عضويت اسدالله علم در کابينه

فرمانداري اسدالله علم در بلوچستان تا سال 1328ش/1949م به طول انجاميد. سپس به مرکز فراخوانده شد و در حالي که حدود 29 سال داشت منصب وزارت کشور را در کابينه محمد ساعد کسب نمود.1

حکم انتصاب اسدالله علم به وزارت کشور به شرح زير است: «نظر به پيشنهاد جناب محمد ساعد نخست‌وزير به موجب اين دست‌خط جناب اسدالله علم را به سمت وزارت کشور منصوب و مقرر مي‌داريم که به انجام وظايف محوله اقدام نمايد. کاخ مرمر 25 دي‌ماه 1328.» 2

کابينه محمد ساعد بدون اين که  سقوط کند در روز 16 اسفند 1328/1949م دوباره ترميم و به مجلس شوراي ملي معرفي شد. اسدالله علم در کابينه جديد به عنوان وزير کشاورزي منصوب شد. محمدرضا شاه پهلوي طي دست‌خطي مشابه اسدالله علم را به وزارت کشاورزي منصوب کرد.3

اسدالله علم بعد از سقوط کابينه محمد ساعد، در کابينه علي منصور که در 14 فروردين 1329/1950م تشکيل و در 20 فروردين همان سال به مجلس شوراي ملي معرفي شد بار ديگر پست وزارت کشاورزي را به دست آورد.4

کابينه علي منصور در 5 تير 1329/1950م سقوط کرد و کابينه جديد به رياست سپهبد حاج‌علي رزم‌آرا در 6 تير 1329/1950م تشکيل شد. رزم‌آرا در 11 تير ماه همان سال هيئت دولت خود را به مجلس شوراي ملي معرفي کرد. در ابتداي تشکيل اين کابينه اسدالله علم عضويتي در آن نداشت، اما پس از گذشت چند ماه در 12 بهمن 1329/1950م به دنبال کناره‌گيري دکتر محمد نخعي از پُست وزارت کار، اسدالله علم به اين سمت منصوب شد.5 عضويت اسدالله علم در کابينه رزم‌آرا مدت زيادي ادامه نيافت، زيرا در روز 16 اسفند 1329/1950م علي رزم‌آرا، نخست‌وزير، در مسجد شاه ترور شد و به قتل رسيد و کابينه او هم سقوط کرد.

اسدالله علم در 26 خرداد 1331/1952م در حالي که کابينه دکتر مصدق بر سر کار بود ـ و لاجرم در کابينه وي جايي نداشت‌ ـ از سوي شاه طي فرمان زير به سمت سرپرست اداره املاک و مستغلات پهلوي تعيين شد:

جناب اسدالله علم ـ چون براي ترتيب و تنظيم اداره املاک و مستغلات پهلوي تعيين شخص لايق و با کفايتي که طرف اعتماد ما باشد لازم بود، علي‌هذا به موجب اين دست‌خط شما را به سمت سرپرستي آن اداره منصوب و مقرر مي‌داريم که به انجام وظايف محوله اقدام نماييد. کاخ سفيد محمدرضا پهلوي ]محل امضا[.6

درباره حضور اسدالله علم در سنين جواني در کابينه‌هاي مختلف نظريات مختلفي از سوي محققين ابراز شده است. برخي به سادگي از کنار اين قضيه گذشته و انتصاب علم را به عنوان وزير، امري طبيعي و کاملاً تصادفي ارزيابي کرده‌اند. برخي انتصاب او را به وزارت ناشي از هوش و استعداد و علم و دانش وي مي‌دانند. اما برخي ديگر در استعداد و دانش اسدالله علم جهت احراز پست وزارت ترديد کرده‌اند، در واقع هم همين است، زيرا عضويت اسدالله علم در کابينه‌اي نظير کابينه ساعد در سال 1328ش/1949م که اشخاص صاحب نامي مانند دکتر محمد سجادي، حسين علاء، سپهبد مرتضي يزدان‌پناه، عباس‌قلي گلشاييان، علي‌اصغر حکمت در آن حضور داشتند، بس معنادار و مهم مي‌نمايد و ترديدي باقي نمي‌گذارد که اسدالله علم دوست دوران ولايتعهدي محمدرضا پهلوي، که به تدريج جايگاهي بس مهم در نزد وي يافت، مي‌بايست حداقل از سوي شاه به رؤساي کابينه‌هاي فوق تحميل مي‌شد و در هيئت دولت حضور مي‌يافت.

