رضا استعفای خود را پس میگیرد
پس از شکست جنبش جمهوریخواهی، مجلس سعی کرد از شرّ رضاخان خلاص شود و بار دیگر حوادث اکتبر 1922 تکرار شد. بلافاصله پس از شكست [جمهوريخواهي]، رضاخان توهین به شاه را از سر گرفت: «مفتخراً به اطلاع وزراتخانه ميرساند بر خلاف سالهای گذشته، امسال در سالروز تولد و تاجگذاری شاه که مصادف با 2 آوریل بود هیچگونه ضیافت یا مهمانی رسمی بر پا نشد. بر اساس اخبار موثقی که به من رسید، ولیعهد از وزیر خارجه خواست که تمهیدات لازم براي جشن تولد و تاجگذاري شاه را ترتیب داده و از هیأتهای دیپلماتیک نیز دعوت كند. وزیر خارجه موضوع را با رئیسالوزرا در میان گذاشت اما او راضی به این امر نشد و اظهار داشت چنانچه اعمال و رفتار او براي وليعهد قابل قبول نيست، میتواند خواهان استعفاي او [رضا] شود. اما وليعهد بسيار عاقلانه رفتار كرد و بر خواستة خود اصرار نورزيد و از حق ويژة خود [در باب خواستن استعفاي رضا] استفاده نكرد.» تلگرام کرنفلد در 7 آوریل 1924، از سستی موقعیت رضاخان حکایت دارد: «رئیسالوزرا در نامهای به رئیس مجلس، به علت احتیاج مبرم به استراحت درخواست کنارهگیری کرد. اکنون پارلمان در حال برگزاری جلسه خصوصی است و به احتمال زیاد به او رأی اعتماد دهند و كميسيوني نيز تعيين شده که از او بخواهد در تصمیم خود تجدیدنظر کند. به نظر من رئیسالوزرا برآن است که نفوذ خود را در پارلمان بسنجد و شک و ابهامی را که طی چند روز اخیر به آن دچار شده برطرف کند.» تلگرام کرنفلد در 8 آوریل از این قرار است: «جلسه [اخیر] مجلس، کاهش نفوذ رئیسالوزرا را در مجلس آشکار ساخت. رأی اعتمادی صادر نشد. کمیسيوني هم که قرار بود برای ابقای رئیسالوزرا تلاش کند، منتفی گردید و پارلمان تصمیم گرفت انجام هرگونه اقدامی را به پس از جلسه خصوصی امشب موکول کند. درست پیش از پایان جلسه خصوصی 7 آوریل، مشخص شد که شاه در تلگرامی به رئیس مجلس اعلان کرده است که به رئیسالوزرا اعتماد ندارد. همین مسئله اقدامات از پیش تعیین شده را به تعویق انداخت.» تلگرام کرنفلد به تاریخ 9 آوریل: «در جلسه خصوصی 8 آوریل، مجلس با 86 رأی مثبت در مقابل 20 رأی مخالف، به رئیسالوزرا رأی اعتماد داد و مراتب به اطلاع شاه نیز رسانده شد. همچنین به رئیسالوزرا گوشزد شد که میبایست به قانون اساسی احترام بگذارد.» تلگرام کرنفلد در 12 آوریل: «رئیسالوزرا شرایط پارلمان را پذیرفت و بر مسند خود ابقا شد. انتظار میرود که تا 13 آوریل کابینه خود را به مجلس معرفی کند.» تنها سه هفته پس از رسوایی 22-20 ماه مارس، رضاخان موفق شد جایگاه خود را بار دیگر تثبیت کند. تلگرام کرنفلد در 14 آوریل 1924 از این قرار است: «شاه سردارسپه را تأیید کرد و مجلس نیز با رأی اکثریت کابینه و برنامه او را پذیرفت؛ محورهای اساسی برنامه او از این قرار است: اتمام مذاکرات نفتی، ادامه ساختمان خط آهن و مقرر کردن تحصیلات اجباری.»
