شمهای از فعالیتهای زنان برای احقاق حقوق اجتماعی در سالهای 1324-1325(1945-1946)
چکیده
جنگ جهانی دوم در سال 1324 ش/1945 م به پایان رسید.پیروزی متفقین ظاهرا دنیایی آزاد و دموکرات را به ملل گیتی نوید میداد.مردم ایران که کشورشان از سال 1320 ش توسط نیروهای متفقین اشغال شده بود،امیدوار شدند که به زودی سربازان آنان خاک ایران را ترک خواهند کرد.از سوی دیگر فضای باز سیاسی حاصل از سقوط سلطنت دیکتاتوری رضا شاه و اجرای قانون اساسی مشروطه،مملکتی آزاد و مردمی را به ایرانیان بشارت میداد.از اینرو جنبوجوش و هیجانهای اجتماعی در جامعهء ایران بهخصوص شهرهای بزرگ ایجاد گردید.زنان نیز با توجه به جریانات روز و افزایش آگاهی و معلومات اجتماعی،به اهمیت نقش خود در جوامع واقف گردیده و برای احقاق حقوق اجتماعی پایمال شده خود به فعالیت پرداختند و با عضویت در احزاب و تشکیل کانونها و انجمنها و انتشار روزنامه و مجله و جلسات سخنرانی به طرح و بررسی مسائل زنان ایران همت گماشتند.این مقاله برآن است تا با استناد به اسناد آن دوران شمهای از فعالیت زنان را در سالهای 1324-1325 ش/1945-1946 م که مصادف پایان جنگ دوم جهانی و بحران آذربایجان است،مورد بررسی قرار دهد.
واژگان کلیدی:مبارزه،زنان،ایران،حقوق اجتماعی،1324-1325 ش.
(*)استاد گروه تاریخ،دانشگاه تهران.
نامهء انسانشناسی،سال سوم،شمارهء 6،1383،ص.47-62
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 48)
________________________________________
مقدمه
جنگ جهانی دوم و اشغال خاک ایران توسط نیروهای متفقین در سوم شهریور 1320/25 اوت 1941 م نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است؛همهء ارکان مملکت و جامعهء ایران تحت تأثیر آن قرار گرفت.در نتیجه مصائب و مشکلات متعددی گریبانگیر ایرانیان گردید.آنچه دردناک به نظر میرسد،اعمال نفوذ دولتهای متفقین در دستگاههای حاکمیت ایران که مصیبتی بزرگ برای دولتهای مسئول بود.رفتار تحکمآمیز برخی از فرماندهان نظامی و مأمورین سیاسی و سربازان آنها مزید بر علت شده،احساس حقارتآمیز در مردم به وجود آورده بود.اما یکی از پیآمدهای مهم جنگ و اشتغال خاک ایران سقوط سلطنت دیکتاتوری رضا شاه بود. (آوری،1332:191-لنجافسکی،1351:221)این اتفاق فضای سیاسی کشور را از اختناق چندین ساله رهایی بخشید و جنبوجوشی در مردم بهخصوص در شهرهای بزرگ ایجاد کرد. در اندک زمانی روزنامههای متعددی انتشار یافت.احزاب سیاسی یکی بعد از دیگری ظهور کرد. فعالیتهای تبلیغاتی احزاب اقشار جامعهء ایران را به هیجان آورده بود.از اینرو جامعهء استبدادزدهء ایران به یکباره عرصهء ایدئولوژیها و عقاید گروههای مختلف مردم گردید.
شکست آلمان و پیروزی متفقین در سال 1324 ش/1945 م در اروپا،پایان جنگ در نیمکرهء غربی را اعلام داشت و چند ماه بعد با انفجار بمبهای اتمی در هیروشیما و ناکازاکی به جنگ مرگبار بینالملل دوم خاتمه داد.مژدهء اتمام جنگ برای مدت کوتاهی بارقهء امیدی در دلهای ایرانیان ایجاد کرد.یک روز تعطیل عمومی اعلام شد و در میادین برخی شهرها جشن گرفتند.(روزنامه فروغ 1324)ایرانیان امیدوار بودند که به زودی نیروهای متفقین خاک ایران را ترک کرده و غرامت وارده از حضور نیروهایشان را به مملکت جبران نموده و دولت ایران را در ابعاد مختلف اقتصادی و تکنولوژیکی و اجتماعی کمک کرده و به رنج چندین ساله ایرانیان پایان خواهند داد.اما اوضاع به گونهء دیگر درآمد.شورویها از تخلیه نیروهای خود از خاک ایران خودداری ورزیدند و زمینهء مشکلات و مسائلی مانند غائله آذربایجان و کردستان را فراهم ساختند.(بیانی،1357:252)1دولتهای انگلیس و آمریکا از شرایط موجود استفاده کرده تعهدات خود را کماهمیت شمرده صرفا به حمایت سیاسی ایران در برابر شوروی اکتفا کردند. روند جریانات به حدی حساس و خطرناک شد که تمامیت ارضی و استقلال کشور در معرض تهدید جدی و تجزیه قرار گرفت.بدینسان سایر مسائل مملکت تحت الشعاع حوادث مذکور (1).سازمان اسناد وزارت امور خارجه ایران کارتن 12 جزودان 12 پرونده 111 سند شمارهء 3282 بهمن 1324 ش گزارش سرکنسول ایران در باکو.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 49)
________________________________________
قرار داشت.مع هذا این امر مانع این نبود که اقشار مختلف جامعه ایران از طرح حقوق اجتماعی خود صرفنظر کنند؛از جمله زنان که فضا و فرصتی برای اعتراض به حقوق اجتماعی پایمال شده خود به دست آورده بودند به فعالیت برخاسته،ندای حق طلبانه بلند کردند.
