اسدالله علم (1299- 1357 ش) ـ علم و فعاليت‌هاي اقتصادي

اسدالله علم طي سال‌هاي طولاني تصدي در شغل‌هاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي توانست ثروت هنگفتي به دست آورد. علم پيش از اين که وارد خدمات سياسي شود ثروت کلاني به شکل ارثيه پدر و اجدادش به او رسيده بود. وي از همان سال‌هاي دهه 1320ش/1940م وارد معاملات بزرگ اقتصادي شده بود و اراضي وسيعي را در اقصي نقاط کشور خريداري کرده بود. ازجمله اين اراضي، املاک خالصه‌اي بود که حکومت مرکزي بنابه دلايل عديده هر از چندگاه بخشي از آن را مي‌فروخت. اسناد موجود نشان مي‌دهد که علم بخش‌هاي وسيعي از اين املاک و اراضي را با کم‌ترين قيمت براي خود ابتياع مي‌کرد.1 همچنين وي به دنبال اصلاحات ارضي و واگذاري املاک پهلوي به کشاورزان، اسناد اين اراضي را به نام خود منتقل مي‌ساخت و با استفاده از تسهيلات فراواني که در اختيارش قرار داشت، از يک سو اين املاک را به نام خود ثبت مي‌کرد و از سوي ديگر قيمت اراضي را کاملاً دل‌خواهانه و به نفع خود تعيين مي‌نمود.2

علم، سال‌ها بعد همين اراضي را که به طرق مختلف از شاه و ديگران به قيمت بسيار نازل خريداري کرده بود با قدرت و نفوذ فوق‌العاده‌اي که داشت با قيمت‌هاي بسيار گزاف دوباره به دولت فروخت و از اين راه سود کلاني به دست آورد. او در اين‌باره مي‌نويسد: «... از صدقه سر شاه من اينک مرد بسيار ثروتمندي هستم. سال گذشته به تنهايي بيش از 5 ميليون دلار زمين به دولت فروختم. در چنين شرايطي دليلي نمي‌بينم که مانند يک گدازاده خسيس رفتار کنم ... تحت رهنمودهاي اعليحضرت هيچ کس در اين کشور نيست که محتاج پول يا کار باشد...»3

اسدالله علم و خانواده‌اش، علاوه بر بانک‌ها و مؤسسات اعتباري کشور، در بانک‌هاي خارجي نيز اندوخته‌هاي کلاني داشتند. از جمله اين بانک‌ها مي‌توان روتچيلد را در پاريس نام برد که متعلق به يک يهودي انگليسي‌الاصل بود. اعلاميه‌هاي بانکي زيادي در ارتباط با سرمايه‌گذاري علم و خانواده‌اش وجود دارد که حاوي ارقام سرسام‌آوري از سرمايه‌هاي اين خانواده در اين بانک‌هاست.4

اسدالله علم غير از سرمايه‌گذاري در بانک‌هاي مختلف داخلي و خارجي و خريد سهام شرکت‌هاي مختلف، املاک زراعي و کشاورزيش در اقصي نقاط کشور به ويژه در اطراف تهران، مناطق شرقي کشور، مازندران، فارس و ... گسترده بود.

درباره ميزان املاک و دارايي‌هاي اسدالله علم اطلاعات دقيقي وجود ندارد. با اين حال بخشي از دارايي‌هاي او و خانواده‌اش در تهران که مدارک موجود مالکيت آن را به نفع آنها ثابت مي‌نمايد به شرح زير است:

1ـ خانه‌اي در سلطنت‌آباد ـ انتهاي گلستان يک ـ کوي علم ـ منزل خانم عَلَم.
2ـ منزل اسدالله علم واقع در خيابان نياوران ـ سه راه علم.
3ـ منزل اسدالله علم واقع در خيابان شميران ـ دزاشيب ـ خيابان علم ـ شماره 16.
4ـ منزل رودابه علم ]ختر اسدالله علم[ واقع در سلطنت‌آباد ـ انتهاي گلستان چهار ـ دست راست خيابان و بزرگراه داريوش ـ کوي ششم ـ دست چپ.
5ـ يک برگ ماليات که نشان‌دهنده ملکي واقع در بخش فشاخويه ـ قريه قلعه‌نو که سه دانگ مشاع آن متعلق به اسدالله علم و يک دانگ و نيم آن متعلق به ملک‌تاج علم مي‌باشد.
6ـ منزل اسدالله علم واقع در اراضي زير جوستان ـ جماران ـ شميران.
7ـ شش دانگ يک قطعه زمين در قريه قلعه‌نو ـ پلاک شماره 36 ـ واقع در دهستان فشاخويه تهران، از يک صلح‌نامه قطعي. متعلق به اسدالله علم.

غير از املاک و منازل مسکوني که ذکر شد، علم و خانواده‌اش در شرکت‌هاي مختلف اقتصادي داراي سهام بودند. از جمله اين سهام مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:

1ـ ملک‌تاج علم: سهامدار در شرکت سهامي عام سيمان فارس و خوزستان. واقع در خيابان پهلوي ـ چهار راه شاه ـ کوچه سيمرغ ـ پلاک 16.
2ـ ملک‌تاج علم: سهامدار در بانک ايران و غرب.
3ـ ناز علم ]ختر اسدالله علم[: سهامدار در شرکت فرآورده‌هاي نسوز ايران.
4ـ اسدالله علم: سهامدار در شرکت تضامني علم و شرکا.

اسدالله علم در مقام وزارت دربار، وظيفه اصلي‌اش رسيدگي و نظارت بر امور روزمره دربار، و اجراي تشريفات بود، اما در عمل نقش وي بسيار فراتر از اين امور بود. وي تقريباً در تمام شئون کشور دخالت داشت. در مسائل داخلي ذينفوذ بود و هيئت دولت، به رياست اميرعباس هويدا، هيچ‌گونه استقلال رأي نداشتند. آنها تابع دستوراتي بودند که از سوي شاه و با علم به آنها ديکته مي‌شد. در مسائل بين‌المللي، مهم‌ترين نقش علم در روابط ايران با کشورهاي خارجي، بهويژه انگلستان و امريکا ديده مي‌شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 71ـ12ـ3ـ794ـ ع.
2. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران. سند 70ـ12ـ3ـ794ـ ع.
3. اسدالله علم. گفت وگوهاي من با شاه. ج 2 ص 803 .
4. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، براي نمونه سند4ـ3ـ3ـ794ـ ع و سند 7ـ3ـ3ـ794ـ ع.