهی تاریخ) طی مقاله ای نگاهی متفاوت به تجربه شهید سید حسن مدرس در فلسفه زندگی و سیاست داشته است.
پیشینه در این مقاله سعی کرده است تا به آسیب شناسی تعامل امروز ما با تجربه گرانسنگ آیت الله مدرس بپردازد. به نظر پیشینه نحوه تعامل ما با مدرس تصویری از وی ارائه می دهد که بیش از آنکه ما را در حل مشکلاتمان یاری رساند، چونان مانعی دربرابر نگاه عمیق به تجربه گرانبهای وی ایستاده است، نگاهی که نیازمند ساختارشکنی است.
مقدمه
طرح مسئله
تاریخ معاصر ما پر از حوادث و اتفاقاتی است که این برهه از تاریخ ما را به دوره ای ملتهب و پیچیده تبدیل کرده است. اما در میانه تمام حوادث و التهابات شاید بتوان برای تمام این التهابات تفسیری یگانه ارائه داد.
بسیاری از صاحب نظران مسائل فکری و فرهنگی کشور با رویکردهای متفاوت و چه بسا متضاد بر آنند که مهمترین مسئله تاریخ معاصر ما مسئله مواجهه با آن چیزی است که از آن با عنوان تمدن غرب تعبیر می کنیم. بیشتر کارشناسان چه در موضع تأیید و چه در موضع انتقاد آغاز تاریخ معاصر ما را سرآغاز مواجهه ما با تمدن غرب قلمداد می کنند. اینکه نخستین مواجهه ما با غرب در کدامین نقطه تاریخی رخ نموده است مورد اجماع نیست اما اجمالا بسیاری نبردهای ایران و روس در دوره فتحعلی شاه قاجار را به مثابه نخستین مواجهه جامعه ایرانی با غرب تلقی می کنند، هرچند نشانه هایی از این برخورد را در دروهای قبلی حتی صفویه می توان رصد نمود. می توان گفت یکی از نخستین پایگاه های غرب در دوره های مختلف تاریخ معاصر ما دربارهای سلطنتی بوده اند، امری که به تعبیری باعث پیوند نامیمون استبداد و استعمار می شدند. در این بین سلاطین آشنا با فرهنگ غربی گاهی خود پیش قراول پیش بردن جامعه به سوی پذیرش ارزش های غربی بودند.
انقلاب مشروطه و پیامدهای آن بیگمان یکی از مهمترین مراحل تاریخ معاصر ماست که مسئله مواجهه ما با غرب در آن جدی تر از پیش مطرح شد. با شکست طرح مشروطه و روی کار آمدن رضا خان پیوند غرب گرایی و استبداد به اوج خود رسید. در این بین طیف های مختلفی از نخبگان جامعه به مقابله با رضا خان و رضا شاه بعدی پرداختند. بیگمان شهید سید حسن مدرس در مقابله با استبداد غرب گرای رضا خانی یک شاخص می باشد، و بررسی و مطالعه ابعاد مختلف عملکرد شهید مدرس بیگمان چراغی فراروی امروز ما روشن خواهد نمود.
پرسش ها
به نظر می سد برای سخن پیرامون آیت الله مدرس امروزه می بایست دست کم به سه پرسش مهم پاسخ گفت:
نخست اینکه اساسا توجه به آیت الله مدرس و تجربه او در میان تجارب بیشماری که بسیاری در طول تاریخ معاصر ما از خود بر جای نهاده اند چه مزیتی می تواند برای امروز ما داشته باشد؟
دوم اینکه اگر فرض کنیم پاسخ به پرسش پیشین مثبت و ایجابی باشد و توجه به آیت الله مدرس در دوره کنونی بتواند راهگشای مسائل ما باشد چرا با وجود نوشته ها و کنفرانس های کم و بیش زیادی که پیرامون ایشان تا کنون در طول سال های پس از انقلاب اسلامی و حتی پیش از آن شکل گرفته اند، هنوز نمی توان تأثیر درخور مدرس را در زندگی امروز خود احساس کنیم؟
سوم اینکه اگر پاسخ ما به پرسش دوم ناظر به برخی آسیب های «مدرس شناسی» در طول تاریخ پس از انقلاب اسلامی باشد، چه راه هایی را باید برای شناسایی و شناساندن مدرس در پیش گرفت تا دچار اشتباهات گذشته نشد، و بتوان عبرت هایی را با توجه به تجربه آیت الله مدرس برای امروز خود به ارمغان آورد، و چه بسا بتوان مدرس را به عنوان جریانی در کالبد نخبگان و توده های جامعه دمید؟
در این مقال بر آنیم تا به طور اجمالی به سه پرسش پیش گفته پاسخ گوییم تا با مزایا، آسیب ها، و راه های  فراروی مدرس پژوهی آشنا شویم.