اصولا زنان ایران بیش از مردان از گرفتاریهای جنگ و اشغال خاک ایران رنج برده بودند. آوارگی و قحطی و فقر و گرانی فشار طاقتفرسایی را به خانوادههای طبقات متوسط و پایین جامعه وارد میساخت.زنان ناگزیر سنگینی این مشکلات را تحمل میکردند و در نتیجه بیش از سایر افراد خانه در عذاب بودند.از سوی دیگر رویدادهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و بیم و امیدهای تبلیغاتی تأثیر قابل ملاحظهای در افکار زنان شهری داشت.گروههایی از زنان در ادارات دولتی،دانشگاه و وزارت فرهنگ و بیمارستانها و کارخانجات مشغول خدمت بودند و مسئولیت بخشی از چرخ اقتصادی و فرهنگی مملکت را به عهده داشتند.آنها از جریانات سیاسی داخلی و بین المللی مطلع و از حقوق پایمال شده خود به خوبی آگاه بودند و به تفاوت بارز و آشکار تبعیض نسبت به زنان ایران وقوف داشتند.از اینرو نهتنها نسبت به سرنوشت مملکت و تهدیدات خارجی و ناآرامیهای عمومی داخلی حساسیت نشان میدادند و در اعتراضات به اشغال ایران و اهمال دولتهای مسئول شرکت میکردند،بلکه فعالیتهایی برای احقاق حقوق اجتماعی زنان نیز داشتند.اقدامات آنها و طرفداران حقوق زنان در دو بعد سیاسی و اجتماعی قابل ذکر است.
پس از پیروزی متفقین در اروپا در اواسط بهار سال 1324 ش 1945 م(گیمبرگ، 1371:242)هیئتی به سرپرستی مصطفی عدل وزیر دادگستری ایران جهت شرکت در کنفرانس ملل متحد متفق برای تشکیل سازمان ملل متحد به امریکا اعزام شد.ایران سیزدهمین کشور بنیانگذار سازمان ملل متحد است.در سرفصل منشور سازمان ملل تساوی حقوق بشر بدون تفاوت جنس و نژاد و مذهب قید شده است و دولت ایران آن را پذیرفته و به اجرای آن متعهد گردیده است.1این اصل را زنان ایران مبنای مبارزات اجتماعی خودشان قرار دادند.اما ساختار جامعه سنتی و مردسالارانه ایران و برخی آداب و رسوم مذهبی و سنتی آنها را از بعضی آزادیهای معمول اجتماعی باز داشته بود؛حتی قانون اساسی مشروطه ایران زنان را از شرکت در انتخابات محروم کرده بود و رضاشاه علی رغم تبلیغ تجددخواهی از اقدام در این باره خودداری ورزید.
در سال 1324 دوره مجلس چهاردهم که آخرین ماه ادواری مجلس را طی میکرد،گروهی از (1). (F.R.of U.s.Tehraqn 710 Allied Troops in Iran May 10 San Fransisco Vol.8 p
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 50)
________________________________________
زنان که در فعالیتهای سیاسی،اجتماعی شرکت داشتند درصدد اصلاح قانون اساسی و کسب حقوق اجتماعی خود برآمدند.در این برهه رخدادهای داخلی و خارجی برای آنان مغتنم و مشوق مناسبی بود.اما مشکلات داخلی و تجاورزات خارجی آنان را از مبارزات جدی و اقدامات مسائلساز بازمیداشت.
قبل از بررسی فعالیتهای زنان در سالهای مذکور بهتر آن است که به ساختار جمعیت زنان در تهران و حومه طبق آمار تقریبی در دسترس نگاهی بیاندازیم.در دوران جنگ مصائب و گرفتاریهای دولت ایران به حدی بود که در اداره امور عادی مملکت با مشکلات متعددی مواجه بود.از اینرو بسیاری از وظایف مملکتداری دچار رکود گردیده بود.از جمله اداره ثبت و اسناد وزارت کشور که از اجرای برنامه سرشماری و آمار جمعیت درمانده بود.بنابراین،در سالهای جنگ اطلاع کافی و موثقی از کم و کیف جمعیت ایاران در اختیار نیست.لذا ناگزیر به آخرین گزارش آمار جمعیت مربوط به تهران و حومه که در اسفند ما 1318،چند ماه قبل از آغاز جنگ جهانی دوم گرفته شده،رجوع شده است.با این امید که با ضریب چند درصد اختلاف،مقیاسی نسبی در مورد جمعیت زنان آن سالها،آن هم تنها در پایتخت و حومه آن،در اختیار قرار گیرد. متأسفانه آمار مذکور در مورد مشاغل،نوع کار و فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی اطلاعی ندارد و صرفا آمار ساده جمعیت و تقسیمات آن است.به هر حال جمعیت تهران و حومه در اسفندماه سال 1318،087،540 نفر بوده است که از این تعداد دو پنجم آن و یا به عبارت دیگر 049،228 نفر آن زن بوده است.تعداد زنان باسواد 156،68 نفر بوده-قرائن نشان میدهد این آمار بدون در نظر گرفتن سطح سواد و صرفا هرکس که تحت آموزش قرار گرفته بوده است(در سنین متفاوت از 5 تا 99 سالگی)و تعداد زنان بیسواد سه برابر یا 893،159 نفر بودهاند.براساس آمار و اطلاعات موجود میتوان ویژگیهای جمعیت شناختی زنان را در این دوران بهطور مختصر به صورت زیر ارائه داد:
الف:زیر 20 سال؛33 درصد متأهل و 67 درصد مجرد؛باید توجه داشت که سن قانونی ازدواج در آن هنگام هجده سال بوده است.
ب:بین 20 تا 40 سالگی؛79 درصد متأهل و 21 درصد مجرد.علت تجرد:12 درصد مجرد مطلق؛6 درصد در نتیجه طلاق و 3 درصد در اثر فوت شوهر.
ج:بین سن 40 تا 60 سالگی؛55 درصد متأهل و 45 درصد مجرد علت تجرد:30 درصد بیوه؛11 درصد مجرد مطلق و 4 درصد طلاق.
