شمه‏ای از فعالیت‏های زنان برای احقاق حقوق اجتماعی‏ در سال‏های 1324-1325(1945-1946)

چکیده
جنگ جهانی دوم در سال 1324 ش/1945 م به پایان رسید.پیروزی متفقین ظاهرا دنیایی‏ آزاد و دموکرات را به ملل گیتی نوید می‏داد.مردم ایران که کشورشان از سال 1320 ش توسط نیروهای متفقین اشغال شده بود،امیدوار شدند که به زودی سربازان آنان خاک ایران را ترک‏ خواهند کرد.از سوی دیگر فضای باز سیاسی حاصل از سقوط سلطنت دیکتاتوری رضا شاه و اجرای قانون اساسی مشروطه،مملکتی آزاد و مردمی را به ایرانیان بشارت می‏داد.از این‏رو جنب‏وجوش و هیجان‏های اجتماعی در جامعهء ایران به‏خصوص شهرهای بزرگ ایجاد گردید.زنان نیز با توجه به جریانات روز و افزایش آگاهی و معلومات اجتماعی،به اهمیت‏ نقش خود در جوامع واقف گردیده و برای احقاق حقوق اجتماعی پایمال شده خود به‏ فعالیت پرداختند و با عضویت در احزاب و تشکیل کانون‏ها و انجمن‏ها و انتشار روزنامه و مجله و جلسات سخنرانی به طرح و بررسی مسائل زنان ایران همت گماشتند.این مقاله‏ برآن است تا با استناد به اسناد آن دوران شمه‏ای از فعالیت زنان را در سال‏های‏ 1324-1325 ش/1945-1946 م که مصادف پایان جنگ دوم جهانی و بحران آذربایجان‏ است،مورد بررسی قرار دهد.
واژگان کلیدی:مبارزه،زنان،ایران،حقوق اجتماعی،1324-1325 ش.
(*)استاد گروه تاریخ،دانشگاه تهران.
نامهء انسان‏شناسی،سال سوم،شمارهء 6،1383،ص.47-62
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 48) 
________________________________________
مقدمه
جنگ جهانی دوم و اشغال خاک ایران توسط نیروهای متفقین در سوم شهریور 1320/25 اوت 1941 م نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است؛همهء ارکان مملکت و جامعهء ایران‏ تحت تأثیر آن قرار گرفت.در نتیجه مصائب و مشکلات متعددی گریبانگیر ایرانیان گردید.آن‏چه‏ دردناک به نظر می‏رسد،اعمال نفوذ دولت‏های متفقین در دستگاه‏های حاکمیت ایران که مصیبتی‏ بزرگ برای دولت‏های مسئول بود.رفتار تحکم‏آمیز برخی از فرماندهان نظامی و مأمورین‏ سیاسی و سربازان آن‏ها مزید بر علت شده،احساس حقارت‏آمیز در مردم به وجود آورده بود.اما یکی از پی‏آمدهای مهم جنگ و اشتغال خاک ایران سقوط سلطنت دیکتاتوری رضا شاه بود. (آوری،1332:191-لنجافسکی،1351:221)این اتفاق فضای سیاسی کشور را از اختناق‏ چندین ساله رهایی بخشید و جنب‏وجوشی در مردم به‏خصوص در شهرهای بزرگ ایجاد کرد. در اندک زمانی روزنامه‏های متعددی انتشار یافت.احزاب سیاسی یکی بعد از دیگری ظهور کرد. فعالیت‏های تبلیغاتی احزاب اقشار جامعهء ایران را به هیجان آورده بود.از این‏رو جامعهء استبدادزدهء ایران به یک‏باره عرصهء ایدئولوژی‏ها و عقاید گروه‏های مختلف مردم گردید.
شکست آلمان و پیروزی متفقین در سال 1324 ش/1945 م در اروپا،پایان جنگ در نیم‏کرهء غربی را اعلام داشت و چند ماه بعد با انفجار بمب‏های اتمی در هیروشیما و ناکازاکی به‏ جنگ مرگبار بین‏الملل دوم خاتمه داد.مژدهء اتمام جنگ برای مدت کوتاهی بارقهء امیدی در دل‏های ایرانیان ایجاد کرد.یک روز تعطیل عمومی اعلام شد و در میادین برخی شهرها جشن‏ گرفتند.(روزنامه فروغ 1324)ایرانیان امیدوار بودند که به زودی نیروهای متفقین خاک ایران را ترک کرده و غرامت وارده از حضور نیروهایشان را به مملکت جبران نموده و دولت ایران را در ابعاد مختلف اقتصادی و تکنولوژیکی و اجتماعی کمک کرده و به رنج چندین ساله ایرانیان‏ پایان خواهند داد.اما اوضاع به گونهء دیگر درآمد.شوروی‏ها از تخلیه نیروهای خود از خاک ایران‏ خودداری ورزیدند و زمینهء مشکلات و مسائلی مانند غائله آذربایجان و کردستان را فراهم‏ ساختند.(بیانی،1357:252)1دولت‏های انگلیس و آمریکا از شرایط موجود استفاده کرده‏ تعهدات خود را کم‏اهمیت شمرده صرفا به حمایت سیاسی ایران در برابر شوروی اکتفا کردند. روند جریانات به حدی حساس و خطرناک شد که تمامیت ارضی و استقلال کشور در معرض‏ تهدید جدی و تجزیه قرار گرفت.بدین‏سان سایر مسائل مملکت تحت الشعاع حوادث مذکور (1).سازمان اسناد وزارت امور خارجه ایران کارتن 12 جزودان 12 پرونده 111 سند شمارهء 3282 بهمن‏ 1324 ش گزارش سرکنسول ایران در باکو.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 49) 
________________________________________
قرار داشت.مع هذا این امر مانع این نبود که اقشار مختلف جامعه ایران از طرح حقوق اجتماعی‏ خود صرف‏نظر کنند؛از جمله زنان که فضا و فرصتی برای اعتراض به حقوق اجتماعی پایمال‏ شده خود به دست آورده بودند به فعالیت برخاسته،ندای حق طلبانه بلند کردند.