مدرس و امروز ما   
این بخش از این مقال ناظر به نخستین پرسشی است که در بخش پیشین مطرح شد. و آن اینکه اساسا تجربه سید حسن مدرس در سال های پس از مشروطه به ویژه در دوران رضا خانی چه مزایا، عبرت ها و درس هایی برای امروز ما می تواند داشته باشد؟
مدرس در نگاه امام خمینی (ره)
بیگمان یکی از مهمترین انگیزه ها و محرک های مدرس شناسی، امروزه نگاهی است که بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران امام خمینی (ره) نسبت به مدرس و تجربه مدرس داشته اند. درواقع علاقه امام خمینی به شهید مدرس امری مخفی نیست و کم و بیش پیرامون آن در محافل و در نوشته های گوناگون سخن گفته شده است.
در اینجا بر آنیم تا با توجه به بیانات مختلف حضرت امام پیرامون مدرس نقاط برجسته حیات سیاسی و فکری مدرس را از منظر ایشان مورد بررسی قرار دهیم:
برخی نکات مورد توجه حضرت امام در حیات سیاسی شهید مدرس عبارت اند از:
- آنگونه که از بیانات امام خمینی بر می آید ایشان آیت الله مدرس را نماد روحانیت مستقل می دانستند.
- ایشان همچنین با توجه به تجربه مدرس بر سیاسی بودن روحانیت تأکید کرده و تاثیر گذار بودن روحانیت بر افکار جامعه را با توجه به تجربه مدرس مورد تأکید قرار می دادند.
- یکی از نکات مهم حیات سیاسی مدرس که حضرت امام نیز به آن اشاره می کنند خالی نگذاشتن میدان یا همیشه در صحنه بودن وی بود. مدرس در جایی خاطرنشان می کند که هرچند با جمهوری رضاخانی مخالف است و با تمام قوی علیه آن فعالیت خواهد کرد، اما این بدان معنی نیست که در صورت پیروزی رضاخان در تشکیل جمهوری و یا سلطنت به کناری رفته و عرصه سیاست را خالی بگذارد، بلکه دیگر بار در صحنه حاضر خواهد شد، البته با راهبرد و مقصدی جدید.
- قدرت تأثیر گذاری مدرس در مجلس نیز مورد توجه ایشان بود، ایشان در جایی اظهار داشتند که مجلس بدون مدرس احساس نقص می کرد.
- امام در جای دیگری می فرمایند: مدرس کسی است که می شود گفت این نماینده ملت است – کرباسی که باید از خود ایران باشد می پوشید. در این نکته مردمی و ساده زیست بودن و همچنین توجه مدرس به تولید ملی کاملا آشکار است.
- یکی از نکاتی که امام به کرات مورد توجه قرار می دادند عزت مندی مدرس و ایستادگی او در برابر بیگانگان بود. امام به کرات به موضوع رد التیماتوم روس توسط مدرس اشاره می کنند که گفته بود: حالا که بناست ما از بین برویم چرا به دست خود برویم
- ایستادگی مدرس در برابر استبداد و ظلم، آن هم تنهایی یکی دیگر از مواردی است که امام بدان اشاره می کنند. ایشان در جایی اینگونه اظهار می دارند: یک مدرس بود تنها می ایستاد و صحبت می کرد – رضاخان از مدرس شنیده بود می خواهم تو نباشی  و از او می ترسید – در جو اختناق اظهار حق و ابطال باطل کرد – تا آخر نفس ایستاد و به شهادت رسید.
- امام در مورد ساده زیستی مدرس نیز می گویند: اسبش را گاهی خودش می راند و یک منزل مختصری اجاره کرد – با عبا و پیراهن ساده و با تنبان کرباسی  – زندگی مادون زندگی عادی – نه به مقام اعتنا می کرد نه به دارایی.
- برخی از صفات مدرس را امام خمینی اینگونه شرح می دهند: متقی و الهی و درست شده طبق تعالیم قرآن – انسان – پاک سیرت و پاک اندیشه – عالم متعهد و وارسته – ملایی با اطلاعات خوب و نطق قوی و دارای قدرت روحی – شجاع – به تنهایی مثل یک گروه است.
- توجه به تدریس دروس حوزوی در عین مشغله سیاسی از سوی مدرس یکی دیگر از نکاتی بود که امام بدان اشاره می نمودند.
اما برخی دیگر از موارد توجه حضرت امام و یا اقدامات عملی ایشان پیرامون شهید مدرس عبارت اند از:
- تاکید بر شناخت مدرس به ویژه ابعاد روحی و بینش سیاسی و اعتقادی
- تاکید بر لزوم بزرگداشت مدرس: دستور تعمیر و بازسازی آرامگاه شهید مدرس  – دستور درج تصویر شهید مدرس بر اولین اسکناس جمهوری اسلامی ایران
-  نقل مکرر کلام مدرس درباره رضاخان: تشبیه وی به گاوی که شاخ دارد اما عقل ندارد
- نقل مکرر دعای مدرس برای بازگشت رضاخان به جهت حفظ اموال مملکت
- نقل کلام ملک الشعرا که از زمان مغول تا به حال کسی مثل مدرس نیامده
- بیان مکرر این که به دیدار مدرس نائل شده اند و به خانه ایشان یا به درسشان و یا به مجلس شورای ملی رفته اند
- مقایسه ترور آقای هاشمی رفسنجانی با ترور شهید مدرس
از برخی سخنان امام خمینی (ره) پیرامون شهید مدرس شاید بتوان اینگونه استنتاج نمود که ایشان راه خود را ادامه راه شهید مدرس تلقی می کردند. راهی که مدرس در دوره رضاخان آغاز کرده بود، امام خمینی در دوره محمد رضا به انجام رساندند.
