قرارداد نفتی کنسرسیوم

منظور از قرار داد کنسرسیوم نفتی چیست؟ این قرارداد منافع کدام کشورها را تامین می کرد؟

   پس از کودتای 28 مرداد و حذف مصدق یک بار دیگر سیاستمداران و رجال و عوامل انگلیسی روی کار آمدند و اوضاع قبل از روی کار آمدن حکومت مصدق تجدید شد. سپهبد زاهدی بعد از انجام کودتا با برقراری رابطه با انگلیس، انجام انتخابات مجلس دوره ی 19، عقد کنسرسیوم و قلع و قمع مخالفین،به دلیل نظامی بودن ماموریتش پایان یافته و جای خود را به نخست وزیران غیرنظامی داد و در نتیجه سه نخست وزیر سرسپرده ی انگلیس به دنبال یکدیگر روی کار آمدند؛ این سه نخست وزیر عبارت بودند از: حسین علاء، دکتر منوچهر اقبال و مهندس شریف امامی.

   در سالیان فشار و اختناق پس از 28 مرداد در اثر اعمال نفوذ سیاست بریتانیا دست آوردهای نهضت ملی ایران برباد رفت، قانون ملی شدن نفت لگدمال شد و قراردادی با کنسرسیوم بین المللی نفت به امضا رسید که این ثروت ملی را تا سالیان دراز در اختیار انگلیسها و آمریکاییها قرار داد که به مراتب بدتر و مضرتر از قرارداد الحاقیه ی گس-گلشائیان بود. علی رغم اینکه افکار عمومی ایران به شدت با انگلیس مخالف بود و تجدید مناسبات دیپلماتیک با لندن بیشتر خشم مردم را برمی انگیخت لندن تجدید مناسبات را در اولویت قرار داده و عقیده داشت حضور نمایندگان دیپلماتیک آن کشور در تهران برای حل مسئله نفت ضروریست.

   با تجدید مناسبات انگلیس و ایران راه برای شکل گیری کنسرسیوم بین المللی نفت هموار شد. آمریکاییها چون نقش خود را در ساقط کردن کودتا بسیار مهم می دانستند انگلیسی ها را مجبور کردند تا از قرارداد کنسرسیوم سهمی داشته باشند. بنابراین در آذرماه 1332 مذاکرات کشورهای خارجی برای تشکیل کنسرسیوم صورت گرفت و در نهایت 40 درصد نصیب انگلیس، 40 درصد نصیب آمریکا، 14 درصد نصیب رویال داچ شل هلندی و 6 درصد هم نصیب یک شرکت فرانسوی شد. در این تقسیم بندی انگلیسی ها بزرگترین سهم در کنسرسیوم را داشتند زیرااولا 40 درصد از آن را به تنهایی در دست داشتند و حال آنکه 40 درصدی که به آمریکایی ها تخصیص یافته بود بین 5 کمپانی بزرگ نفتی به میزان هرکدام 8 درصد تقسیم می شد. ثانیا شرکت نفت بریتانیا در شرکت هلندی رویال داچ شل نیز سهام دار بود و از 14 درصد سهمی که به آن اختصاص یافته بود بهره مند می شد. در نهایت قرارداد بین دولت ایران و کنسرسیوم بین المللی نفت در 28 شهریور 1333 از طرف دکتر علی امینی و هواردپیچ رئیس گروهی از نمایندگان کمپانی های نفتی در تهران امضا شد.

   مسئله بعد در آمد ایران از صنایع نفت بود. موافقان قرارداد عموما عقیده داشتند که ایران مانند سایر کشورها ی خاورمیانه پنجاه درصد درآمد نفت را دریافت خواهد کرد. زمامداران جدید ایران با همین 50 درصد راضی شدند. مدت قرارداد نیز 25 سال پیش بینی شده بود با سه بار تمدید 5 ساله که در مجموع یک سال هم بیشتر از قرارداد 1933 می شد که قرار بود در سال 1372(1993) خاتمه یابد.

   در مورد غرامت شرکت سابق نفت نیز در 31 فروردین 1333 مذاکراتی موازی با سفیر انگلیس در تهران آغاز شد. پس از 5 ماه چانه زدن سرانجام انگلیسی ها با دریافت 25 لیره غرامت و 21 میلیون لیره بابت استهلاک تاسیسات خود موافقت کردند که کنسرسیوم مبلغ 600 میلیون دلار نیز به عنوان پذیره یا سرقفلی تا سال 1970 به شرکت نفت انگلستان بپردازد که آن نیز از جیب ایران بیرون می رفت. مقر کنسرسیوم شهر لندن تعیین شد. مهمترین پیامد امضای قرارداد کنسرسیوم خاتمه یافتن سلطه ی اعضای شرکت نفت انگلیس بر صنایع نفت ایران بود.از آن پس 40 درصد از سهام نفت ایران به کمپانی های آمریکایی تعلق می گرفت چیزی که بیشتر از ده سال آمریکایی ها دنبالش بودند  بدین ترتیب آمریکایی ها را در ایران صاحب نفوذ کرد و راهگشای مداخلات آنان در امور ایران گردید.

   به طور خلاصه می توان گفت که گرچه قرارداد کنسرسیوم، عقب نشینی بزرگ انگلیس در قبال آمریکا تلقی می گردید ولی همانطور که فوقا اشاره شد کماکان نقش برتر دولت انگلیس در عقود آن به خوبی مشهود و دولت انگلیس کنترل نفت ایران را در دست داشت و بیشترین منافع را در نتیجه ی این قرارداد کسب می کرد. چنانچه گفته شد، زاهدی در فروردین 1334 برکنار شد و علاء و اقبال از عناصر قدیمی انگلیس زمام امور را در درست گرفتند و بقیه برنامه های لندن در ایران به موقع اجرا شد.

 *کارشناس علوم سیاسی

منابع :

1) محمدی، منوچهر(1377)/ مروری بر سیاست خارجی ایران در دوره ی پهلوی/ تهران: نشر دادگستر: نشر میزان ، چاپ اول.

2)ازغندی، علیرضا(1376)/روابط خارجی ایران( دولت دست نشانده) 1357-1320/ نشر قومس.

3)مهدوی، عبدالرضا هوشنگ(1386)/ سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی 1357-1300/ تهران: نشر پیکان چاپ هفتم.