زندگینامه مرحوم استاد حاج صادق تائب تبریزی
نزدیك سه ماه است كه یكی دیگر از شعرای بلندپایه مرثیه آذری رخ در خاك نموده است. منتظر بودم حداقل در نشریات تبریز كه زادگاه شاعر از دست رفته است خبری درج گردد، اما با گذشت سه ماه مطمئن شدم متولیان فرهنگی تبریز و نيز هیأت‌های عزاداری تبریز ظاهراً از درگذشت حاج صادق تائب (ولادت 1303، وفات 1386) اطلاعی ندارند. حاج صادق تائب تبریزی را مكرر در هیأت‌های آذربایجانی‌های مقیم تهران دیده بودم. خداوند توفیق داده بود در برخی از جلسات شعر كه در منزل وی در نزدیكی میدان منیریه تشكیل می‌شد شركت كردم... نام شاعری به نام «دادمهر» كه پیرمردی مسن بود را هنوز در ذهن دارم و نمی‌دانم ایشان كجا هستند و چه می‌كنند امیدوارم حیات عزتمندی داشته باشند. ضمناً در سال 1378 طی چهار جلسه خاطرات تائب تبریزی را هم طی مصاحبه با وی ضبط كرده‌ام كه در آرشیو نگارنده موجود است. (برای اطلاع از فعالیت‌های مرحوم حاج صادق تائب تبریزی در نهضت امام خمینی (ره)، رك به: رحیم نیكبخت، صمد اسمعیل‌زاده، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1380، صص 67- 66 و 175- 174 و 277- 276 و 296)
حاج صادق تائب تبریزی همچون سایر افراد جامعه از ابعاد اجتماعی، فردی و سیاسی قابل نقد و بررسی است. پیرامون حیات ادبی، اجتماعی و سیاسی وی كسانی كه بر موضوع احاطه دارند می‌توانند اظهار نظر نمایند. نظر به اینكه حقیر از منظر ادبی و جایگاهی كه ایشان در نشر ادبیات مرثیه آذری و نقشی كه در تاریخ انقلاب اسلامی آذربایجان به ویژه محرم سال 1342 ایفا كرده است وظیفه خود دانستم مواردی را برای استحضار خوانندگان فاضل و ادب‌دوست ماهنامه طرح نو بنگارم با این توضیح كه متأسفانه در آشوب ناخلق‌هایی با نام مسلمانی ناخواسته لطماتی دید. با این حال چون وی از نوكران امام حسین (ع) بود به بزرگی اربابش می‌توان از برخی تقصیراتش گذشت.
تائب تبریزی و احیای میراث مرثیه
استاد تائب شاعری مرثیه‌سرا بود كه آثار متعددی در انواع و اقسام قالب‌های ادبی در مرثیه سالار شهیدان سروده است. از جمله آثار وی می‌توان به «جوهر المصائب» در سه جلد كه جلد دوم آن در سال 1340 و جلد سوم آن در دو نوبت چاپ گردیده است، «حماسه كربلا» در دو جلد، «هدیه تائب» در سال 1366 و «سیمای عاشورا» در سال 1368 هر كدام در دو جلد شامل اشعار فارسی و تركی به یادگار نهاده است.
مرحوم حاج صادق تائب علاوه بر آثار خود تعدادی از آثار گهربار مرثیه پیشینیان را هم احیا كرده است. از آن جمله می‌توان به تدوین و گردآوری آثار مرثیه حاج محمّد فرقانی متخلص به محبی اشاره كرد كه به نام «ایده‌آل فرقانی» یا «دیوان محبی» انتشار یافته است. دیوان میرزا عبدالوهاب خویی متخلص به حقیر را به نام «دُرّ بی‌نظیر» هم در سال 1338 شمسی تدوین و منتشر نموده است.