نگاه فرهنگی شهید مدرس
شهید مدرس را بیشتر مرد سیاست می دانند. تصویر کلی ای که متون تاریخی از شهید مدرس به دست می دهند تصویر سیاست مداری کارکشته است، و این امر بر جنبه های فرهنگی شهید مدرس غلبه دارد. اما با کمی دقت بیشتر در متون می توان جنبه های فرهنگی بسیار مهمی را در رویکرد شهید مدرس یافت. شگفت اینکه در سیاسی ترین موضع گیری های ایشان نیز می توان رگه های فرهنگی یافت. اساسا به نظر می رسد مسائل فرهنگی برای ایشان از اولویت بیشتری نسبت به سیاست برخوردار بود. به عنوان نمونه مخالفت ایشان با قرارداد ۱۹۱۹ بسیار مشهور است. شاید هیچگاه کسی به ابعاد فرهنگی این قرارداد توجه نکرده است، وی در مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ که در همه جا از آن به مثابه قراردادی سیاسی و گاهی هم اقتصادی بحث می شود، نگاهی فرهنگی دارد، و انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ را که به هویت و استقلال ایران لطمه وارد می سازد، مضر به دیانت اسلام تلقی می کند. به نظر می رسد اساسا بحث استقلال ایران از نگاه شهید مدرس بیش از آنکه بحثی سیاسی باشد بحثی فرهنگی است و یکی از اموری که می توان از سخنان شهید مدرس استخراج نمود این است که ایشان عدم استقلال را ملازم نفوذ فرهنگ بیگانه و در نهایت تضعیف فرهنگ اسلامی تلقی می نماید. وی همچنین به تغییر نظام قاجار به پهلوی نگاهی فرهنگی دارد و اظهار می دارد: تغییر رژیم فعلی ایران در حال حاضر مفهومش اخلال مبانی ایمانی و قومیت ایرانی است. تغییر رژیم یعنی تمام چیزهایی که باعث انتظام رشته های مختلف حیات ما بوده است. همان چیزهایی که ایرانی را از سخت ترین مخاطرات خلاصی بخشیده. وی همچنین بیم از نفوذ فرهنگ غربی را یکی از دلایل مخالفت خود با پادشاهی رضا خان تلقی می کند.
به نظر می رسد این نگاه فرهنگی از سوی روحانی ای که همواره یک فرد سیاسی صرف معرفی شده است بسیار جالب است،  و بی گمان توجه وی به فرهنگ در گرماگرم التهابات سیاسی نه تنها مفید بلکه برای امروز ما ضروری است.
موازنه عدمی شهید مدرس
نظریه موازنه عدمی در تاریخ معاصر ما نظریه ایست که به نام شهید مدرس شناخته می شود، که به نظر می رسد مهمترین دستاورد ایشان در عالم نظر می باشد. نگاه های متعددی پیرامون این نظریه وجود دارد. این نگاه ها تفاوت زیادی با یکدیگر دارند. برخی موازنه عدمی را صرفا نظریه ای مقطعی پیرامون رابطه ایران با روس و انگلیس تلقی می کنند، اما با دقت بیشتر می توان به این نتیجه دست یافت که موازنه عدمی فرا تر از یک نظریه مقطعی پیرامون ارتباط با روس و انگلیس می باشد. برخی بر آنند که این مفهوم در زمانی که ایران از لحاظ سیاست خارجی و داخلی، تحت هژمونی دو قدرت استعماری روس و انگلیس و نیروهای خودفروخته داخلی بود، از سوی شهید مدرس مطرح شد. ایشان خود در جایی می گویند: من از هر دولتی که بخواهد دخالت در امور ما بکند، می‌ترسم و باید توازن عدمی را نسبت به همه مراعات کرد؛ نه توازن وجودی؛ یعنی شما برای خودتان؛ ما هم برای خودمان. برخی این نظریه را اینگونه تفسیر می کنند که وقتی ملت‌ها هرگونه قدرت و سلطه‌ای را در رابطه با خود نپذیرفته و آن را نفی نمودند، موازنه عدمی را مراعات کرده و آزادی و استقلال خود را در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی حفظ کرده و توازن آن را برقرار کرده‌اند. از این منظر این اصل موازنه عدمی و عدم وابستگی به دیگران و اتکای به خود، منشاء تحولات عمیقی در ایران و بعدها به صورت موازنه منفی و نه شرقی و نه غربی مطرح شد.