اصولا زنان ایران بیش از مردان از گرفتاری‏های جنگ و اشغال خاک ایران رنج برده بودند. آوارگی و قحطی و فقر و گرانی فشار طاقت‏فرسایی را به خانواده‏های طبقات متوسط و پایین‏ جامعه وارد می‏ساخت.زنان ناگزیر سنگینی این مشکلات را تحمل می‏کردند و در نتیجه بیش از سایر افراد خانه در عذاب بودند.از سوی دیگر رویدادهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و بیم‏ و امیدهای تبلیغاتی تأثیر قابل ملاحظه‏ای در افکار زنان شهری داشت.گروه‏هایی از زنان در ادارات دولتی،دانشگاه و وزارت فرهنگ و بیمارستان‏ها و کارخانجات مشغول خدمت بودند و مسئولیت بخشی از چرخ اقتصادی و فرهنگی مملکت را به عهده داشتند.آن‏ها از جریانات‏ سیاسی داخلی و بین المللی مطلع و از حقوق پایمال شده خود به خوبی آگاه بودند و به تفاوت‏ بارز و آشکار تبعیض نسبت به زنان ایران وقوف داشتند.از این‏رو نه‏تنها نسبت به سرنوشت‏ مملکت و تهدیدات خارجی و ناآرامی‏های عمومی داخلی حساسیت نشان می‏دادند و در اعتراضات به اشغال ایران و اهمال دولت‏های مسئول شرکت می‏کردند،بلکه فعالیت‏هایی برای‏ احقاق حقوق اجتماعی زنان نیز داشتند.اقدامات آن‏ها و طرفداران حقوق زنان در دو بعد سیاسی‏ و اجتماعی قابل ذکر است.
پس از پیروزی متفقین در اروپا در اواسط بهار سال 1324 ش 1945 م(گیمبرگ، 1371:242)هیئتی به سرپرستی مصطفی عدل وزیر دادگستری ایران جهت شرکت در کنفرانس‏ ملل متحد متفق برای تشکیل سازمان ملل متحد به امریکا اعزام شد.ایران سیزدهمین کشور بنیان‏گذار سازمان ملل متحد است.در سرفصل منشور سازمان ملل تساوی حقوق بشر بدون‏ تفاوت جنس و نژاد و مذهب قید شده است و دولت ایران آن را پذیرفته و به اجرای آن متعهد گردیده است.1این اصل را زنان ایران مبنای مبارزات اجتماعی خودشان قرار دادند.اما ساختار جامعه سنتی و مردسالارانه ایران و برخی آداب و رسوم مذهبی و سنتی آن‏ها را از بعضی‏ آزادی‏های معمول اجتماعی باز داشته بود؛حتی قانون اساسی مشروطه ایران زنان را از شرکت در انتخابات محروم کرده بود و رضاشاه علی رغم تبلیغ تجددخواهی از اقدام در این باره خودداری‏ ورزید.
در سال 1324 دوره مجلس چهاردهم که آخرین ماه ادواری مجلس را طی می‏کرد،گروهی از (1). (F.R.of U.s.Tehraqn 710 Allied Troops in Iran May 10 San Fransisco Vol.8 p
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 50) 
________________________________________
زنان که در فعالیت‏های سیاسی،اجتماعی شرکت داشتند درصدد اصلاح قانون اساسی و کسب‏ حقوق اجتماعی خود برآمدند.در این برهه رخدادهای داخلی و خارجی برای آنان مغتنم و مشوق مناسبی بود.اما مشکلات داخلی و تجاورزات خارجی آنان را از مبارزات جدی و اقدامات مسائل‏ساز بازمی‏داشت.
قبل از بررسی فعالیت‏های زنان در سال‏های مذکور بهتر آن است که به ساختار جمعیت زنان‏ در تهران و حومه طبق آمار تقریبی در دسترس نگاهی بیاندازیم.در دوران جنگ مصائب و گرفتاری‏های دولت ایران به حدی بود که در اداره امور عادی مملکت با مشکلات متعددی مواجه‏ بود.از این‏رو بسیاری از وظایف مملکت‏داری دچار رکود گردیده بود.از جمله اداره ثبت و اسناد وزارت کشور که از اجرای برنامه سرشماری و آمار جمعیت درمانده بود.بنابراین،در سال‏های‏ جنگ اطلاع کافی و موثقی از کم و کیف جمعیت ایاران در اختیار نیست.لذا ناگزیر به آخرین‏ گزارش آمار جمعیت مربوط به تهران و حومه که در اسفند ما 1318،چند ماه قبل از آغاز جنگ‏ جهانی دوم گرفته شده،رجوع شده است.با این امید که با ضریب چند درصد اختلاف،مقیاسی‏ نسبی در مورد جمعیت زنان آن سال‏ها،آن هم تنها در پایتخت و حومه آن،در اختیار قرار گیرد. متأسفانه آمار مذکور در مورد مشاغل،نوع کار و فعالیت‏های اجتماعی و اقتصادی اطلاعی ندارد و صرفا آمار ساده جمعیت و تقسیمات آن است.به هر حال جمعیت تهران و حومه در اسفندماه‏ سال 1318،087،540 نفر بوده است که از این تعداد دو پنجم آن و یا به عبارت دیگر 049،228 نفر آن زن بوده است.تعداد زنان باسواد 156،68 نفر بوده-قرائن نشان می‏دهد این آمار بدون در نظر گرفتن سطح سواد و صرفا هرکس که تحت آموزش قرار گرفته بوده است(در سنین متفاوت‏ از 5 تا 99 سالگی)و تعداد زنان بی‏سواد سه برابر یا 893،159 نفر بوده‏اند.براساس آمار و اطلاعات موجود می‏توان ویژگی‏های جمعیت شناختی زنان را در این دوران به‏طور مختصر به صورت زیر ارائه داد:
الف:زیر 20 سال؛33 درصد متأهل و 67 درصد مجرد؛باید توجه داشت که سن قانونی‏ ازدواج در آن هنگام هجده سال بوده است.
ب:بین 20 تا 40 سالگی؛79 درصد متأهل و 21 درصد مجرد.علت تجرد:12 درصد مجرد مطلق؛6 درصد در نتیجه طلاق و 3 درصد در اثر فوت شوهر.
ج:بین سن 40 تا 60 سالگی؛55 درصد متأهل و 45 درصد مجرد علت تجرد:30 درصد بیوه؛11 درصد مجرد مطلق و 4 درصد طلاق.