د:بین 60 تا 100 سالگی؛13 درصد متأهل و 78 درصد مجرد.علت تجرد:61 درصد فوت شوهر؛13 درصد طلاق و 11 درصد مجرد مطلق.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 51)
________________________________________
بررسی آمار نشان میدهد 15 درصد از دخترانی که در روز سرشماری به سن رشد نرسیده بودند مجرد مطلق بوده و 18 درصد در اثر فوت شوهر و 5 درصد در اثر طلاق بیوه بودهاند.این آمار مبین ازدواج زود هنگام،فقدان آگاهی خانوادهها و برخی سنتها و مشکلات خانوادگی بوده است.به نظر میرسد این آمار در مورد زنان مجرد شامل بیوه،مجرد مطلق و مطلقه در دوران جنگ افزایش یافته باشد.نکته قابل ملاحظه از بعد اجتماعی این است که در این آمار 45 درصد زنان بین 40 تا 60 سالگی مجرد بوده و ناگزیر بودهاند سنگینی فشارهای روانی و اقتصادی و بهخصوص خانوادگی را از هر جهت تحمل کنند.ضمنا اینطور استنباط میشود که مردان -به هر دلیل-مجرد در همین سنین برای ازدواج به زنان جوانتر روی میآوردند.بدینگونه در آن شرایط اجتماعی گروه کثیری از زنان مجرد،آینده دلپذیری را در پیش نداشتند.اما این شرایط برانگیختن زنان به فعالیتهای اجتماعی برای بهبود امکانات زندگی تقریبا نیمی از افراد جامعه بسیار مؤثر بوده است1.
ماجرای حزب دموکرات آذربایجان گرچه خارج از موضوع مورد بحث در این مقاله است، مع هذا باید به این نکته توجه شود که تشکیل مجلس مؤسسان و تنظیم قانون اساسی و انتخابات مجلس آذربایجان از اقدامات سران حزب دموکرات بود.در آذرماه 1324 انتخابات مجلس در آن خطه آغاز گردید.در نظامنامه انتخابات،زنان را از شرکت در انتخابات محروم کردند بلکه حق انتخاب کردن و انتخاب شدن به آنها دادند.ضمنا کمیتههای زنان در شهرها و محلهها تشکیل داده بودند که حاکی از فعالیتهای اجتماعی زنان آن خطه بود و برای اولینبار در تاریخ ایران گروهی از زنان ایران در انتخابات شرکت کردند و بدین ترتیب در بخشی از مملکت گروهی از زنان ایران به نحوی از بارزترین حقوق اجتماعی خویش برخوردار شدند و این حق برای مدتی در آن سامان به رسمیت شناخته شد.2
این رویدادها و خبر آن برای زنان سایر مناطق بسیار مهم بود و به صورت انگیزه برای تشدید فعالیتهای آنان در آمد.زنان با شور و شوق در شهرهای بزرگ به خصوص پایتخت بر اقدامات خود افزودند.در این سال دو روزنامه به نامهای رستاخیز به مدیریت ایرانداخت تیمورتاش و زن امروز به مدیریت بدر الملوک بامداد و سه مجله به نامهای نیرو و راستی به همت منیر مهران و بیداری ایران ارگان تشکیلات زنان به کوشش زهرا اسکندری و بانو توسط نیر سعیدی منتشر میشد.علاوه بر این حزب زنان،کانون بانوان و انجمنهای متعددی توسط زنان تشکیل گردید. روی هم رفته هدف آنها اصلاح قانون اساسی و تغییر در نگرش جامعه مردسالارانه ایران نسبت (1).(سازمان اسناد ملی ایران-کتابخانه مرکز آمار ایران شماره 18411 شماره سند 7046 و 103007).
(2). (Reel 2 of 18 Microfilm No.301.89100/2-1946 No.251 Feb.,19/1946 Sof S).
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 52)
________________________________________
به زنان و رفع ظلم و تعدی از زنان و احقاق حقوق اجتماعی آنان و تساوی حقوق سیاسی و اقتصادی و اجتماعی زن و مرد در ایران بود.
در تاریخ 19 آبان تشکیلات زنان طی نامهای به هیئت وزرا اظهار داشت:
«کنگره بین المللی زنان در پاریس از تشکیلات زنان در ایران دعوت کرده است که نمایندگانی را برای شرکت در کنگره که در روز 26 نوامبر سال جاری[در پاریس برگزار میشود]اعزام نماید...»
تشکیلات زنان خانمها،زهرا اسکندری و شاهزنان وزیری و مریم فیروز را انتخاب و معرفی کرده و از هیئت دولت برای هر سه نفر تقاضای صدور گذرنامه به نام آنها نموده بود1. نخستوزیر نیز طی نامهای به شهربانی کل دستور داد:«طبق مقررات برای صدور گذرنامه به نام آنها اقدام نمایند»2اداره اقامت اتباع خارجه و گذرنامه برای دو نفر اول گذرنامه سادر کرد.طبق گزارش شهربانی مریم فیروز«تحت عنوان سرکشی به املاک موروثی و علاقجات خود و به منظور عزیمت به بغداد»3ظاهرا از دریافت گذرنامه منصرف شده بود.مع هذا روزنامه ایران ما در شماره 452 مورخ 9 آذر 1324 در صفحه خبرها نوشته است:
در نخستین کنگره بین المللی زنان در پاریس که در آذرماه تشکیل شد صفیه فیروز-خانم سرلشکر فیروز-از اعضای هیئت دبیرخانه حزب زنان که در آن هنگام در لندن حضور داشت از طرف زنان ایران در کنگره شرکت کرد،در این کنگره هشتصد و پنجاه نفر نماینده زنان از چهل کشور جهان شرکت داشتند و در جلسات کنگره از مبارزات زنان برای آزادی و مبارزه با فاشیسم تقدیر به عمل آمد4.
از حضور سایر نمایندگان ایران در کنگره اطلاعی در دست نیست.