در این بین دو تفسیر دیگر به غیر از تفسیری که صرفا این نظریه را نظریه ای پیرامون سیاست خارجی می دانند وجود دارند:
دومین تفسیر میان موازنه عدمی شهید مدرس و ویژگی های شخصیتی وی ارتباطی را جستجو می کند، و موازنه عدمی را فراتر از یک تئوری پیرامون سیاست خارجی و مرتبط با ویژگی های شخصیتی و گونه زندگانی وی تلقی می کند.
طبق این تفسیر درواقع موازنه عدمی مدرس فلسفه زندگی خود اوست. موازنه عدمی مبتنی بر استقلال است، حال این استقلال، یک فرد از کسان دیگر یا استقلال یک نظام از نظام های دیگر باشد. مدرس در جایی امتیاز خود را این می داند که تعلقی به دنیا ندارد و به دیگران نیز احتیاجی ندارد از همین رو می تواند هرآنچه را در نظر دارد بدون ملاحظه کاری به زبان آورد.. این امر را می توان موازنه عدمی در زندگی شخصی و سیاسی مدرس تلقی کرد که همین را به سیاست خارجی نیز تعمیم می دهد. البته استقلال نیز از نگاه شهید مدرس چنانکه آمد به نظر می رسد به لحاظ اینکه در وهله نخست حافظ فرهنگ می باشد اهمیت پیدا می کند.
اما گروه سومی از این هم فراتر رفته و موازنه عدمی مدرس را نظریه ای عرفانی و فلسفی تلقی می کنند و گاهی حتی آن را با وحدت وجود مرتبط می دانند. از منظر این گروه تنها با نگاه عارفانه به هستی است که می توان موازنه عدمی مدرس را دریافت. در این بین فلسفه «هیچ» که از سوی شهید مدرس مطرح می شود جایگاه ویژه ای می یابد. فلسفه «هیچ» درواقع گونه ای نگاه به هستی و انسان است که از سوی شهید مدرس مطرح می شود و طبق تفسیر سوم می توان آن را به موازنه عدمی ارتباط بخشید.
مدرس و ارتباط جزئیات با کلیات
یکی از مهمترین مسائل امروز ما به ویژه در عرصه سیاست و فرهنگ ارتباط بین جزئیات و کلیات یا ارتباط بین اقدامات جزئی با جهان بینی کلی است. اینکه به واقع کدامین گزینه ها در مرحله اقدام در کلیت جهان بینی ما در اولویت قرار دارد، و یا اساسا کدامین اقدام هم خوان با جهان بینی و کدامین گزینه در عرصه عمل به ظاهر موافق اما به واقع مخالف جهان بینی ماست.
به نظر می رسد اگر دست کم دو تفسیر آخر از سه تفسیر مرتبط با موازنه عدمی شهید مدرس مورد پذیرش باشند، رویکردهای شهید مدرس می توانند ما را در رسیدن به چشم اندازی نسبت به پرسش از ارتباط بین عمل جزئی و جهان بینی کلی یاری کنند، به ویژه اینکه تجربه موازنه عدمی شهید مدرس اگر در سپهر نظریه هستی شناختی و انسان شناختی «هیچ» ایشان خوانشی دوباره یابد شاید بتوان ارتباط اجزای متفاوت و از هم جدا و چه بسا در وهله نخست متناقض نمای شهید مدرس در عرصه عمل و اقدام را بایکدیگر کشف نمود، امری که بیگمان برای امروز ما بسیار مفید خواهند بود.
اساسا به نظر می رسد مهمترین و ارزشمندترین دستاوردی که می توان از مدرس شناسی انتظار داشت این است که در نهایت به نظریه ای عمیق دست یابیم که بسیاری از مواضع مقطعی و رفتارهای گذرای شهید مدرس در حیات سیاسی اش را بتوان با آن ارتباط داد.