د:بین 60 تا 100 سالگی؛13 درصد متأهل و 78 درصد مجرد.علت تجرد:61 درصد فوت شوهر؛13 درصد طلاق و 11 درصد مجرد مطلق.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 51) 
________________________________________
بررسی آمار نشان می‏دهد 15 درصد از دخترانی که در روز سرشماری به سن رشد نرسیده‏ بودند مجرد مطلق بوده و 18 درصد در اثر فوت شوهر و 5 درصد در اثر طلاق بیوه بوده‏اند.این‏ آمار مبین ازدواج زود هنگام،فقدان آگاهی خانواده‏ها و برخی سنت‏ها و مشکلات خانوادگی بوده‏ است.به نظر می‏رسد این آمار در مورد زنان مجرد شامل بیوه،مجرد مطلق و مطلقه در دوران‏ جنگ افزایش یافته باشد.نکته قابل ملاحظه از بعد اجتماعی این است که در این آمار 45 درصد زنان بین 40 تا 60 سالگی مجرد بوده و ناگزیر بوده‏اند سنگینی فشارهای روانی و اقتصادی و به‏خصوص خانوادگی را از هر جهت تحمل کنند.ضمنا این‏طور استنباط می‏شود که مردان‏ -به هر دلیل-مجرد در همین سنین برای ازدواج به زنان جوان‏تر روی می‏آوردند.بدین‏گونه در آن شرایط اجتماعی گروه کثیری از زنان مجرد،آینده دلپذیری را در پیش نداشتند.اما این شرایط برانگیختن زنان به فعالیت‏های اجتماعی برای بهبود امکانات زندگی تقریبا نیمی از افراد جامعه بسیار مؤثر بوده است‏1.
ماجرای حزب دموکرات آذربایجان گرچه خارج از موضوع مورد بحث در این مقاله است، مع هذا باید به این نکته توجه شود که تشکیل مجلس مؤسسان و تنظیم قانون اساسی و انتخابات مجلس آذربایجان از اقدامات سران حزب دموکرات بود.در آذرماه 1324 انتخابات‏ مجلس در آن خطه آغاز گردید.در نظام‏نامه انتخابات،زنان را از شرکت در انتخابات محروم‏ کردند بلکه حق انتخاب کردن و انتخاب شدن به آن‏ها دادند.ضمنا کمیته‏های زنان در شهرها و محله‏ها تشکیل داده بودند که حاکی از فعالیت‏های اجتماعی زنان آن خطه بود و برای اولین‏بار در تاریخ ایران گروهی از زنان ایران در انتخابات شرکت کردند و بدین ترتیب در بخشی از مملکت‏ گروهی از زنان ایران به نحوی از بارزترین حقوق اجتماعی خویش برخوردار شدند و این حق‏ برای مدتی در آن سامان به رسمیت شناخته شد.2
این رویدادها و خبر آن برای زنان سایر مناطق بسیار مهم بود و به صورت انگیزه برای تشدید فعالیت‏های آنان در آمد.زنان با شور و شوق در شهرهای بزرگ به خصوص پایتخت بر اقدامات‏ خود افزودند.در این سال دو روزنامه به نام‏های رستاخیز به مدیریت ایرانداخت تیمورتاش و زن‏ امروز به مدیریت بدر الملوک بامداد و سه مجله به نام‏های نیرو و راستی به همت منیر مهران و بیداری ایران ارگان تشکیلات زنان به کوشش زهرا اسکندری و بانو توسط نیر سعیدی منتشر می‏شد.علاوه بر این حزب زنان،کانون بانوان و انجمن‏های متعددی توسط زنان تشکیل گردید. روی هم رفته هدف آن‏ها اصلاح قانون اساسی و تغییر در نگرش جامعه مردسالارانه ایران نسبت‏ (1).(سازمان اسناد ملی ایران-کتابخانه مرکز آمار ایران شماره 18411 شماره سند 7046 و 103007).
(2). (Reel 2 of 18 Microfilm No.301.89100/2-1946 No.251 Feb.,19/1946 Sof S).
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 52) 
________________________________________
به زنان و رفع ظلم و تعدی از زنان و احقاق حقوق اجتماعی آنان و تساوی حقوق سیاسی و اقتصادی و اجتماعی زن و مرد در ایران بود.
در تاریخ 19 آبان تشکیلات زنان طی نامه‏ای به هیئت وزرا اظهار داشت:
«کنگره بین المللی زنان در پاریس از تشکیلات زنان در ایران دعوت کرده است که‏ نمایندگانی را برای شرکت در کنگره که در روز 26 نوامبر سال جاری‏[در پاریس برگزار می‏شود]اعزام نماید...»
تشکیلات زنان خانم‏ها،زهرا اسکندری و شاهزنان وزیری و مریم فیروز را انتخاب و معرفی‏ کرده و از هیئت دولت برای هر سه نفر تقاضای صدور گذرنامه به نام آن‏ها نموده بود1. نخست‏وزیر نیز طی نامه‏ای به شهربانی کل دستور داد:«طبق مقررات برای صدور گذرنامه به نام‏ آن‏ها اقدام نمایند»2اداره اقامت اتباع خارجه و گذرنامه برای دو نفر اول گذرنامه سادر کرد.طبق‏ گزارش شهربانی مریم فیروز«تحت عنوان سرکشی به املاک موروثی و علاقجات خود و به‏ منظور عزیمت به بغداد»3ظاهرا از دریافت گذرنامه منصرف شده بود.مع هذا روزنامه ایران ما در شماره 452 مورخ 9 آذر 1324 در صفحه خبرها نوشته است:
در نخستین کنگره بین المللی زنان در پاریس که در آذرماه تشکیل شد صفیه فیروز-خانم‏ سرلشکر فیروز-از اعضای هیئت دبیرخانه حزب زنان که در آن هنگام در لندن حضور داشت از طرف زنان ایران در کنگره شرکت کرد،در این کنگره هشتصد و پنجاه نفر نماینده‏ زنان از چهل کشور جهان شرکت داشتند و در جلسات کنگره از مبارزات زنان برای آزادی‏ و مبارزه با فاشیسم تقدیر به عمل آمد4.
از حضور سایر نمایندگان ایران در کنگره اطلاعی در دست نیست.