در تهران نیز جلسات سخنرانی درباره مسائل زنان ایرانی منعقد میشد.فاطمه سیاح در یک سخنرانی در مورد حقوق زنان ایران و لزوم شرکت آنها در انتخابات دوره پانزدهم مجلس،به شرایط زنان در اروپا اشاره کرد که در اکثر کشورهای اروپایی حقوق زنان به رسمیت شناخته شده (1)-سازمان اسناد ملی شماره 310000590/760 ض 2 آد 1 برونده 00030334 تشکیلات زنان سند شماره 57 مورخ 19 آبان 1324 ش.
(2)-سازمان اسناد ملی همان شماره،سند شماره 14281 مورخ 20/8 1324.
(3)-سازمان اسناد ملی همان شماره،سند شماره 8069 مورخ 19/9/1324 ش.
(4)-شماره 449 مورخ 6 آذر 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 53)
________________________________________
است و خاطرنشان میکند حتی کاتولیکها که به شدت با شرکت زنان در انتخابات مخالف بودند،به اقتضای شرایط زمان در این امر تجدید نظر کردند.(این موضوع به حدی قابل ملاحظه شده بود که پاپ،رهبر کاتولیکهای جهان حق شرکت زنان در انتخابات را نهتنها جایز شمرده بلکه آنها را در این امر تشویق نموده بود.)وی با اشاره به اینکه کشورهای ترکیه و آذربایجان شوروی و ازبکستان و تاجیکستان با وجودی که همه مسلماناند اما در تمام آنها زنان و مردان بدون تفاوت در حقوق و شئون اجتماعی و فرهنگی و از مزد کار برحسب معلومات بهطور یکسان بهرهمند میشوند،وضع زنان ایران را مورد انتقاد قرار میدهد و خواستار رفع تبعیض بین زن و مرد و بهبود شرایط اجتماعی آنها میشود1.
حزب زنان و تشکیلات زنان پایتخت متفقا نامهء سرگشادهای به مجلس شورای ملی ارسال کردند و توجه نمایندگان را به مسائل زنان خواستار شدند که به آرزوی دیرینه زنان ایران جامه عمل بپوشانند و اجازه دهند«زنان هم مثل مردان وارد امور اجتماعی و سیاسی شوند»تا بتوانند دوشادوش مردان در دفاع و اعتلای کشور همگام شوند.آنان به نقش زنان کشورها در جنگ جهانی دوم که در کارخانجات اسلحهسازی و در جبهه جنگ همراه مردان برای وطنشان فداکاری کردهاند،اشاره نموده و متذکر شدند:
مسلم است که اگر زنها در تعیین سرنوشت جامعه شریک نباشند در دفاع از آن هم، شکی نیست،[که]نمیتوانند تشریک مساعی بکنند.این امر را جنگ امروز و شرکت زنان در آن کاملا ثابت کرده است و خواهران ایرانی ما باید هرچه زودتر قدم به میدان بگذارند و از این تجربه بزرگ برای سعادت میهن خود استفاده کنند.
آنها سپس از تمام آزادی خواهان ایران و روزنامهها استمداد طلبیده که به آنها مساعدت کنند.(طیرانی،1375:66).
اما دولتهای ایران به واسطهء مشکلات و گرفتاریهای متعدد و سخت که از پیآمدهای جنگ و فقدان همبستگی ملی بین رجال و سیاستمداران و تعصبات برخی از افراد و بزرگان، دولت و نمایندگان،مجلس را از هرگونه اقدامی در این باره بازداشت و به عبارت دیگر آن را نادیده گرفتند.
چند ماه بعد تشکیلات مذکور باردیگر نامهء سرگشادهای به نخستوزیر و رونوشت آن را به روزنامههای پایتخت فرستادند.حزب زنان ضمن اشاره به نامه قبلی که در مجلس (1)-روزنامهء فروغ سال اول شمارهء 527 چهارشنبه 19 در ماه 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 54)
________________________________________
مسکوت مانده و هیچگونه اقدام و یا پاسخی به آن داده نشده بود،از رجال سیاسی گله کردند. آنها بر این باور بودند که تحولات شگرف چندین ماهه اخیر در جهان موجب گردیده حقوق زنان در اکثر ممالک دنیا به رسمیت شناخته شود و برای نمونه از کشورهای فرانسه و ژاپن ذکر کردند.همچنین به بیانیه پاپ که از رادیو واتیکان پخش شده بود که زنان کاتولیک را به شرکت در انتخابات ترغیب کرده بود اشاره کردند.آنگاه با استناد به منشور سازمان ملل متحد در کنفرانس سان فرانسیسکو که به تصویب نمایندگان ملل از جمله ایران رسیده بود،به تعهدات دولت برای اجرای مفاد آن اشاره کرده و بر یکی از مواد آن،که تساوی حقوق اجتماعی بدون تفاوت جنس و نژاد...است تأکید کردند و سپس از اینکه دولت ایران این مواد را نادیده گرفته و پس از چندین ماه از تصویب آن هنوز در ایران به اجرا درنیامده ابراز تأسف کردند.آنگاه به مهمترین هدف حزب زنان که هدفش احقاق حقوق اجتماعی زنان ایران است پرداخته،و در نخستین گام حق شرکت زنان را در انتخابات و انتخابشدن خواستار میشوند.در خاتمه این نامهء سرگشاده آمده است:
حزب زنان با توجه به مسائل فوق اشعار میدارد چنانچه کشور ما میخواهد در موقعیتی میان دول متمدن دنیا داشته باشد و از یک اصول حقیقی دموکراسی پیروی نماید بداند که وضعیت فعلی زنان در ایران با این ارزش قابل تطبیق نبوده و قهرا باید تغییر یابد؛زیرا امروز در تمام عالم دیگر هیچ قوم متمدن و تابع اصول دموکراسی یافت نمیشود که زنان در آنجا از مقام و حقوق اجتماعی بهرهمند نباشد.