مدرس سلبی و ایجابی
برش های هوشمندانه و درس آموز بسیاری در حیات سیاسی و اجتماعی مدرس وجود دارند، که هر یک نکات بسیار مهمی را در بر دارند. گاهی این برش ها در چالش با مسائلی هستند که بسیار به مسائل امروز ما نزدیک می باشند. شاید آن چیزی که مدرس را از دیگر علمای روزگار خود متمایز می سازد این است که او مانند بسیاری از روحانیون خود را از سیاست جدا نکرد، بلکه در جزئی ترین مسائل و معادلات سیاسی وارد شد. درواقع یکی از مهمترین جنبه های حیات سیاسی مدرس تعامل او با امور مختلف در سپهر سیاست می باشد. تجربه ای مانند  تجربه مجتهدی دینی با ویژگی های شهید مدرس در جزئی ترین مسائل سیاسی یکی از ملتهب ترین دوران سیاسی ایران در طول تاریخ معاصر ما کم نظیر می باشد. شاید بتوان عمل سیاسی و نگاه مدرس را در دوران خود به دو دسته سلبی و ایجابی تقسیم کرد، درواقع مواضع وی در قبال استعمار و بیگانه را می توان تعامل سلبی قلمداد کرد آنچه معمولا با عنوان مبارزات شهید مدرس از آن سخن به میان می آید. ترکیب «مبارزات شهید مدرس» ترکیبی آشنا برای ماست چه بسیاری پیرامون این مسئله سخن می گویند. اما به نظر می رسد جنبه ایجابی مدرس و جنبه تعامل گری او در مسائل جزئی سیاسی و اجتماعی در سال های اخیر مغفول مانده اند، جنبه هایی که اتفاقا بسیار به کار سیاست مداران و نخبگان و فعالان اجتماعی امروز ما می خورد. این جنبه را می توان «تجربه شهید مدرس» نام نهاد، اصطلاحی که شاید کسی تا کنون بدان توجه نکرده است. به نظر می رسد پیرامون مبارزات مدرس سخن بسیار گفته شده است اما درباره تجربه او در سپهر سیاست و اجتماع کمتر کار شده است. حیات سیاسی و اجتماعی مدرس پرسش های مهمی را برای امروز ما پاسخ می گویند: اینکه بر سر کدامین ارزش ها می بایست تا پای جان ایستاد، و بر سر کدامین امور می توان معامله کرد، در کدامین مواضع می بایست سخت بود، در کجای سیاست می توان منعطف بود. این ها پرسش های بسیار مهم امروز ما هستند که در تجربه مدرس می توان پاسخ هایی برای آن ها یافت.
سلبی و ایجابی بودن شهید مدرس را از منظری دیگر نیز می توان مورد بررسی قرار داد. اگر وجود رویکردی متکامل و ژرف را در قبال هستی و انسان برای شهید مدرس قائل شویم، رویکردی که ژرف اندیشانه به ساحت عمل قدم می گذارد و اقدامات جزئی خود را به نظرگاه کلی و ژرف خود پیرامون هستی و انسان ارجاع می دهد، در این صورت می توان رویکرد شهید مدرس را در مقابل بسیاری از رویکردهای دیگر ایجابی تلقی کرد. درواقع بسیاری از جریان های دینی در دوره معاصر نقش پاسخگویی در برابر شبهات را بر عهده گرفتند. در این نقش ایشان در پس سنگرها ایستاده و یورش های غرب و غیر غرب را انتظار کشیده و در بسیاری از مواجهات توانستند دفاعی جانانه از اندیشه دینی ارائه دهند، اما به هر حال بازیگر اصلی در این صحنه یورش آورندگان بوده و می باشند، و رویکردهای دفاعی با بازی در زمین حمله کنندگان خود را کم و بیش دست بسته ایشان کردند. اما مدرس با مطرح ساختن فلسفه «هیچ» و جاری ساختن آن در قالب سیاست داخلی و سیاست خارجی که از آن با عنوان «موازنه عدمی» یاد می شود، نظریه ای فعال ارائه داده است. مدرس در صحنه فکر و سیاست یورش آورنده است نه دفاع کننده، و این موقعیت بیگمان در جایگاه خود بسیار ارزشمند است و می تواند به ما در مسائل امروزمان یاری رساند.
مدرس و مسائل روز ما
در تجربه شهید مدرس به ویژه در مجلس شورای ملی نمونه های بسیاری می توان یافت که شهید مدرس پیرامون مسائلی اظهار نظر نموده اند که امروزه هم از مهمترین مسائل به شمار می روند. مسائلی چون تولید ملی، تصدی گری دولت و بسیاری دیگر از مسائلی که امروزه مطرح می باشند از سوی شهید مدرس مورد بررسی قرار گرفته اند و بیگمان بازخوانی مواضع شهید مدرس پیرامون این مسائل می تواند در حل مسائل امروز ما کمک کنند.
آسیب های مدرس شناسی
یکی از مهمترین پرسش هایی که می توان پیرامون تحقیقات مدرس شناسی مطرح نمود این است که اگر به راستی مدرس شناسی از چنان ظرفیت بالایی برای عبرت پژوهی و امروز ما برخوردار بوده پس چرا با توجه به متون زیادی که پیرامون مدرس تا کنون منتشر شده و حتی با وجود اینکه مدرس به عرصه فیلم و سینما نیز وارد شده است، هیچ اتفاق عمده ای نیفتاده است؟
به نظر می رسد توجه به این پرسش و تلاش برای پاسخ به آن انگیزه ما برای جستجوی بیشتر پیرامون مدرس را بیشتر می گرداند.
درواقع به نظر می رسد با وجود حجیم بودن میراث مدرس شناسی و به طور کلی کارهایی که پیرامون مدرس به ویژه پس از انقلاب اسلامی صورت گرفته است این کارها کمک زیادی به شناسایی ما از مدرس نکرده اند.