در تهران نیز جلسات سخنرانی درباره مسائل زنان ایرانی منعقد می‏شد.فاطمه سیاح در یک‏ سخنرانی در مورد حقوق زنان ایران و لزوم شرکت آن‏ها در انتخابات دوره پانزدهم مجلس،به‏ شرایط زنان در اروپا اشاره کرد که در اکثر کشورهای اروپایی حقوق زنان به رسمیت شناخته شده‏ (1)-سازمان اسناد ملی شماره 310000590/760 ض 2 آد 1 برونده 00030334 تشکیلات زنان سند شماره 57 مورخ 19 آبان 1324 ش.
(2)-سازمان اسناد ملی همان شماره،سند شماره 14281 مورخ 20/8 1324.
(3)-سازمان اسناد ملی همان شماره،سند شماره 8069 مورخ 19/9/1324 ش.
(4)-شماره 449 مورخ 6 آذر 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 53) 
________________________________________
است و خاطرنشان می‏کند حتی کاتولیک‏ها که به شدت با شرکت زنان در انتخابات مخالف‏ بودند،به اقتضای شرایط زمان در این امر تجدید نظر کردند.(این موضوع به حدی قابل ملاحظه‏ شده بود که پاپ،رهبر کاتولیک‏های جهان حق شرکت زنان در انتخابات را نه‏تنها جایز شمرده‏ بلکه آن‏ها را در این امر تشویق نموده بود.)وی با اشاره به این‏که کشورهای ترکیه و آذربایجان‏ شوروی و ازبکستان و تاجیکستان با وجودی که همه مسلمان‏اند اما در تمام آن‏ها زنان و مردان‏ بدون تفاوت در حقوق و شئون اجتماعی و فرهنگی و از مزد کار برحسب معلومات به‏طور یکسان بهره‏مند می‏شوند،وضع زنان ایران را مورد انتقاد قرار می‏دهد و خواستار رفع تبعیض بین‏ زن و مرد و بهبود شرایط اجتماعی آن‏ها می‏شود1.
حزب زنان و تشکیلات زنان پایتخت متفقا نامهء سرگشاده‏ای به مجلس شورای ملی ارسال‏ کردند و توجه نمایندگان را به مسائل زنان خواستار شدند که به آرزوی دیرینه زنان ایران جامه‏ عمل بپوشانند و اجازه دهند«زنان هم مثل مردان وارد امور اجتماعی و سیاسی شوند»تا بتوانند دوشادوش مردان در دفاع و اعتلای کشور همگام شوند.آنان به نقش زنان کشورها در جنگ‏ جهانی دوم که در کارخانجات اسلحه‏سازی و در جبهه جنگ همراه مردان برای وطن‏شان‏ فداکاری کرده‏اند،اشاره نموده و متذکر شدند:
مسلم است که اگر زن‏ها در تعیین سرنوشت جامعه شریک نباشند در دفاع از آن هم، شکی نیست،[که‏]نمی‏توانند تشریک مساعی بکنند.این امر را جنگ امروز و شرکت‏ زنان در آن کاملا ثابت کرده است و خواهران ایرانی ما باید هرچه زودتر قدم به میدان‏ بگذارند و از این تجربه بزرگ برای سعادت میهن خود استفاده کنند.
آن‏ها سپس از تمام آزادی خواهان ایران و روزنامه‏ها استمداد طلبیده که به آن‏ها مساعدت‏ کنند.(طیرانی،1375:66).
اما دولت‏های ایران به واسطهء مشکلات و گرفتاری‏های متعدد و سخت که از پی‏آمدهای‏ جنگ و فقدان همبستگی ملی بین رجال و سیاست‏مداران و تعصبات برخی از افراد و بزرگان، دولت و نمایندگان،مجلس را از هرگونه اقدامی در این باره بازداشت و به عبارت دیگر آن را نادیده‏ گرفتند.
چند ماه بعد تشکیلات مذکور باردیگر نامهء سرگشاده‏ای به نخست‏وزیر و رونوشت‏ آن را به روزنامه‏های پایتخت فرستادند.حزب زنان ضمن اشاره به نامه قبلی که در مجلس‏ (1)-روزنامهء فروغ سال اول شمارهء 527 چهارشنبه 19 در ماه 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 54) 
________________________________________
مسکوت مانده و هیچ‏گونه اقدام و یا پاسخی به آن داده نشده بود،از رجال سیاسی گله کردند. آن‏ها بر این باور بودند که تحولات شگرف چندین ماهه اخیر در جهان موجب گردیده حقوق‏ زنان در اکثر ممالک دنیا به رسمیت شناخته شود و برای نمونه از کشورهای فرانسه و ژاپن ذکر کردند.همچنین به بیانیه پاپ که از رادیو واتیکان پخش شده بود که زنان کاتولیک را به شرکت در انتخابات ترغیب کرده بود اشاره کردند.آن‏گاه با استناد به منشور سازمان ملل متحد در کنفرانس‏ سان فرانسیسکو که به تصویب نمایندگان ملل از جمله ایران رسیده بود،به تعهدات دولت برای‏ اجرای مفاد آن اشاره کرده و بر یکی از مواد آن،که تساوی حقوق اجتماعی بدون تفاوت جنس‏ و نژاد...است تأکید کردند و سپس از این‏که دولت ایران این مواد را نادیده گرفته و پس از چندین‏ ماه از تصویب آن هنوز در ایران به اجرا درنیامده ابراز تأسف کردند.آن‏گاه به مهم‏ترین هدف‏ حزب زنان که هدفش احقاق حقوق اجتماعی زنان ایران است پرداخته،و در نخستین گام حق‏ شرکت زنان را در انتخابات و انتخاب‏شدن خواستار می‏شوند.در خاتمه این نامهء سرگشاده آمده‏ است:
حزب زنان با توجه به مسائل فوق اشعار می‏دارد چنان‏چه کشور ما می‏خواهد در موقعیتی میان دول متمدن دنیا داشته باشد و از یک اصول حقیقی دموکراسی‏ پیروی نماید بداند که وضعیت فعلی زنان در ایران با این ارزش قابل تطبیق نبوده‏ و قهرا باید تغییر یابد؛زیرا امروز در تمام عالم دیگر هیچ قوم متمدن و تابع‏ اصول دموکراسی یافت نمی‏شود که زنان در آن‏جا از مقام و حقوق اجتماعی بهره‏مند نباشد.