همچنین در این نامهء سرگشاده حزب زنان به کشورهای عقبمانده با حکومتهای فاشیستی اشاره میکند که زنان را«به منزلهء ماشین بچه درستکردن میپنداشتند»که هدف آنان کثرت نفوس و نفرات بیشتر برای اعزام به جبهههای جنگ بوده که فاجعه به بار آورده است.در همین راستا دولت را مورد خطاب قرار داده که:
اکنون برای دولت ایران واقعا بسی خجالتآور است که در ردیف کشورهای عقبمانده تلقی شود و همچنین سزاوار نیست که دولت ما خود را بازیچهء یک مشت عناصر مرتجع بنماید[که]متأسفانه در جریان سالهای اخیر معلوم نیست به چه علت این اندازه قدرت و نفوذ پیدا کردهاند.
همچنین با پرداختن به بحث قانون اساسی اصلاح قانون انتخابات را ضروری تلقی کرده و
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 55)
________________________________________
اعتقاد دارند که:«شایسته است بیعدالتی را که تاکنون به حقوق زنان ایرانی روا داشتهاند مرتفع نمایند1».
برخی از رجال سیاسی و مطبوعات علیرغم معضلات متعدد مملکت،در سخنرانیها و مقالات از حقوق اجتماعی زنان دفاع میکردند و دولت و مجلس را به خاطر اهمال و عدم توجه به مسائل زنان مورد انتقاد و اعتراض قرار میدادند.بهخصوص آنکه دولت ایران در کنفرانس سانفراسیسکو تعهد کرده بود که حقوق زنان را در تمام شئونات اجتماعی رعایت کند.اما چندین ماه گذشته بود و اقدامی در اینباره صورت نگرفته بود.
حکیمی،نخستوزیر در جلسه 156 مجلس شورای ملی دورهء چهاردهم دربارهء برنامهء دولت خود به تعهدات بین المللی ایران اشاره دارد و خود را متعهد به اجرای آن میداند و اضافه میکند که «همچنین مراقبت خواهد نمود تعهداتی که دولت ایران طبق منشور ملل متحد نموده است اجرا گردد.»اما در مورد تساوی حقوق اجتماعی زنان با مردان اشاره نکرد.این موضوع بهطور کلی نادیده گرفته میشد2.
رضازاده شفق،وکیل مجلس،بدون اشاره به حقوق اجتماعی زنان و تعهد دولت و وظایف مجلس در اصلاح قانون اساسی،در یکی از سخنرانیها خود دربارهء زنان کشور آنها را مورد خطاب قرار میدهد که:
زنهای ایرانی موظفند تکلیف مهمی در شعبات اقتصادی و اخلاقی و اجتماعی جامعه انجام دهند.در ادبیات و هنر[های]زیبا شعبهء دیگری است که زنها میتوانند در آن رشته از پروین اعتصامی شاعر شیرین سخن متجدد پیروی نمایند.هماکنون رادیو بانوان سخنگو استخدام کرد[...]از اینرو واضح است که فرصتهای بیشماری در دسترس خانمهای ایران قرار دارد3.
ابراهیم فخرایی مدیر روزنامهء فروغ در مقالهای دربارهء بیتوجهی به حقوق زنان این مرزوبوم می نویسد:
چطور ممکن است یک کشور را با اصول کهنه و ارتجاعی اداره نمود که در آن زنان یعنی نصف بیشتر اهالی این کشور از هرگونه حقوق اجتماعی محروم باشند و میان افراد آن اختلاف طبقاتی به شدت موجود باشد.
(1)-سازمان اسناد ملی ایران 109004-1371 به نقل از احزاب سیاسی ایران 68-70
(2)-روزنامهء مذاکرات سال اول شمارهء 213 دوشنبه 14 آبان 1324.
(3)-روزنامهء ایران ما سال سوم شمارهء 440 سهشنبه 23 مرداد 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 56)
________________________________________
سپس به تشکیل انجمنهای ایالتی و ولایتی که در آن روزهای مورد بحث در دولت بود اشاره دارد که در قوانین انجمنهای ایالتی و ولایتی شرکت زنان را منع کرده و توصیه میکند،دولت که درصدد اصلاح این قوانین است این نکته را ملحوظ دارد و:
به زنها نیز حق شرکت در انتخاباتهای انجمن ایالتی و ولایتی را بدهد...اصلاح حقوق و شئون زنان از روی اساس حقیقی و متکی بر اصل مساوات و عدالت اجتماعی باشد1.
فخرایی زمانیکه انتخابات مجلس پانزدهم در شرف برگزاری بود به مردم ایران توصیه کرد:
امروز بر هر فرد ایرانی با فهم واجب[است]که در انتخابات شرکت جسته،دوستان و اطرافیان را در شرکت جستن در انتخابات تشویق کند.
آنگاه به مسئلهء زنان میپردازد و با توجه به اینکه در مجلس چهاردهم در مورد اصلاح قانون اساسی و شرکت زنان در انتخابات تصمیمی گرفته نشده بود،ضمن تأیید غفلت اولیایی امور در مورد حقوق زنان به آنها در مورد انتخابات توصیه جالب توجهی میکند:
به خانمهای محترم که از حق رأی محروم ماندهاند تذکر میدهم که از وسایل ممکنه استفاده نموده و اطرافیان خود را از قبیل نوکر،باغبان،مستخدم و اشخاص بیسواد که دارند تشویق نمایند در انتخابات شرکت جسته و به وکلای صالح رأی دهند تا از شرکت در انتخابات محروم نمانند.بدین طریق بانوان میتوانند با وجود نداشتن حق رأی عملا در انتخابات شرکت جویند2.
دکتر محمود افشار،مدیر مجلهء آینده،خواستار شرکت زنان و جوانان از سن هجده سالگی در انتخابات مجلس پانزدهم گردید3.