برخی آسیب های مدرس شناسی عبارت اند از:
محدودیت منابع
شاید نخستین و مهمترین آسیبی که مدرس پژوهی از آن رنج می برد، محدودیت منابع باشد. منابعی که مستقیما به گفته ها و نوشته های شهید مدرس می پردازند منابعی محدود می باشند. شاید بتوان این منابع را به دو دسته تقسیم کرد. منابعی که از سوی شهید مدرس به قصد نگارش نوشته شده اند، و دیگر مجموعه سخنان و درس گفتارها و مذاکرات ایشان می باشد. کتابی که از سوی خود ایشان به نگارش درآمده است، کتابی موسوم به کتاب زرد می باشد. سخن پیرامون این کتاب بسیار است. برخی از وجود چنین کتابی اظهار بی اطلاعی می کنند و اساسا این کتاب که از سوی خود مدرس وعده انتشارش داده شده است، تا کنون تمام و کمال یافت نشده است، اما قسمت های کمی که از کتاب منتشر شده اند نکات بسیار مهم و نغزی را در بر دارند، به ویژه در توجه بی مانندی که به تاریخ می کند. اما این کتاب تا کنون یافت نشده است و تنها بخش های کمی از آن منتشر شده است.
دیگر کتاب مجموعه گنجینه خواف می باشد که شامل گفتارهای شهید مدرس در تبعیدگاه و پیش از شهادت می باشد. این مجموعه بسیار مفید می باشد هرچند علی مدرسی خواهر زاده شهید مدرس نسبت به استناد آن اظهار تردید می کند.
مذاکرات شهید مدرس در مجلس دیگر منابعی می باشند که در آثار مختلف گردآوری شده اند. آسیبی که این مذاکرات دارند این است که چه بسا برخی از آن ها جنبه جدلی داشته باشند، و بیش از آن که جنبه های برهانی را که بتوان امروزه نیز از آن ها بهره برد در بر گیرند، برای ارغام خصم در مجلس و فی المجلس بیان شده اند، بازشناسی گزاره های بنیادین در مذاکرات مجلس از گزاره های جدلی امری بسیار مهم و چه بسا مشکل باشد.
منابع دیگری که مستقیما به شهید مدرس پرداخته اند خاطرات رجال روزگار ایشان می باشد که بسته به دیدگاه ایشان و چگونگی روابط ایشان با شهید مدرس متنوعند و بر پیچیدگی کار می افزایند. در این متون حتی اتهامات مختلفی به شهید مدرس بسته می شود مانند: تلاش وی برای کودتا (پیش از کودتای سید ضیاء)، خودخواه بودن، داشتن روحیه دیکتاتوری، تظاهر به ساده زیستی جهت عوام فریبی،  دریافت پول از ولیعهد جهت دفاع از سلطنت و عدم عمل به وعده، کنار آمدن با رضاخان و موافقت با سلطنت وی در ازای تعیین نخست وزیر و وزرا طبق نظر وی و… که می بایست بدان ها پاسخی درخور داده شود.
در هر حال به نظر می رسد می بایست در جستجوی خود پیرامون شهید مدرس تلاش مضاعفی برای یافت منابع جدید یا یافتن کتاب زرد اتخاذ شود تا بتوان به کاری دست زد.
قرائت ما از مدرس
در ابتدای انقلاب اسلامی توجه زیادی به مدرس شد. به ویژه اینکه امام خمینی (ره) خود مستقیما توجه وافری به مدرس نشان می دادند. دستور چاپ عکس شهید مدرس روی اسکناس و دستور ایجاد مزاری درخور برای شهید مدرس از جمله دستورات امام بودند. از طرفی نخستین رئیس جمهوری اسلامی ایران ابوالحسن بنی صدر نیز توجه ویژه ای به شهید مدرس داشت، به ویژه اینکه پیش از انقلاب نیز کتابی پیرامون شهید مدرس به نگارش درآورده بود. بنی صدر در دوره ریاست جمهوری خود چنان اهمیتی به شهید مدرس می داد که در یک سال دو بار یک بار در سالگرد قمری و دیگر بار در سالگرد شمسی مدرس برای ایشان بزرگداشت گرفت.
در این بین ملی گرایان و جریان های ملی مذهبی توجه بیشتری به مدرس از خود نشان دادند و رویکردها و سخنان مدرس را به نفع خود تفسیر می نمودند.
از سوی دیگر نیز بیشتر نگاه ها به مدرس در این سال ها نه به تجربه او و نه به قصد درس گیری و عبرت پژوهی بلکه یا نگاهی عادی شده و دم دستی و ساده انگارانه بوده و یا این که در جهت مقاصد جناحی بوده است.
در این بین تقدیس مدرس نیز که در بسیاری نگاه ها می توان آن را دید، نه تنها به مدرس شناسی کمک نمی کنند بلکه به ارائه نگاهی تخت و تک بعدی و ساده انگارانه پیرامون مدرس کمک می کند.
اختلاف بر سر مدرس
یکی دیگر از موارد مهمی که می توان از آن با عنوان یکی از آسیب مدرس شناسی تعبیر کرد، اختلاف و رقابتی است که بر سر مدرس وجود دارد. پیش از این از اختلاف میان جناح های مختلف در قرائت از تجربه مدرس سخن گفته شد، اما مهمتر از اختلاف جناحی اختلاف خانوادگی بر سر مدرس میان بازماندگان شهید مدرس می باشد که در درجه نخست دسترسی به آثار ایشان را با مشکل مواجه کرده است، و در مرحله بعد باعث شده تا بازماندگان شهید مدرس تفسیری متفاوت از یکدیگر از او ارائه کنند.
