فروغي؛ مردي که دو پهلوي را شاه کرد

محمدعلي فروغي کم آدمي نيست. وي در دو دهه اول حکومت اول پهلوي منشأ خدمات مهمي به اين خاندان بود. رضاخان را به کمک جمعي از دوستان رضاشاه کرد. مدتي نخست وزير بود و گاه سمتهاي مختلف ديگر داشت. حتي در 6 سال آخر حکومت رضاشاه مغضوب و خانه نشين بود، ولي هيچگاه پشت به حکومت پهلوي نکرد.
چنانکه با آغاز يورش متفقين به ايران در شهريور بيست رضاشاه حکومتش را در شرف نابودي مي ديد با اشاراتي که به وي شد پناه به تاجبخش خود برد و با رفتن به منزل فروغي شايد عذر تقصير آورد و ناراحتي از دل پيرمرد بيرون کرد.
 
عذر تقصيري که پذيرفته شد و پنجم شهريور ماه کرسي نخست وزيري برايش مهيا شد و در حکومت انتقالي شروع به کار کرد. رضاخان با دلي پر اميد به تبعيد رفت و مطمئن بود که فروغي به اندازه کافي هواي پسرش را دارد.
 
فروغي هم امانتدار خوبي بود و با ترفندها و ارتباطات قوي اش با متفقين تاج و تخت پهلوي را حفظ کرد و به آنها ثابت کرد که کسي بهتر از محمدرضا براي سلطنت ايران پيدا نمي شود. سلطنتي که 37 سال ادامه يافت و فروغي بيش از يک سال و نيم آن را درک نکرد.
 
محمدعلي فرزند محمدحسين ذکاءالملک است. پدرش از نويسندگان و فضلاي دوره قاجار است که در اشعارش فروغي تخلص مي کرد. تخلصي که بعدها به نام خانوادگي تبديل شد.محمدعلي در کنار پدر آموزشهاي اوليه را فرا گرفت و از شاگردان دارالفنون شد و به آموختن طب پرداخت. درسي که به مذاق وي خوش ننشست بدين لحاظ از اين رشته خارج شد و به ادبيات و فلسفه روي آورد.
زبانهاي فرانسه و انگليسي را تکميل کرد و در سال آخر حکومت ناصري به استخدام وزارت انطباعات درآمد. در هفته نامه پدرش- تربيت- نويسنده پرکاري شد. با تأسيس مدرسه علوم سياسي و رياست پدرش بر آن به سمت معلمي آن مدرسه درآمد.کار که به مشروطه رسيد با درخواست صنيع الدوله اولين رئيس مجلس، امور دبيرخانه مجلس را بنياد نهاد. با مرگ پدرش به سال 1326 لقب پدر - ذکاءالملک- را به دستور محمدعلي شاه دريافت کرد. آنچه که معلوم است وي در اين سال به فراماسونري وارد شد و در لژ بيداري به فعاليت پرداخت.

لژي که حلقه آنان تا سالها بعد امور مهم مملکتي را برعهده داشت. پس از استبداد صغير وي از سوي تهرانيان به وکالت انتخاب شد و چنان رشدي نمود که به سال 1328 ق، به جاي مستشارالدوله صادق رياست مجلس يافت. اولين وزارت وي در کابينه صمصام السلطنه به عنوان وزير دارايي بود. از آن پس هماي وزارت هميشه بر شانه هاي ذکاءالملک لانه کرد.کودتاي سوم حوت زمينه ساز تغييرات شگرف بعدي شد. فروغي در دار و دسته کودتاچيان افتاد و زمينه صعود رضاخان به سلطنت را فراهم کرد. روز نهم آبان 1304 که خلع قاجاريه اعلام شد و حکومت موقتي به سردار سپه رسيد فروغي به پاداش فعاليتهايش به کفالت رياست الوزرايي انتخاب

 

شد.در اين زمان وي مجلس مؤسسان را به راه انداخت و رسماً رضاشاه و خاندان پهلوي را به سلطنت رساند. هرچند وي مجدداً به نخست وزيري رسيد ولي جمعاً زمامداري وي بيش از 6 ماه دوام نياورد. تا سال 1312 مقام و منصبهاي مهمي را عهده دار بود تا اينکه به سال 1312 مجدداً به نخست وزيري رسيد و تا آذر 1314 بر سر کار باقي ماند.اين روز، آخرين روزِ خوش فروغي بود. به علت اعلام کشف حجاب و شورش در مسجد گوهرشاد محمدعلي اسدي پدر دامادش محکوم به مرگ شد، محکوميت و نارضايتي رضاشاه چنان سخت بود که ميانجيگري فروغي هم بي تأثير بود. نامه تسليت فروغي به دامادش که به دست اداره سانسور افتاد و شعري که در آن بود چنان رضاشاه را غضبناک کرد که پست نخست وزيري وي را به باد داد.

اين دوره، دوره خانه نشيني فروغي است و به قول برخي بهترين دوره زندگي علمي اوست. کتابهايي در اين دوره نوشته يا تصحيح شده که هنوز هم پس از گذشت سالها تا به امروز از منابع مهم است.