«دیوان ابر بهار» اثر طبع مرحوم آقای محمود متخلص به بهار از دیگر آثاری است كه به تصحیح و ترتیب مرحوم حاج صادق تائب تبریزی در سال 1363 منتشر گردیده است. وی «دیوان حسینیه ذهنی» را كه سال‌ها قبل انتشار یافته و نایاب بود در سال 1364 تجدید چاپ نمود. و در چاپ دوم تعداد قابل توجهی از اشعار چاپ نشده «مشهدی اصغر آقا ذهنی» شاعر مرثیه‌سرای مجهول‌القدر تبریزی را گردآوری و ضمیمه كرده بود كه كاری شایسته و قابل تقدیر است.
علاوه بر موارد فوق ایشان با جست‌وجو و زحمت بسیار، طی سالیان فعالیت ادبی خود اشعار قابل توجهی از آثار منتشرنشده شعرای مرثیه‌سرای آذربایجان را در چهار جلد با عنوان «ارمغان تائب» اشعار برگزیده از شعرای نامی اهل بیت (ع) را گلچین و در سال 1371 منتشر نمود. مجموعه‌ای كه مرحوم تائب تبریزی در این چهار جلد بسیار ارزشمند ارایه داده‌اند از چند جهت دارای اهمیت است؛ هم به لحاظ ادبی آثار برگزیده قابل توجه هستند و هم از منظر درج آثار منتشر نشده از شاعران نامی و غیر نامی. در این مجموعه اشعاری می‌توان یافت كه نه به دیوان شاعران آنها دسترسی است و نه به اشعار دیگر ایشان. خوشبختانه در كتابخانه حقیر قسمت عمده آثار این مرثیه‌سرای فقیه موجود می‌باشد كه برخی اهدایی آن شاعر دربار ملك پاسبان امام حسین (ع) است.
لازم به ذكر می‌دانم وی از نزدیكان استاد «حسینی سعدی زمان تبریزی» مرثیه‌سرای نامی آذربایجان بوده است. سید رضا حسینی سعدی زمان تبریزی سمت استادی بر تائب را داشت و مرحوم تائب در برخی از آثار خود بدان اشاره كرده است. ضمناً مرحوم تائب تبریزی در تدوین «آثار الحسینی» یكی از آخرین آثار مرحوم سعدی زمان به وی كمك كرده بود كه در مقدمه «آثار الحسینی» مندرج است.
مرحوم حاج صادق تائب تبریزی در جریان محرم سال 1342 با اشعار انقلابی خود نقش مهمی در مبارزه با حكومت پهلوی در آذربایجان داشت كه هنوز هم ابیات نوحه‌های انقلابی وی در خاطره‌ها باقی مانده است «مزدوره مزدور اولمیون و...» حقیر طی مقاله‌ای با عنوان «ادبیات مرثیه آذربایجان در نهضت امام خمینی (ره)» به بررسی آثار مرثیه وی پرداخته‌ام. (بخش مقالات سایت historylib.com).