همچنین در این نامهء سرگشاده حزب زنان به کشورهای عقب‏مانده با حکومت‏های فاشیستی‏ اشاره می‏کند که زنان را«به منزلهء ماشین بچه درست‏کردن می‏پنداشتند»که هدف آنان کثرت‏ نفوس و نفرات بیشتر برای اعزام به جبهه‏های جنگ بوده که فاجعه به بار آورده است.در همین‏ راستا دولت را مورد خطاب قرار داده که:
اکنون برای دولت ایران واقعا بسی خجالت‏آور است که در ردیف کشورهای عقب‏مانده‏ تلقی شود و همچنین سزاوار نیست که دولت ما خود را بازیچهء یک مشت عناصر مرتجع بنماید[که‏]متأسفانه در جریان سال‏های اخیر معلوم نیست به چه علت این‏ اندازه قدرت و نفوذ پیدا کرده‏اند.
همچنین با پرداختن به بحث قانون اساسی اصلاح قانون انتخابات را ضروری تلقی کرده و
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 55) 
________________________________________
اعتقاد دارند که:«شایسته است بی‏عدالتی را که تاکنون به حقوق زنان ایرانی روا داشته‏اند مرتفع‏ نمایند1».
برخی از رجال سیاسی و مطبوعات علی‏رغم معضلات متعدد مملکت،در سخنرانی‏ها و مقالات از حقوق اجتماعی زنان دفاع می‏کردند و دولت و مجلس را به خاطر اهمال و عدم توجه‏ به مسائل زنان مورد انتقاد و اعتراض قرار می‏دادند.به‏خصوص آن‏که دولت ایران در کنفرانس‏ سانفراسیسکو تعهد کرده بود که حقوق زنان را در تمام شئونات اجتماعی رعایت کند.اما چندین‏ ماه گذشته بود و اقدامی در این‏باره صورت نگرفته بود.
حکیمی،نخست‏وزیر در جلسه 156 مجلس شورای ملی دورهء چهاردهم دربارهء برنامهء دولت‏ خود به تعهدات بین المللی ایران اشاره دارد و خود را متعهد به اجرای آن می‏داند و اضافه می‏کند که «همچنین مراقبت خواهد نمود تعهداتی که دولت ایران طبق منشور ملل متحد نموده است‏ اجرا گردد.»اما در مورد تساوی حقوق اجتماعی زنان با مردان اشاره نکرد.این موضوع به‏طور کلی نادیده گرفته می‏شد2.
رضازاده شفق،وکیل مجلس،بدون اشاره به حقوق اجتماعی زنان و تعهد دولت و وظایف‏ مجلس در اصلاح قانون اساسی،در یکی از سخنرانی‏ها خود دربارهء زنان کشور آن‏ها را مورد خطاب قرار می‏دهد که:
زن‏های ایرانی موظفند تکلیف مهمی در شعبات اقتصادی و اخلاقی و اجتماعی جامعه‏ انجام دهند.در ادبیات و هنر[های‏]زیبا شعبهء دیگری است که زن‏ها می‏توانند در آن‏ رشته از پروین اعتصامی شاعر شیرین سخن متجدد پیروی نمایند.هم‏اکنون رادیو بانوان‏ سخن‏گو استخدام کرد[...]از این‏رو واضح است که فرصت‏های بی‏شماری در دسترس‏ خانم‏های ایران قرار دارد3.
ابراهیم فخرایی مدیر روزنامهء فروغ در مقاله‏ای دربارهء بی‏توجهی به حقوق زنان این مرزوبوم‏ می نویسد:
چطور ممکن است یک کشور را با اصول کهنه و ارتجاعی اداره نمود که در آن زنان یعنی‏ نصف بیشتر اهالی این کشور از هرگونه حقوق اجتماعی محروم باشند و میان افراد آن‏ اختلاف طبقاتی به شدت موجود باشد.
(1)-سازمان اسناد ملی ایران 109004-1371 به نقل از احزاب سیاسی ایران 68-70
(2)-روزنامهء مذاکرات سال اول شمارهء 213 دوشنبه 14 آبان 1324.
(3)-روزنامهء ایران ما سال سوم شمارهء 440 سه‏شنبه 23 مرداد 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 56) 
________________________________________
سپس به تشکیل انجمن‏های ایالتی و ولایتی که در آن روزهای مورد بحث در دولت بود اشاره‏ دارد که در قوانین انجمن‏های ایالتی و ولایتی شرکت زنان را منع کرده و توصیه می‏کند،دولت که‏ درصدد اصلاح این قوانین است این نکته را ملحوظ دارد و:
به زن‏ها نیز حق شرکت در انتخابات‏های انجمن ایالتی و ولایتی را بدهد...اصلاح حقوق‏ و شئون زنان از روی اساس حقیقی و متکی بر اصل مساوات و عدالت اجتماعی باشد1.
فخرایی زمانی‏که انتخابات مجلس پانزدهم در شرف برگزاری بود به مردم ایران توصیه کرد:
امروز بر هر فرد ایرانی با فهم واجب‏[است‏]که در انتخابات شرکت جسته،دوستان و اطرافیان را در شرکت جستن در انتخابات تشویق کند.
آن‏گاه به مسئلهء زنان می‏پردازد و با توجه به این‏که در مجلس چهاردهم در مورد اصلاح قانون‏ اساسی و شرکت زنان در انتخابات تصمیمی گرفته نشده بود،ضمن تأیید غفلت اولیایی امور در مورد حقوق زنان به آن‏ها در مورد انتخابات توصیه جالب توجهی می‏کند:
به خانم‏های محترم که از حق رأی محروم مانده‏اند تذکر می‏دهم که از وسایل ممکنه‏ استفاده نموده و اطرافیان خود را از قبیل نوکر،باغبان،مستخدم و اشخاص بی‏سواد که‏ دارند تشویق نمایند در انتخابات شرکت جسته و به وکلای صالح رأی دهند تا از شرکت‏ در انتخابات محروم نمانند.بدین طریق بانوان می‏توانند با وجود نداشتن حق رأی عملا در انتخابات شرکت جویند2.
دکتر محمود افشار،مدیر مجلهء آینده،خواستار شرکت زنان و جوانان از سن هجده سالگی در انتخابات مجلس پانزدهم گردید3.