احزاب سیاسی هم به این مسئله توجه داشتند.برای جلب آنها در بیانهها و اعلانات به مسئله حقوق اجتماعی زنان میپرداختند.برای نمونه حزب آزاد که موجودیت خود را در بهمن ماه 1324 اعلام کرد،در بیانهای مرامنامه و اهداف سیاسی-اجتماعی و اقتصادی حزب را انتشار داد و در مقدمه نوشت:
حزب آزاد به لزوم اجرای مفاد کامل منشور ملل متفق ایمان دارد و برای عامه ایرانیان از (1)-روزنامهء فروغ شمارهء 27 چهارشنبه 19 در 1324.
(2)-روزنامه فروغ سال اول شماره 32 دوشنبه 2 دیماه 1324.
(3)-روزنامه فروغ ایران،همان.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 57)
________________________________________
هر نژاد و مذهب و جنس(اعم از زن و مرد)قائل به تساوی کامل حقوق است.حد اکثر جدیت را برای پیشرفت این منظور مقدس بشری خواهد کرد.
و در مادهء هفت مرامنانهء خود دولت را موظف به تهیهء کار با مزد کافی و در نظر گرفتن بعد اجتماعی و سایر مزایای قانونی برای کلیهء افراد کشور بدون تفاوت جنسی،مذهبی و نژادی میداند1.
روزنامهء فروغ در سرمقالهای تحت عنوان«زن و اوضاع اقتصادی او»شرایط اجتماعی زنان را مورد انتقاد قرار داده و به دیدگاه عامه مردم در مورد زن در قرون گذشته که فقط«برای التذاذ مرد و تولید مثل و رفع حوایج ضروری خانگی آفریده شدند»و از هیچگونه حقی در آن دوران برخوردار نبودند،اشاره میکند.نویسنده معتقد است که در دنیای آن زمان زنان یکی از عوامل مهم تولید در خانه و همواره در فعالیت و تلاش بودهاند و علت محرومیت و محدویت زنان را در قرون گذشته ناشی از فقدان وسایل کار و تولید اقتصادی میداند.سپس به عصر کنونی میپردازد که پیشرفت شگفتانگیز و حیرتآوری که در وسایل کار و تکنولوژی روی داده، موجب شده است که روابط حاکمه بین مرد و زن را دگرگون سازد.وی بر این باور است که ادامهء شرایط پیشین نه منطقی و نه ممکن است.نویسنده مسئله آزادی زنان را به مسائل کارگران تشبیه کرده و آن را نشأت گرفته از انقلاب و دگرگونیهای بزرگ که اختراعات و تکنولوژی به وجود آورده است،می داند و تأکید دارد که این مسئله موضوع سیاسی و یا اخلاقی نیست گرچه در آن مؤثر است بلکه یک امر اقتصادی است.
در ادامهء مقاله آمده است:
تاکنون مقتضیات جامعه چنان ایجاب میکرد که نیمی از افراد اجتماع فاقد شرایط لازم پیشرفت باشند افق اندیشههای زن از نگهداری منافع و مصالح خانه فراتر نمیرفت و زن همچنان در میان چهار دیوار خانه محبوس بود.صفات فداکاری و از خودگذشتگی و عواطف عالی نوعدوستی وی از محیط خانه هرگز خارج نمیشود و شامل جامعه و دیگر افراد آن نمیگردد.
و بالأخره نتیجه میگیرد که زنان نهتنها شایسته اجرای یکی از مهمترین و حساسترین وظایف اجتماعی هستند بلکه وظایف مزبور را در شمار نقش طبیعی آنها میداند و سرانجام (1)-روزنامه فروغ سال اول شماره 52-8 بهمن 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 58)
________________________________________
قاطعانه ابراز میکند که«نقش مهمی را که زن در دوران پیشین در خانهبازی میکرده از اعتبار افتاده و ادامهء آن روش دیگر مقدور نخواهد بود.»
در این هنگام حزب زنان اطلاعیهای صادر کرد مبنی بر اینکه در مجلس چهاردهم عدهای از وکلای فراکسیون توده،مادهء واحدهای دربارهء تساوی حقوق زنان به مجلس پیشنهاد کردهاند. متن مادهء واحده بدین مضمون منتشر شده بود.
مادهء واحده:بانوان میتوانند با همان شرایطی که دربارهء مردان مقرر است از مزایای اجتماعی از قبیل حق انتخاب کردن و انتخاب شدن در مجلس مقننه و انجمنهای ایالتی و ولایتی و غیره استفاده نمایند.
سپس حزب زنان ابراز امیدواری میکند که نمایندگان مجلس که روشنفکران جامعهاند در مورد پیشنهاد آنها بذل توجه کرده و در رفع نواقص و اصلاح قوانین اساسی همت کنند و انتظار میرود که نمایندگان بیش از این تحمل نخواهند کرد که«خواهران آنها از حقوق و امتیازاتی که امروز در تمام کشورهای متمدن و دموکراسی حق طبیعی مسلم آنها شناخته میشود محروم بمانند.»
در ادامه حزب زنان آزادیخواهان ایران را مورد خطاب قرار داده که:
زنان و مردان آزادیخواهی که سالیان دراز آرزو داشتند که زنان هم مثل مردان وارد امور اجتماعی بشوند امروز وقت آن رسیده که کمر همت بر میان بسته در این قدم جدی با سایر آزادیخواهان همکاری نمایند1.
انعکاس جنبش زنان پایتخت و فعالیتهای تبلیغاتی آنها در برخی از شهرستانها موجب تکاپوی عدهای از زنان گردید.حزب زنان از این تمایلات استفاده کرده درصدد برآمد در شهرستانهایی که این امکان وجود دارد به فعالیت بپردازد.قبل از آنکه مراحل اولیه فعالیتهای دموکراتهای آذربایجان شکل بگیرد،حزب زنان شعبهء خود را در اردبیل افتتاح کرد و نخستین جلسهء آن در منزل شخصی به نام سلطان علی،که راننده بود،تشکیل گردید و در مورد مرامنامهء حزب مطالبی گفته شد و رونوشت آن را به شهربانی اردبیل ارسال کردند.با توجه به مسئلهء آذربایجان و جنبش دموکراتها که چندی بعد روی داد،از ادامهء فعالیت این حزب اطلاع بیشتری در دسترس نیست2.