دهه 1320ش/1940م سالهايي بود که هنوز محمدرضا شاه در حدي از قدرت نبود که بتواند مستقيماً هيئت دولت را تحت کنترل و فشار خود قرار دهد، و چون تاحدودي خود را پيرو قانون اساسي مشروطيت نشان مي‌داد، بنابراين لازم مي‌نمود براي کسب اطلاع از جلسات هيئت دولت، حداقل به يک نفر اعتماد کند تا بتواند به واسطه او در جريان امور قرار گيرد. امّا به رغم کوشش محمدرضا شاه در به کار بستن اين شيوه، وي نتوانست تا قبل از کودتاي 28 مرداد 1332/1953م فرصت و قدرت لازم را براي اين کار به دست آورد. گرچه دولتهايي هم که قبل از کابينه مصدق روي کار آمده بودند خصلت محافظه‌کاري داشتند و اغلب به نفع سياست انگلستان در ايران کار مي‌کردند، چنان که خود محمدرضا شاه هم منصوب متفقين بود، ولي تا ارائه چهره ديکتاتورمآبانه در امر حکومت اندکي فاصله داشت. وي در طي اين سالها توانسته بود اداره کشور را با تکيه بر متنفذين و سياستمداران طرفدار خود با جديت و سوءظن مفرط دنبال کند، با اين وجود هنوز در تثبيت موقعيتش در تخت سلطنت ترديد بود. انگلستان و امريکا بر سر ابقاي محمدرضا شاه پهلوي هنوز به توافق نهايي نرسيده بودند. سياست انگلستان در مقايسه با امريکا در ايران فعال‌تر بود، انگلستان تصميم‌گيرنده نهايي بهشمار مي‌رفت. اما اين برتري سياسي به مفهوم تباين سياست دو کشور نبود. در واقع مواردي وجود داشت که باتوجه به تضاد منافع مقطعي دو کشور با همديگر تباين داشتند و چه بسا اين تضاد گاه شکل جدّي‌تري به خود مي‌گرفت، اما در نهايت هر يک نمي‌توانستند وجود ديگري را ناديده بگيرند. در اين شرايط اسدالله علم سعي کرد بتدريج روابط خود را با دستگاههاي اطلاعاتي هر دو کشور برقرار و مستحکم سازد و در عين حال نسبت به محمدرضا شاه اظهار وفاداري و سرسپردگي نمايد. هر چند اين وفاداري و سرسپردگي ممکن است به منظور جلب‌نظر شاه و القاي برخي نظريات به او صورت گرفته باشد ولي با تمام اين احوال دوستي و وفاداري اسدالله علم نسبت به شاه در سالهاي تصدي وي در کابينه‌هاي مختلف تا ترور  رزمآرا در حد بسيار بالايي بود. اسدالله علم از اين زمان تا هنگام مرگ يکي از معدود کساني شد که نسبت به شاه وفادار باقي ماند، هر چند جهت‌دار بودن اين وفاداري قابل کتمان نيست. وي بارها شاه را در حل مشکلات سياسي و اجتماعي که در کشور بروز مي‌کرد، ياري داد و در نابودي مخالفان شاه هيچ‌گاه ترديد به خود راه نداد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. محمد ساعد که در 25 آبان 1327/1948م دولت خود را تشکيل داده بود، منصب وزارت کشور را به کسي واگذار نکرده بود. در 22 اسفند1327/1948م دکتر منوچهر اقبال به اين سمت برگزيده شد. اما وزارت وي حدود 10 ماه دوام آورد و سپس از وزارت کشور استعفا داد و به جاي وي اسدالله علم که از فرمانداري کل بلوچستان کناره‌گيري کرده بود، وزير کشور شد.
2. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 8159 .
3. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 8163 .
4. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 8162 .
5. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 8161 و سند 113ـ22ـ2ـ794ـ ع.
6. مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، سند 8158 .