احزاب سیاسی هم به این مسئله توجه داشتند.برای جلب آن‏ها در بیانه‏ها و اعلانات به‏ مسئله حقوق اجتماعی زنان می‏پرداختند.برای نمونه حزب آزاد که موجودیت خود را در بهمن‏ ماه 1324 اعلام کرد،در بیانه‏ای مرامنامه و اهداف سیاسی-اجتماعی و اقتصادی حزب را انتشار داد و در مقدمه نوشت:
حزب آزاد به لزوم اجرای مفاد کامل منشور ملل متفق ایمان دارد و برای عامه ایرانیان از (1)-روزنامهء فروغ شمارهء 27 چهارشنبه 19 در 1324.
(2)-روزنامه فروغ سال اول شماره 32 دوشنبه 2 دی‏ماه 1324.
(3)-روزنامه فروغ ایران،همان.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 57) 
________________________________________
هر نژاد و مذهب و جنس(اعم از زن و مرد)قائل به تساوی کامل حقوق است.حد اکثر جدیت را برای پیشرفت این منظور مقدس بشری خواهد کرد.
و در مادهء هفت مرامنانهء خود دولت را موظف به تهیهء کار با مزد کافی و در نظر گرفتن بعد اجتماعی و سایر مزایای قانونی برای کلیهء افراد کشور بدون تفاوت جنسی،مذهبی و نژادی‏ می‏داند1.
روزنامهء فروغ در سرمقاله‏ای تحت عنوان«زن و اوضاع اقتصادی او»شرایط اجتماعی زنان را مورد انتقاد قرار داده و به دیدگاه عامه مردم در مورد زن در قرون گذشته که فقط«برای التذاذ مرد و تولید مثل و رفع حوایج ضروری خانگی آفریده شدند»و از هیچ‏گونه حقی در آن دوران‏ برخوردار نبودند،اشاره می‏کند.نویسنده معتقد است که در دنیای آن زمان زنان یکی از عوامل‏ مهم تولید در خانه و همواره در فعالیت و تلاش بوده‏اند و علت محرومیت و محدویت زنان را در قرون گذشته ناشی از فقدان وسایل کار و تولید اقتصادی می‏داند.سپس به عصر کنونی‏ می‏پردازد که پیشرفت شگفت‏انگیز و حیرت‏آوری که در وسایل کار و تکنولوژی روی داده، موجب شده است که روابط حاکمه بین مرد و زن را دگرگون سازد.وی بر این باور است که ادامهء شرایط پیشین نه منطقی و نه ممکن است.نویسنده مسئله آزادی زنان را به مسائل کارگران تشبیه‏ کرده و آن را نشأت گرفته از انقلاب و دگرگونی‏های بزرگ که اختراعات و تکنولوژی به وجود آورده است،می داند و تأکید دارد که این مسئله موضوع سیاسی و یا اخلاقی نیست گرچه در آن‏ مؤثر است بلکه یک امر اقتصادی است.
در ادامهء مقاله آمده است:
تاکنون مقتضیات جامعه چنان ایجاب می‏کرد که نیمی از افراد اجتماع فاقد شرایط لازم‏ پیشرفت باشند افق اندیشه‏های زن از نگهداری منافع و مصالح خانه فراتر نمی‏رفت و زن‏ همچنان در میان چهار دیوار خانه محبوس بود.صفات فداکاری و از خودگذشتگی و عواطف عالی نوع‏دوستی وی از محیط خانه هرگز خارج نمی‏شود و شامل جامعه و دیگر افراد آن نمی‏گردد.
و بالأخره نتیجه می‏گیرد که زنان نه‏تنها شایسته اجرای یکی از مهم‏ترین و حساس‏ترین‏ وظایف اجتماعی هستند بلکه وظایف مزبور را در شمار نقش طبیعی آن‏ها می‏داند و سرانجام‏ (1)-روزنامه فروغ سال اول شماره 52-8 بهمن 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 58) 
________________________________________
قاطعانه ابراز می‏کند که«نقش مهمی را که زن در دوران پیشین در خانه‏بازی می‏کرده از اعتبار افتاده و ادامهء آن روش دیگر مقدور نخواهد بود.»
در این هنگام حزب زنان اطلاعیه‏ای صادر کرد مبنی بر این‏که در مجلس چهاردهم عده‏ای از وکلای فراکسیون توده،مادهء واحده‏ای دربارهء تساوی حقوق زنان به مجلس پیشنهاد کرده‏اند. متن مادهء واحده بدین مضمون منتشر شده بود.
مادهء واحده:بانوان می‏توانند با همان شرایطی که دربارهء مردان مقرر است از مزایای‏ اجتماعی از قبیل حق انتخاب کردن و انتخاب شدن در مجلس مقننه و انجمن‏های ایالتی‏ و ولایتی و غیره استفاده نمایند.
سپس حزب زنان ابراز امیدواری می‏کند که نمایندگان مجلس که روشنفکران جامعه‏اند در مورد پیشنهاد آن‏ها بذل توجه کرده و در رفع نواقص و اصلاح قوانین اساسی همت کنند و انتظار می‏رود که نمایندگان بیش از این تحمل نخواهند کرد که«خواهران آن‏ها از حقوق و امتیازاتی که‏ امروز در تمام کشورهای متمدن و دموکراسی حق طبیعی مسلم آن‏ها شناخته می‏شود محروم‏ بمانند.»
در ادامه حزب زنان آزادی‏خواهان ایران را مورد خطاب قرار داده که:
زنان و مردان آزادی‏خواهی که سالیان دراز آرزو داشتند که زنان هم مثل مردان وارد امور اجتماعی بشوند امروز وقت آن رسیده که کمر همت بر میان بسته در این قدم جدی با سایر آزادی‏خواهان همکاری نمایند1.
انعکاس جنبش زنان پایتخت و فعالیت‏های تبلیغاتی آن‏ها در برخی از شهرستان‏ها موجب‏ تکاپوی عده‏ای از زنان گردید.حزب زنان از این تمایلات استفاده کرده درصدد برآمد در شهرستان‏هایی که این امکان وجود دارد به فعالیت بپردازد.قبل از آن‏که مراحل اولیه فعالیت‏های‏ دموکرات‏های آذربایجان شکل بگیرد،حزب زنان شعبهء خود را در اردبیل افتتاح کرد و نخستین‏ جلسهء آن در منزل شخصی به نام سلطان علی،که راننده بود،تشکیل گردید و در مورد مرامنامهء حزب مطالبی گفته شد و رونوشت آن را به شهربانی اردبیل ارسال کردند.با توجه به مسئلهء آذربایجان و جنبش دموکرات‏ها که چندی بعد روی داد،از ادامهء فعالیت این حزب اطلاع بیشتری‏ در دسترس نیست‏2.