در آستانه ماه محرم اشعاری از مرحوم حاج صادق تائب تبریزی را با موضوع شهادت علی‌اصغر و راز و نیاز امام حسین (ع) از دیوان جوهر المصائب جلد سوم مرور می‌كنیم و ثواب آن را به ارواح طیبه شهدا و مرثیه‌سرایان آن حضرت تقدیم می‌داریم:
زبان‌حال امام مظلوم ابی عبدالله الحسینعلیه‌السلام
در شهادت حضرت علی‌اصغر شیرخواره
پایانه یتوب عهد یله پیمانیم الهی
اوخلاندی الیمـده قوزی قربانیم الهی
بیرالده بالام یارب آلوب بیراَله قرآن
گتدیم بوگون اثبات حق ایتماقلیقا برهان
قرآنی دانوب دنیـه بوقوم ایتدیله طغیـان
دوتسون بوستمگرلری قرآنیـم الهی
سولموشدی الیـم اُسته بوگل غنچه‌ی مینو
آهسته مَلَردی دیـه سَن بچه آهـو
یاندی سوسوزوندان بیر ایچیم ویرمدیلرسو
باخدیم اونا یاندی دل بریانیـم الهی
هـر یانه فراتین سویی دریـا كیمی آخدی
یاندیردی بالامی بوسوسوزلوق اودی یاخدی
آغلار گوزیله گه سویا گاهی منـه باخدی
ایچدی قانینی اصغر عطشانیـم الهی
صحرای بلا تاپـدی بزك گُل لریمیله
عباسمیله قاسمیله اكبـر یمیله
آرتدی بزكی غنچه دهن اصغر یمیله
جنّاته وُررار طعنه گلستانیم الهی
قانه بویانوب تشنه بو بیر گوهر نایاب
دین گلشنی ایتدی قزل قانیله سیراب
بیر گون اولی بو گلشن آچارمین گل شاداب
اعلان اولونـار مقصد پنهانیم الهی
بریرده كه چوخ گرم اولا بازار محبّت
كالایه خریدار اولا ذات احدّیت
كالانی الیمده ساتوب آلام دولی قیمت
محشرده شفاعت اولی عنوانیم الهی
نازلی بلامین یتدی بهارینده خزانی
سولدوردی بونی باد خزان غنچه زمانی
بیر سرخ گلابه بو یادی كرب و بلانی
باتدی اوگلابیله بو دامانیم الهی
آز سنیله نسگللری عالمده چوخ اولدی
واردان ال آزوب نغمه‌ی سودلده یوخ اولدی
سیراب ایدن آخر بونی اوچ شعبه اوخ اولدی
باخدیم اودی یاندی دل سوزانیم الهی
اِیلسیز قالانا یاور و غمخوار تاپیلماز
مـن اِیلسیزه، اغیار آرابیر یار تاپیلماز
فریاده یتن یوخ- منه دلدار تاپیلماز
فریادیمه یت، ای حق منّانیم الهی
دوزعشقیله دوتـدوم سنی عرضیم یالان اولماز
سنده منی دوت بیكسی یاده سالان اولماز
دردیـم نَدی غصّم نَدی دلدن آلان اولماز
ای درده تین دردیمه درمانیم الهی
بی یاورم اغیار آرا یـاده سالانیم یوخ
انصاریم الیمدن گیدوب اصلاً قالانیم یوخ
نازلی بالامین نعشین الیمدن آلانیم یوخ
قالموش الیم اُسته قوزی قربانیم الهی
قونداقی قوجـا قیمده شرار غمّه یانّام
بوقانلوچولی صاق صولا حسرتله دوّلانام
گـه صاق صولاحیرتله گیدوب گاه دایانام
خوناب توكر دیده‌ی گریانیم الهی
اوخلاندی بو آهوبا خیشم ظلمیله اُلدی
حشره كیمی آغلار آناسی بوسوزی بولدی
غنچه دوداقی قاچدی باخوب بیرمنه گولدی
آغلاتدی منی غنچه خندانیم الهی
بو عرصیه یول شیعه‌لر ایكاش سالیدی
بیر قیدیمه بوقانلو بیاباندا قالیدی
رأفتله الیمدن قوزی قربانی آلیدی