(1)-سازمان اسناد ملی شمارهء 109003-389 به نقل از احزاب سیاسی ایران ص 67.
(2)-سازمان اسناد ملی 1090003-389،1948-1301 مورخ 14/6/1342.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 59)
________________________________________
در بهبهان هم زنان افسران بر آن شدند حزبی متشکل از زنان افسران تأسیس کنند.اولین جلسه آن بهصورت یک مهمانی عصرانه تشکیل گردید.آنها در نظر داشتند حزب زنان آنجا ابتدا با شرکت زنان افسران شکل بگیرد و سپس زنان درجهداران و سایر اقشار جامعه نیز به آن بپیوندند.اما جلسهء مذکور به دلایلی رسمیت نیافت و موکول به پنجشنبه بعد گردید.شهربانی بهبهان از این موضوع مطلع گردید و گزارش آن بهطور شگفتآوری به شهربانی کل کشور و سپس به اطلاع نخستوزیر رسید.نکتهء قابل ذکر این است که گزارش شهربانی بهبهان اظهارنظر مقامات آن شهر است.با توجه به اوضاع بهبهان که:«اکثرا خوانین ایلات بهبهان و اهالی آنجا خرافاتی محض و متعصب و جاهلاند تشکیل این حزب صلاح نیست.»نخستوزیر نیز دستور تحقیق در اینباره را صادر کرد و هشدار داد که از«عملیاتی که باعث به هم خوردن انتظامات میشود جلوگیری نمایند.»1
فعالیت و مبارزات اجتماعی زنان ایران در محافل و جراید خارجی نیز مورد توجه قرار گرفته بود.در مجله آریاتیک ریوییو2مقاله توسط لرد دانستی3دربارهء اوضاع ایران در سالهای جنگ منتشر شده که با بدبینی بسیار موقعیت ایران را توصیف کرده و آیندهای ناخوشایند برای آن پیشبینی کرده بود.اما به نکتهای خاص در مورد زنان ایران توجه دارد و مینویسد:
هر کس روزنامههای ایران را در این روزها بخواند تصور خواهد نمود که این کشور باستانی با قدمت تاریخی به کلی از پای درآمده و اگر هم به کلی فانی نشده اقلا مراحل احتضار را میپیماید.ناخوشی ایران قابل معالجه نیست،فقر عمومی چارهناپذیر است. همهء اینها غفلتا در ایران راه یافت.در همین مدت و با همین عدم طی مراتب ترقی، ایران خود را با یکی از مهمترین و مشکلترین نهضتهای اجتماعی یعنی آزادی زنان مواجه دیده است4.
زنان فعال،آگاهانه و با دقت به اختلافات و تبعیضات اجتماعی بین مردان و زنان توجه داشته و به گونههای مختلف آن را مطرح میکردند.محرومیت زنان از شرکت در میادین ورزشی را یکی از حقوق پایمال شده خویش تلقی میکردند و مکررا در روزنامهها و یا سخنرانیها دربارهء آن سخن میگفتند و ابراز تأسف میکردند،حتی ممنوعیت ورود زنان (1).سازمان اسناد ملی 3791 مورخ 6/11/1324 ش به نقل از احزاب سیاسی ایران صص 67-8.
(2). Ariatic Review
(3). Lord Dynasty (4).روزنامهء ایران ما سال سوم شمارهء 439 دوشنبه 22مرداد 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 60)
________________________________________
را به زورخانه جهت تماشا مورد انتقاد و اعتراض قرار میدادند.ایران در هنگامی بود که خیر مسابقهء والیبال زنان رشت را با زنان شوروی در روزنامههای تهران میخواندند که پیروزی زنان رشت در این مسابقه را مورد تقدیر و تحسین قرار داده بودند.این امر زمانی تحقیرآمیز به نظر میآمد که ورزشگاهها و مدارس دخترانه و بنگاههای پرورشی مورد تهدید و حمله قرار میگرفت1.
برخی از انجمنها و احزاب مذهبی هم در این رابطه مخالفتهایی داشتند.آنها با بعضی از آزادیهای اجتماعی دوران حکومت رضاشاه دربارهء زنان سخت مخالف بودند آنها در واکنش به این امر مقدار قابل ملاحظهای قوارهء پارچه چادری برای زنان بیبضاعت جنوب شهر تهیه کرده و بهطور رایگان در اختیار آنها قرار میدادند.همچنین زنان و دختران بیحجاب را ملامت کرده و به آنها تذکر میدادند.گاهی هم مدیران مدارس دختران را تهدید میکردند.در مجلس نیز برخی از وکلا خواستار اقداماتی در مورد بیحجابی بودند2.
فعالیتهای زنان در بعد اجتماعی
ذکر این نکته ضروری است که با وجود تلاشهای مکرر زنان برای احقاق حقوق اجتماعی خود و نیز مخالفاتهای عمومی و سیاسی با حضور زنان در عرصه اجتماع،زنان در طی این سالها،در فعالیتهای اجتماعی بهخصوص در امور خیریه مشارکت گستردهای داشتند و آلام مردم را که در اثر پیآمدهای جنگ بدان مبتلا شده بودند تسلی میبخشیدند و در رفع مشکلات و نیازمندان اقدامات ارزندهای انجام میدادند.جمعیت شیر و خورشید سرخ،کانون بانوان، انجمنهای زنان و حتی زنان نیکوکار بهطور انفرادی خدماتی را عرضه میکردند.در روزنامهها صفحاتی به امور زنان اختصاص داشت که در آنها امور مربوط به زندگی،نگهداری اطفال و بهداشت و سایر امور را راهنمایی میکردند.جلسات مکرر سخنرانی دربارهء مسائل اجتماعی زنان تشکیل میدادند؛موضوع ازدواج در ایران و آدابورسوم آن مورد نقد قرار میگرفت. پروین پاکدامن در کانون بانوان در اینباره سخنرانی کرد و معتقد بود که آرزو و خواست و تمایل دختران چندان مورد توجه قرار نمیگیرد و تصمیم والدین سرنوشتساز است و معتقد بود که:
متأسفانه باید تصدیق کرد که در مملکت ما تاکنون اغلب ازدواجها پیمانی بیش نبوده که (1)-روزنامهء ایران ما سال دوم شماره 414 یکشنبه 20 خرداد 1324 ش و شمارهء 415 دوشنبه 21 خرداد 1324.