(1)-سازمان اسناد ملی شمارهء 109003-389 به نقل از احزاب سیاسی ایران ص 67.
(2)-سازمان اسناد ملی 1090003-389،1948-1301 مورخ 14/6/1342.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 59) 
________________________________________
در بهبهان هم زنان افسران بر آن شدند حزبی متشکل از زنان افسران تأسیس کنند.اولین‏ جلسه آن به‏صورت یک مهمانی عصرانه تشکیل گردید.آن‏ها در نظر داشتند حزب زنان آن‏جا ابتدا با شرکت زنان افسران شکل بگیرد و سپس زنان درجه‏داران و سایر اقشار جامعه نیز به آن‏ بپیوندند.اما جلسهء مذکور به دلایلی رسمیت نیافت و موکول به پنج‏شنبه بعد گردید.شهربانی‏ بهبهان از این موضوع مطلع گردید و گزارش آن به‏طور شگفت‏آوری به شهربانی کل کشور و سپس به اطلاع نخست‏وزیر رسید.نکتهء قابل ذکر این است که گزارش شهربانی بهبهان اظهارنظر مقامات آن شهر است.با توجه به اوضاع بهبهان که:«اکثرا خوانین ایلات بهبهان و اهالی آن‏جا خرافاتی محض و متعصب و جاهل‏اند تشکیل این حزب صلاح نیست.»نخست‏وزیر نیز دستور تحقیق در این‏باره را صادر کرد و هشدار داد که از«عملیاتی که باعث به هم خوردن انتظامات‏ می‏شود جلوگیری نمایند.»1
فعالیت و مبارزات اجتماعی زنان ایران در محافل و جراید خارجی نیز مورد توجه قرار گرفته بود.در مجله آریاتیک ریوی‏یو2مقاله توسط لرد دانستی‏3دربارهء اوضاع ایران در سال‏های جنگ منتشر شده که با بدبینی بسیار موقعیت ایران را توصیف کرده و آینده‏ای‏ ناخوشایند برای آن پیش‏بینی کرده بود.اما به نکته‏ای خاص در مورد زنان ایران توجه دارد و می‏نویسد:
هر کس روزنامه‏های ایران را در این روزها بخواند تصور خواهد نمود که این کشور باستانی با قدمت تاریخی به کلی از پای درآمده و اگر هم به کلی فانی نشده اقلا مراحل‏ احتضار را می‏پیماید.ناخوشی ایران قابل معالجه نیست،فقر عمومی چاره‏ناپذیر است. همهء این‏ها غفلتا در ایران راه یافت.در همین مدت و با همین عدم طی مراتب ترقی، ایران خود را با یکی از مهم‏ترین و مشکل‏ترین نهضت‏های اجتماعی یعنی آزادی زنان‏ مواجه دیده است‏4.
زنان فعال،آگاهانه و با دقت به اختلافات و تبعیضات اجتماعی بین مردان و زنان‏ توجه داشته و به گونه‏های مختلف آن را مطرح می‏کردند.محرومیت زنان از شرکت در میادین‏ ورزشی را یکی از حقوق پایمال شده خویش تلقی می‏کردند و مکررا در روزنامه‏ها و یا سخنرانی‏ها دربارهء آن سخن می‏گفتند و ابراز تأسف می‏کردند،حتی ممنوعیت ورود زنان‏ (1).سازمان اسناد ملی 3791 مورخ 6/11/1324 ش به نقل از احزاب سیاسی ایران صص 67-8.
(2). Ariatic Review
(3). Lord Dynasty (4).روزنامهء ایران ما سال سوم شمارهء 439 دوشنبه 22مرداد 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 60) 
________________________________________
را به زورخانه جهت تماشا مورد انتقاد و اعتراض قرار می‏دادند.ایران در هنگامی بود که‏ خیر مسابقهء والیبال زنان رشت را با زنان شوروی در روزنامه‏های تهران می‏خواندند که‏ پیروزی زنان رشت در این مسابقه را مورد تقدیر و تحسین قرار داده بودند.این امر زمانی تحقیرآمیز به نظر می‏آمد که ورزشگاه‏ها و مدارس دخترانه و بنگاه‏های پرورشی‏ مورد تهدید و حمله قرار می‏گرفت‏1.
برخی از انجمن‏ها و احزاب مذهبی هم در این رابطه مخالفت‏هایی داشتند.آن‏ها با بعضی از آزادی‏های اجتماعی دوران حکومت رضاشاه دربارهء زنان سخت مخالف بودند آن‏ها در واکنش به‏ این امر مقدار قابل ملاحظه‏ای قوارهء پارچه چادری برای زنان بی‏بضاعت جنوب شهر تهیه کرده‏ و به‏طور رایگان در اختیار آن‏ها قرار می‏دادند.همچنین زنان و دختران بی‏حجاب را ملامت کرده و به آن‏ها تذکر می‏دادند.گاهی هم مدیران مدارس دختران را تهدید می‏کردند.در مجلس نیز برخی از وکلا خواستار اقداماتی در مورد بی‏حجابی بودند2.
فعالیت‏های زنان در بعد اجتماعی
ذکر این نکته ضروری است که با وجود تلاش‏های مکرر زنان برای احقاق حقوق اجتماعی‏ خود و نیز مخالفات‏های عمومی و سیاسی با حضور زنان در عرصه اجتماع،زنان در طی این‏ سال‏ها،در فعالیت‏های اجتماعی به‏خصوص در امور خیریه مشارکت گسترده‏ای داشتند و آلام‏ مردم را که در اثر پی‏آمدهای جنگ بدان مبتلا شده بودند تسلی می‏بخشیدند و در رفع مشکلات‏ و نیازمندان اقدامات ارزنده‏ای انجام می‏دادند.جمعیت شیر و خورشید سرخ،کانون بانوان، انجمن‏های زنان و حتی زنان نیکوکار به‏طور انفرادی خدماتی را عرضه می‏کردند.در روزنامه‏ها صفحاتی به امور زنان اختصاص داشت که در آن‏ها امور مربوط به زندگی،نگهداری اطفال و بهداشت و سایر امور را راهنمایی می‏کردند.جلسات مکرر سخنرانی دربارهء مسائل اجتماعی‏ زنان تشکیل می‏دادند؛موضوع ازدواج در ایران و آداب‏ورسوم آن مورد نقد قرار می‏گرفت. پروین پاکدامن در کانون بانوان در این‏باره سخنرانی کرد و معتقد بود که آرزو و خواست و تمایل دختران چندان مورد توجه قرار نمی‏گیرد و تصمیم والدین سرنوشت‏ساز است و معتقد بود که:
متأسفانه باید تصدیق کرد که در مملکت ما تاکنون اغلب ازدواج‏ها پیمانی بیش نبوده که‏ (1)-روزنامهء ایران ما سال دوم شماره 414 یکشنبه 20 خرداد 1324 ش و شمارهء 415 دوشنبه 21 خرداد 1324.