آباد اولونیدی دل ویرانیم الهی
یاخدیم یوزینه قانینی خوش صحنه یاراتدیم
زلفین بویادیم ارزش قربانی چوخاتدیم
اوجومدا همین قانی دوتوب من گوگه آتدیم
ساخلا اوقانی چرخده یزدانیم الهی
یوز دوندروب ایمدی‌هایانا عزم ایدیم الله
چارم كیسلوب چاره ندوربس نیدیم الله
گلمز بویوزومدن كه خیامه گیدیم الله
یوخ دورما قایوخ گتماقا امكانیم الهی
خیمه قاپوسین ایمدی كسوب آغلار آناسی
فكر ایلوری سیراب اولونوب نازلی بالاسی
بولمور كه بوغازدا وار اونون كاری یاراسی
بی روح دوشوب فدیه‌ی بی جانیم الهی
كیـم واردی هرایه گیدیم ایتسون او حمایت
خرگاهـه سالوم‌یول چكورم چوخلی خجالت
میداندا دولانسام منه ایللّه شماتت
بی شرمدی چوخ دشمن نادانیم الهی
مندن نه دونر درد و بلا، من نه بلادن
اعداده جفاجو دیله دویماز لاجفادن
فریا جفاكاری بی‌شرم و حیادن
دیوان ایله سن داور دیوانیم الهی
سندندی نییم وارمنیم ای ورد زبانیم
ویردیم سنون اوغروندا نیه گلدی گمانیم
یوخـدر قالانیم ایمدی مگر بوباش وجانیم
قربان ایلیم من سنه جانانیم الهی
من «تائبم» آگاه حسینی شریفمیدن
گر تیر شماتت یاغا دورت بیر طرفمدن
حقدور هدفیم دونمرم اصلاً هَدَفمدن
قرباندی الهی هَدفه، جانیم الهی
من «تائبم» الله، بولورم چوخدی گناهیم
تكمیلدی پرونده‌ی سنگین سیاهیم
ویرّم قَسَّم اصغر جاننا سینه ده آهیم
عفو ایله اوزون واردی نه عصیانیم الهی
راز و نیاز حضرت ابی‌عبدالله الحسینعلیه‌السلام
یارب اوزون نه ایله‌سن احسان اویاخشیدور
گورسن نه لر حسینوه شایـان اویاخشیدور
عهد آلموسان بودشتده قربان دین اولام
آلسایرین او عهد او پیمان اویاخشیدور
آغلار گوزوم سودا سوكنارینده تشنه لب
جانانمین یولوندا ویرم جان اویاخشیدور
قانیم آخا فرات یانندا فرات تك
سیراب اولا بوقانلو بیابان اویاخشیدور
صحرای عشقی گلشن توحیده دوندره
آچسا گل بهشت بوبستان اویاخشیدور
تسلیم محضم امریوه جان و دلیله من
هرامرون اولسا ای حق منـان اویاخشیدور
وار دوررهامی قضایه یولوندا رضایتیم
چونكه رضایتوندی بورضوان اویاخشیدور
سندندی هر نییم وار امانت سنون كیدور
ردّ امانت اولسا كماكان اویاخشیدور
هر جانه جان ویرن، جـان آلان سَنْسَنْ ایخدا
گیتسَه یولوندا بوباش و بوجان اویاخشیدور
بیر قامتی كه كوی وفا خاكسار یدور
گوهر تك اولساقانینه غلطان اویاخشیدور
بیر كَشتی وفا كه جوموب بَحـر رحمتَه
دائم گوره تلاطم و طوفـان اویاخشیدور
بوشوره‌زار كرب و بلانی آخـان قانیم
ایتسه صفالی صحن گُلستان اویاخشیدور
سیر و صفای گلشنمه شیعه‌لر گلوب
دلده حسین اولسا نواخوان اویاخشیدور
جسمی كه یاره‌لر گوز آچوب یار اوزین‌گوره
هر قدر آلسازخم فراوان اویاخشیدور
قویماز نمازی فوت اولاصون دم شهیـد عشق
عاشق اولانمازه مسلمان اویاخشیدور
سویوخدی دستماز آلارام قانیله بوگون