مواضع شهید مدرس
مواضع شهید مدرس در طول حیات سیاسی ایشان یکی دیگر از عناصری می باشند که مدرس پژوهی را در صورت عدم دقت دچار مشکل می کنند.
شهید مدرس در طول حیات سیاسی خود با افراد مختلفی روبرو شده و با بسیاری تعاملات و بده بستان سیاسی داشته اند. به عنوان نمونه تعامل ایشان با نصرت الدوله فیروز و یا تعاملات اولیه ایشان با رضا خان و یا دیگران مواضعی هستند که از سوی شهید مدرس اتخاذ شده اند، و جالب آن است که در نگاه تقدس مآب و گزینشی به حیات سیاسی ایشان بسیاری از این جنبه ها حذف می شوند، حال آن که چه بسا با توجه به کلیت جهان بینی و انسان شناسی ایشان و نگاه خاص ایشان به هستی و انسان بتوان این مواضع بعضا متناقض نمایی را که برخی برآنند که از تاریخ معاصر ما حذف نمایند، تفسیری درخور و عبرت آموز ارائه داد. البته شاید در برخی موارد نیز به این نتیجه برسیم که شهید مدرس دچار اشتباهاتی نیز شده است. بی شک این امر نباید ما را بترساند چرا که اگر اشتباهی نیز در کار باشد، همین اشتباه می تواند برای ما عبرت انگیز باشد.
آینده مدرس شناسی
پس از بحث پیرامون دو پرسش پیشین یعنی پرسش از چرائی مدرس شناسی و آسیب های مدرس شناسی در این بخش بر آنیم تا به پرسش از چگونگی مدرس شناسی بپردازیم.
پرسش این بخش آن است که با توجه به آنچه تا کنون گفته شد چگونه می باید مدرس شناسی را در پیش گرفت تا به نتایجی مثبت دست یافت؟
تغییر نگاه
به نظر می رسد نخستین قدم برای دست یافتن به نتایجی خوب از مدرس شناسی تغییر نگاه کنونی نسبت به مدرس و مدرس شناسی می باشد. به نظر می رسد در این بین نگاه به حیات سیاسی مدرس به عنوان یک «تجربه» به ما کمک خواهد کرد تا نگاهی جدید به اندیشه مدرس برگیریم. پیش از این از «مبارزات» مدرس زیاد سخن گفته شده است، در حال حاضر می توان از «تجربه» مدرس نیز سخن گفت.
بازخوانی اندیشه شهید مدرس
به نظر می رسد در این روزگار هر چه بیشتر نیازمند رویکردهای فکری شهید مدرس می باشیم، چراکه تا کنون به کفایت پیرامون رویکردهای سیاسی ایشان سخن به میان آمده است، به ویژه اگر او را دارای یک دستگاه فکری منسجم تلقی کنیم که در آن بین ژرف ترین مفاهیم و جزئی ترین اقدامات سیاسی و اجتماعی ارتباط ارگانیکی وجود دارد. در این بین بازخوانی فلسفه «هیچ» از منظر شهید مدرس و ارتباط آن با «موازنه عدمی» بسیار مهم به نظر می رسد.
مصادیق پیشنهادی
در این بین برخی پیشنهادات عملی و مصداقی در عرصه مدرس شناسی ارائه شده اند که بدان ها خواهیم پرداخت.
یکی از پیشنهادات این است که دست کم دو رساله دکتری یا کارشناسی ارشد در رشته های فلسفه و فقه و حقوق برای بازشناسی اندیشه های شهید مدرس مورد حمایت قرار گیرند، تا بتوان پژوهش قابل اعتمادی پیرامون اندیشه های فلسفی و فقهی شهید مدرس در دست داشت.
شهید مدرس هم می تواند الگویی برای نمایندگان مجلس باشد و هم نمونه ای از نماینده شایسته برای  مطالبه گری مردم از همین رو می بایست روی این موضوع کار شود. به ویژه اینکه در گفتار امام خمینی و مقام معظم رهبری شهید مدرس به مثابه الگوی سیاست دیندارانه مطرح است. بیگمان بازشناسی چنین الگویی نه تنها مفید بلکه ضروری می باشد. در این بین تبیین جمله معروف سیاست ما عین دیانت ماست و دیانت ما عین دیانت ماست می بایست به خوبی صورت پذیرد، و این امر در حیات سیاسی و اجتماعی مدرس رصد شده و ارائه شود.