(2)-روزنامهء ایران ما شمارهء 415 یکشنبه 21 خرداد 1324 و فروغ سال اول شمارهء 26-18 دی 1324.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 61) 
________________________________________
در آن هیچ‏گونه تناسب معنوی وجود ندارد و فقط ظاهر حکمفرما بوده است.همین‏قدر پدر و مادر از حیث شأن و نسب و تمول با یکدیگر جور آمدند دخترشان هم باید به‏ آتش خودخواهی آن‏ها بسوزد1.
در هر حال،اوضاع ایران و حضور نیروی‏های شوروی و ماجرای آذربایجان و طرح دعاوی‏ ایران در شورای امنیت سازمان ملل متفق و اغتشاشات کردستان و ناآرامی گیلان و زمرمهء تمرد جنوب کشور،به اضافهء گرانی و کمبود آذوقه قحطی و بیماری‏های اپیدمی و بالأخره‏ مخالفت متعصبین مجالی برای دولت باقی نگذاشته بود تا به مسائل اجتماعی زنان رسیدگی‏ کند.در سال‏های بعد نیز مسائلی مانند ملی شدن نفت و کودتای 28 مرداد باعث تأخیر مکرر در موضوع حقوق اجتماعی زنان گردید.سرانجام در سال 1341 بود که زنان حق شرکت در انتخابات را به دست آوردند.اما مبارزات آن‏ها به انواع مختلف در تمام این سال‏ها ادامه‏ یافت.
منابع
آموزگار،حسین،1326،نفت و حوادث آذربایجان انتشارات اطلاعات ص‏76.
ایوانف،1356،تاریخ نوین ایران،ترجمهء حسن قائم‏پناه ص 94.
بیانی،خانبابا،1357 غاله آذربایجان،چاپ اول،انتشارات زریاب ص 252.
روزنامهء فروغ،سال اول شماره‏های 21،23،27،52،73،1324-1325.
روزنامه مذاکرات مجلس،سال اول،شمارهء 213،دوشنبه 14 آبان 1324 ش و شماره 15 سه‏شنبه 15 آبان‏ 1324.
روزنامهء ایران ما،سال دوم شمارهء 414،یکشنبه 20 خرداد 1324.
روزنامهء ایران ما،سال سوم شمارهء 44،449،452،1324.
روزنامهء ایران سال سوم شمارهء 414،415،439،1324.
روزنامهء اطلاعات سال نوزدهم شمارهء 5655،چهارشنبه 19 اردیبهشت 1324.
روزنامهء فرمان،شمارهء 70،18 اردیبهشت 1324.
سازمان اسناد ملی ایران شمارهء 310000590-760 آد 1 پروندهء 30334 تشکیلات زنان سند شمارهء 57 مورخ 19 آبان 1324.
سازمان اسناد ملی ایران،شمارهء 31000059-760 ض 2 آد 1شمارهء سند 30334-14281 مورخ‏ 20/8/1324.
سازمان اسناد ملی ایران(کتابخانهء مرکز آمار ایران)شمارهء 18411،شمارهء 103007-7046.
(1)-روزنامه فروغ سال اول شماره 21 دوشنبه 25آذر 1325.
نامه انسان شناسی » شماره 6 (صفحه 62) 
________________________________________
سازمان اسناد ملی ایران همان سند،شمارهء 1،8069 مورخ 19/9/1324 و سند شمارهء 10228-13/9/1324.
سازمان اسناد ملی به نقل از اسناد احزاب سیاسی صص 67-68.
سازمان اسناد ملی سند شمارهء 60284-92907 مورخ 21/12/1324.
سازمان اسناد ملی شمارهء 10903-389،به نقل از احزاب سیاسی ایران،ص 76.
سازمان اسناد ملی شمارهء 109004-1373،شمارهء سند 1301-1948 مورخ 14/6/1324 به نقل از اسناد سیاسی ایران ص 66.
سازمان اسناد ملی شمارهء 791 مورخ 6/11/1324،به نقل از احزاب سیاسی ایران شمارهء 66-67. سازمان اسناد وزارت امور خارجه کارتن 12 جزودان 12 پروندهء شمارهء 111 سند شمارهء 282،سوم بهمن‏ 1324 ش،گزارش سرکنسول ایران در باکو.
طیرانی،بهروز(به اهتمام)اسناد سیاسی ایران،سازمان اسناد ملی،شمارهء 109004-1372،شمارهء سند 1301-1918 مورخ 14/6/1324 ص 66.
گیمبرگ کارل 1371،تاریخ بزرگ جهان،ترجمهء دکتر اسماعیل دولتشاهی؛چاپ اول،جلد 12، انتشارات یزدان،ص 242.
لنجافسکی ژرژ،1351،غرب و شوروی در ایران،-سی سال رقابت 1948-1918،ترجمهء حورا یاوری، انتشارات ابن سینا،1351،ص 221-آوری‏پتیر 1332،تاریخ معاصر ایران از تأسیس پهلوی تا کودتای 82 مرداد،1332،ترجمهء محمد رفیعی مهرآبادی،جلد دوم عطایی،ص 191.
مورخ الدوله احمدعلی سپهر 2535،شاه ایران در جنگ دوم،دانشگاه ملی ص 114.
هدایت مهدیقلی خان،مخبر السلطنه،1344 ش خاطرات و خطرات چاپ دوم انتشارات زوار ص‏435.
همان سند شمارهء 109004-1371،صص 68-70.