آب وضو شهیده اولاقان اویاخشیدور
فرش اُسته جانماز ایدرم آنیمین قانین
سجاده‌ی شهید اولاقاندان اویاخشیدور
گورسم كه وقت تنگدی، دورت رُكندن بدل
تك بیرجه سجده ایلرم عنوان اویاخشیدور
بـو سجده‌گاه عشقده قانلو دوداقیله
ذكر اولسانام حضرت سبحان اویاخشیدور
بیر درده سالمیسان كه دواسی اوزونده‌دی
ایتسن اوزون سُوَن كیمی درمان اویاخشیدور
گلسه یولواندا هرنه بلا جان قاچیتمارام
درد و بلانی گو ندره‌یزدان اویاخشیدور
قانلا وجود صفحه سی قرآن فداسنین
تذهیب اولا چو صفحه قرآن اویاخشیدور
گلشن دولوسی قرمزی گل یولّادیم سنه
اولسا قبول درگه سلطان اویاخشیدور
گور دوم اوگل لریله نگاریم حضورینه
ایتسم روانه غنچه خندان اویاخشیدور
تقدیم یار اصغریمی ایلدیم دیدیم
اولسا هدیه غنچه عطشان اویاخشیدور
ایتدیم فدانییم واریدی بیر بوباش قالور
بوباشدا اولسا فدیه‌ی جانان اویاخشیدور
بوباش بدنده وار نَقَدر نقص عهد اولور
یتسه كماله ده پیمان اویاخشیدور
سَن سَوْمَوسَنْ بوحاله دوشم منده دوشموشم
دلبردن آلسا دلشده فرمان اویاخشیدور
آتدیم محبتّونده بودنیا مُحبّتین
دل ویرسه بیر محبّته اسكان اویاخشیدور
اوزنازدانه قزلاریمین تركین ایتمیشم
تك دوتموشام سنی، سنه قربان اویاخشیدور
بو سمتیده سز یلدیری جسمیمده یاره‌لر
ایلر اویاندا عترتم افغان اویاخشیدور
گوزگوز اولوب بویاره‌لر آغلار بویانداقان
قزلار اویاندا دیده‌سی گریان اویاخشیدور
قانلو لبیله من ایدرم ذكر یا رحیم
اَحسن دیر او حالیمه رحمان اویاخشیدور
قانیم آخار بوقانلوچوله دلده یا رؤف
یرده یازا شعایر قرآن اویاخشیدور
بوباشیم اُسته زینبیله قزلاریم گلوب
واعمّتا دیسونله پریشان اویاخشیدور
واعمتّا دلینده اوشاقلار اوستمده
زینبده واحسین دیه‌گریان اویاخشیدور
یول گوزلورم آنام گله زینب هرایینه
زینبله ایتسه چاك گریبان اویاخشیدور
بولّلم بلاگورن باجیمی چوخ سُوَر آنام
در دل آلسا نازلی قزیندان اویاخشیدور
همناله اولسالار باشیم اُسته آنا بالا
شیونله دولسا صحنه‌ی میدان اویاخشیدور
بیرده دوتوب اوغول قانینی یاخسازلفینه
آغ ساچلارینی ایلسه الوان اویاخشیدور
عمر یمده آختاران گونی بوگونده تاپمشام
لطف ایتموسن منه بیله امكان اویاخشیدور
باشه یتوبدی دلده اولان آرزو لریم
عهد ازل تاپوب بیله پایان اویاخشیدور
صون دمده لیك شیعه لرین ناگرانیم
ایتسن بلالی شیعیه احسان اویاخشیدور
منظور اولان خدا منه غفران شیعه‌دور
ویرسن بوگونده وعده غفران اویاخشیدور
سَس یتدی یاحسین كیمی سَوْسَنْ باغیشلارام
قلبونده ذرّه قالمیا حرمان اویاخشیدور
بخصوص عارفانه سنه آغلیان لارین
روز جزا ده گورمسه نیران اویاخشیدور
حق سوز مدام دفتره ثبت ایله «تائبا»
دولسا كلام حقیلّه دیوان اویاخشیدور
برهانی اولمیان سوزی یازما كتابده
هر یازدیقون سوزه اولابرهان اویاخشیدور