(2)-روزنامهء ایران ما شمارهء 415 یکشنبه 21 خرداد 1324 و فروغ سال اول شمارهء 26-18 دی 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 61)
________________________________________
در آن هیچگونه تناسب معنوی وجود ندارد و فقط ظاهر حکمفرما بوده است.همینقدر پدر و مادر از حیث شأن و نسب و تمول با یکدیگر جور آمدند دخترشان هم باید به آتش خودخواهی آنها بسوزد1.
در هر حال،اوضاع ایران و حضور نیرویهای شوروی و ماجرای آذربایجان و طرح دعاوی ایران در شورای امنیت سازمان ملل متفق و اغتشاشات کردستان و ناآرامی گیلان و زمرمهء تمرد جنوب کشور،به اضافهء گرانی و کمبود آذوقه قحطی و بیماریهای اپیدمی و بالأخره مخالفت متعصبین مجالی برای دولت باقی نگذاشته بود تا به مسائل اجتماعی زنان رسیدگی کند.در سالهای بعد نیز مسائلی مانند ملی شدن نفت و کودتای 28 مرداد باعث تأخیر مکرر در موضوع حقوق اجتماعی زنان گردید.سرانجام در سال 1341 بود که زنان حق شرکت در انتخابات را به دست آوردند.اما مبارزات آنها به انواع مختلف در تمام این سالها ادامه یافت.
منابع
آموزگار،حسین،1326،نفت و حوادث آذربایجان انتشارات اطلاعات ص76.
ایوانف،1356،تاریخ نوین ایران،ترجمهء حسن قائمپناه ص 94.
بیانی،خانبابا،1357 غاله آذربایجان،چاپ اول،انتشارات زریاب ص 252.
روزنامهء فروغ،سال اول شمارههای 21،23،27،52،73،1324-1325.
روزنامه مذاکرات مجلس،سال اول،شمارهء 213،دوشنبه 14 آبان 1324 ش و شماره 15 سهشنبه 15 آبان 1324.
روزنامهء ایران ما،سال دوم شمارهء 414،یکشنبه 20 خرداد 1324.
روزنامهء ایران ما،سال سوم شمارهء 44،449،452،1324.
روزنامهء ایران سال سوم شمارهء 414،415،439،1324.
روزنامهء اطلاعات سال نوزدهم شمارهء 5655،چهارشنبه 19 اردیبهشت 1324.
روزنامهء فرمان،شمارهء 70،18 اردیبهشت 1324.
سازمان اسناد ملی ایران شمارهء 310000590-760 آد 1 پروندهء 30334 تشکیلات زنان سند شمارهء 57 مورخ 19 آبان 1324.
سازمان اسناد ملی ایران،شمارهء 31000059-760 ض 2 آد 1شمارهء سند 30334-14281 مورخ 20/8/1324.
سازمان اسناد ملی ایران(کتابخانهء مرکز آمار ایران)شمارهء 18411،شمارهء 103007-7046.
(1)-روزنامه فروغ سال اول شماره 21 دوشنبه 25آذر 1325.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 62)
________________________________________
سازمان اسناد ملی ایران همان سند،شمارهء 1،8069 مورخ 19/9/1324 و سند شمارهء 10228-13/9/1324.
سازمان اسناد ملی به نقل از اسناد احزاب سیاسی صص 67-68.
سازمان اسناد ملی سند شمارهء 60284-92907 مورخ 21/12/1324.
سازمان اسناد ملی شمارهء 10903-389،به نقل از احزاب سیاسی ایران،ص 76.
سازمان اسناد ملی شمارهء 109004-1373،شمارهء سند 1301-1948 مورخ 14/6/1324 به نقل از اسناد سیاسی ایران ص 66.
سازمان اسناد ملی شمارهء 791 مورخ 6/11/1324،به نقل از احزاب سیاسی ایران شمارهء 66-67. سازمان اسناد وزارت امور خارجه کارتن 12 جزودان 12 پروندهء شمارهء 111 سند شمارهء 282،سوم بهمن 1324 ش،گزارش سرکنسول ایران در باکو.
طیرانی،بهروز(به اهتمام)اسناد سیاسی ایران،سازمان اسناد ملی،شمارهء 109004-1372،شمارهء سند 1301-1918 مورخ 14/6/1324 ص 66.
گیمبرگ کارل 1371،تاریخ بزرگ جهان،ترجمهء دکتر اسماعیل دولتشاهی؛چاپ اول،جلد 12، انتشارات یزدان،ص 242.
لنجافسکی ژرژ،1351،غرب و شوروی در ایران،-سی سال رقابت 1948-1918،ترجمهء حورا یاوری، انتشارات ابن سینا،1351،ص 221-آوریپتیر 1332،تاریخ معاصر ایران از تأسیس پهلوی تا کودتای 82 مرداد،1332،ترجمهء محمد رفیعی مهرآبادی،جلد دوم عطایی،ص 191.
مورخ الدوله احمدعلی سپهر 2535،شاه ایران در جنگ دوم،دانشگاه ملی ص 114.
هدایت مهدیقلی خان،مخبر السلطنه،1344 ش خاطرات و خطرات چاپ دوم انتشارات زوار ص435.
همان سند شمارهء 109004-1371،صص 68-70.