در مورد موازنه عدمی پیشنهاد می شود متنی برای تبیین دقیق موازنه عدمی در اندیشه وفلسفه زندگی شهید مدرس تهیه شود وضمن بیان نظرات امام(ره) و مقام معظم رهبری در این خصوص، رویکرد جمهوری اسلامی در شعار نه شرقی و نه غربی تبیین گردد.این متن می تواند منبع درسی به همین عنوان در جایی مانند دانشگاه موازی و… باشد.شایسته است در متن مذکور ارتباط موازنه عدمی با رویکرد فرهنگی گفتمان انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.
احیای نگاه تاریخی شهید مدرس به طور عمومی یکی دیگر از پیشنهادات می باشد.
آغاز توجه به تولید ملی از کارمندان: شهید مدرس توجه به تولید ملی را از کارمندان آغاز می کند در جایی پیرامون شهید مدرس می خوانیم: «… مدرس‏ گفت که ما نمی‏توانیم نسبت به همه مردم چنین تقاضایی بکنیم، البته نصیحت می‏شود کرد اما در مورد مستخدمین این شرط را می‏توان گذاشت. پیشنهاد مدرس‏ این بود: «….. کلیه ملبوس اوقات کار مستخدمین در ادارات کشوری اعم از لباس که از طرف دولت به مستخدمین داده می‏شود و یا خود آنها تهیه می‏کنند باید از منسوجات و مصنوعات ایران باشد.» در سال تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی ابتدا باید از کارمندان دولت آغاز کرد و  از دستورالعمل های ساده و قابل اجرا آغاز کرد. می توان از نمایندگان مجلس و دولت در این خصوص مطالبه گری کرد.
احیای نگاه شهید مدرس به مسائل جهان اسلام: قیمومت انگلستان بر بین النهرین (عراق) که پس از جنگ جهانی اول تثبیت شد، موجب گردید کشورها و ملتهای مختلف جهان به‏ویژه همسایگان آن واکنشهایی را از خود نشان دهند. در این میان مردم ایران آن‏چنان که انتظار می‏رفت، بیش از دیگر ملل در رد و مخالفت با چنین ادعایی فعالیت کرده، به اقدامات بایسته‏ای دست زدند که از جمله آنها چاپ و انتشار کتابچه‏ای با نام مظالم انگلیس در بین النهرین است که نمایندگان چهارمین دوره مجلس شورای ملی آن را پیشنهاد داده، چاپخانه برادران باقرزاده هم بر آن جامه عمل پوشاند. گرچه درسی با نام وضعیت کنونی جهان اسلام در دروس رشته تاریخ تمدن اسلامی وجود دارد اما نه محتوای آن به روز است و نه برای تمام سطوح قابل طرح می باشد.
مدرس چگونه نمایندگی می کرد؟ این پژوهش می تواند راهنمای مفیدی برای نمایندگان مجلس باشد.
روش مدیریت شهید مدرس در مدرسه سپهسالار یکی دیگر از تجارب مغفول مانده شهید مدرس است که می بایست در بحث های مدیریت حوزه بلکه در بحث های امروزین مدیریت علوم به ویژه علوم انسانی مورد توجه قرار گیرد. توجه ایشان به تدریس نهج البلاغه و تاریخ و اضافه کردن این دو واحد درسی به درس های مدرسه سپهسالار از جمله نوآوری های ایشان در مدیریت حوزه علمیه می باشند. نگاه ویژه ایشان به علم و نظریات ایشان پیرامون علوم و علم آموزی به ویژه با توجه به مسائل روزگار ایشان از جمله توجه به علوم حوزوی و نظراتشان پیرامون علم آموزی ایرانیان در خارج از کشور همه می توانند موضوعی برای پژوهش باشند. پژوهشی با عنوان مدرس و علوم می تواند راهگشای بسیاری از مسائل امروز ما در باب علوم باشد.
جزئیات پر التهاب حیات سیاسی شهید مدرس مملو از صحنه هایی می باشند که بار دراماتیک و نمایشی بسیار بالایی دارند. مدرس به عنوان یک کاراکتر یا شخصیت نمایشی پا به ادبیات نمایشی ما گذاشته است، اما مدرسی که تا کنون در تلویزیون و سینما دیده ایم هیچ تأثیری بر ما نگذاشته اند، حال آنکه می توان با توسل به رسانه های نمایشی و موادی که از حیات سیاسی و اجتماعی شهید مدرس در دست داریم در عالم نمایش دست به کارهای زیادی زد. البته پیشنهاد می شود که پیش از دست گرفتن موضوع مدرس از سوی اصحاب رسانه های نمایشی فلسفه هیچ و موازنه عدمی او کاملا از سوی این افراد درک و باور شوند تا کاراکتر جدید مدرس دچار آسیب های کاراکترهای قبلی نشود. بیگمان فلسفه هیچ و گونه زندگی مدرس نیز می تواند جاذبه های دراماتیک بسیاری را ایجاد کند. لازم به ذکر است که شهید آوینی پیش از شهادت قراردادی را برای یک کار نمایشی پیرامون شهید مدرس بسته بودند و چنانکه پیداست بسیار مشتاق بوده اند تا پیرامون شهید مدرس کاری را ارائه دهند که اجل مهلت نداد.