همانند اکتبر 1922 رضاخان یکبار دیگر به مدد نیروهای ارتش نجات یافت. کرنفلد در مراسله 15 آوریل 1924 این ماجرا را اینگونه تشریح میکند: «مفتخرم به اطلاع وزارت خارجه برسانم که تظاهرات ضد جمهوریخواهی که در گزارش شماره 434 به تاریخ 28 مارس 1924 به اطلاع وزرات خارجه رسید، جایگاه رئیسالوزرا را در مجلس بسیار متزلزل ساخت. بر کسی پوشیده نماند که وی به شدت به دنبال تغيير رژيم بود؛ بنابراین انتظار میرفت که وی در آخرین اقدام خود برای رسیدن به هدف از نیروی نظامی بهره گیرد. اما از آنجا که وی به چنین حربهای متوسل نشد، شایع شد که وی حمایت ارتش را از دست داده است. این گمان مخالفان او را تشجیع و شور و اشتیاق هواداران او را سرد کرد. رئیسالوزرا دو هفته تمام سعی کرد مخالفان را آرام و هواداران خود را تقویت کند. از آنجا که تلاشهای او بینتیجه ماند، تصمیم دیگری گرفت.» 7 آوریل 1924 رضاخان به رئیس مجلس چنین نوشت: «پس از فعالیت بسیار در امور نظامی و دیگر امور دولتی، چندی است که به شدت احساس خستگی میکنم؛ لذا تلاش کردم مجلس کار خود را آغاز کرده و تشکیل جلسه دهد. حال که مجلس برقرار گردیده و مملکت مرکز ثقل خود را یافته است، من کنارهگیری کرده و رسیدگی به امور نظامی را به ستاد کل ارتش واگذار میکنم. امیر اقتدار (فرماندار پیشین اصفهان) واسطه میان پارلمان و ستاد کل ارتش خواهد بود.» کرنفلد اینچنین ادامه میدهد: «سپس [رضاخان] اعضای کابینه، کارمندان و افسران ستاد را گرد هم آورد و خطابه پرشور و تأثیرگذاری ایراد نمود؛ در این خطابه از اینکه در ایجاد اصلاحات بسیار ضروری در کشور شکستخورده است اظهار دلشکستگی کرد. همچنین اعلام کرد به زودی به کربلا و نجف عزیمت میکند. با این حال از دوستان خود خواهش کرد که کشور را ترک نکنند و پس از این سخنرانی به روستای خود بومهن، در نزدیکی دماوند بازگشت.» وکلای مجلس احساس کردند که فرصتی برای راحت شدن از شر رضاخان به وجود آمده است: «از آنجا که ماه رمضان، ماه روزه، فرا رسیده است، مجلس فقط در ساعات بعد از ظهر تشکیل جلسه میدهد. بعد از ظهر هفتم آوریل مجلس جلسه خصوصی تشکیل داد. رئیس مجلس نامه رئیسالوزرا را قرائت کرده و سپس به گروههای مختلف پارلمانی پیشنهاد کرد که به صورت جداگانه به شور بنشینند و سپس برای تصمیمگیری گرد هم آیند. با نزدیک شدن نیمه شب، هواداران رئیسالوزرا مطمئن شدند که مجلس به او رأی اعتماد داده و گروهی را برای برگرداندن نظر او تعیین خواهد کرد. اما زمانی که اعضای مجلس در ساعت 2:30 صبح گرد هم آمدند، رأی اعتمادی صادر نشد و رئیس مجلس اعلام کرد که تشکیل جلسه مجلس به عصر روز هشتم آوریل موکول میگردد. تلگرامی که از جانب شاه به دست رئیس مجلس رسید و از بیاعتمادی شاه نسبت به رئیسالوزرا حکایت داشت، باعث شد که انجام هرگونه اقدامی به تعویق افتد و تصمیمگیری به مشورت و رایزنی بیشتری موکول گردد.»
رضاخان درست در زمانی که به رئیس مجلس نامه نوشت، ارتش را به كار گرفت. در اکتبر 1922 ارتش با «رژه» در خیابانهاي تهران ایجاد رعب و وحشت کرده بود. اما این بار تنها تهدید به «رژه» کافی بود: «صبح روز هفتم آوریل رئیسالوزرا تلگرام ذیل را به فرماندهان تمام هنگهای ارتش ارسال کرد: «به یاری و مدد شما ـ افسران شجاع من ـ توانستم سرزمین خود را از نفوذ بیگانگان پاک گردانم و نظم را بر سراسر مملکت مستقر ساخته و بینظمی داخلی را محو گردانم. پس از این همه خدمات، عده شیطانصفت مرا وادار به کنارهگیری کردهاند. در غیاب من رئیس ستاد کل ارتش، فرماندهان نظامی (امیران لشگر) را راهنمایی و دستورات لازم را برای برقراری نظم و آرامش صادر میکند... همچنین در این مدت امیراقتدار واسطه میان ستاد کل ارتش و پارلمان خواهد بود. من ارتش را به شما و شما را به خدا سپردم.» طی همان روز (8 آوریل)، چندین تلگرام به دست نمایندگان مجلس رسید که در آن فرماندهان ارتش تهدید کرده بودند چنانچه مجلس حمایت همهجانبه خود را از سردارسپه اعلام نکند در خیابانهای تهران رژه خواهند رفت. مجلس بار دیگر در بعد از ظهر روز هشتم آوریل جلسه خصوصی تشکیل داد و با رأی اکثریت به رئیسالوزرا رأی اعتماد داد و شاه را نیز از این امر آگاه ساخت. همچنین پارلمان با تمجید و ستایش فراوان از زحمات و خدمات سردارسپه و در خواست برای ادامه همین روش، بر احترام به قانون اساسی تأکید کرد. کمیتهای نیز انتخاب و به بومهن اعزام شد تا با سردارسپه در اين باره مذاكره كند. در 9 آوریل کمیته اعزامی، در بومهن با وی ملاقات کرد و در 11 آوریل رئیسالوزرا به تهران بازگشت. در 12 آوریل شاه با ارسال تلگرامی به مجلس، سردارسپه را به عنوان گزینه موردنظر خود برای ریاست وزرا معرفی کرد و در 13 آوریل رئیسالوزرا کابینه و برنامه خود را به مجلس ارائه کرد که نمایندگان از سر چاپلوسی و تملق، به آن رأی اعتماد دادند. با وجود اين کرنفلد از این که نمايندگان مجلس شجاعانه جلوي رضاخان درآمدند بسیار خوشحال شد: «طی این سه ماه، [رضاخان] تمام تلاش خود را کرد تا رژیم را تغییر دهد. برخلاف تظاهراتهای عمومی که به نفع جمهوری برگزار گردید، این حرکت به تمامي جنبشی تصنعی بود؛ بنابراین شکست خورد... به نظر من مجلس پنجم یاد خود را در تاریخ جاودانه ساخت؛ چرا که به خود جرأت داد و به رئیسالوزرا اعلام کرد تا زمانی که صلاحيت و قدرت مجلس مؤسسان به ایشان تفویض نشده نمیتوانند رژیم را تغییر دهند و تظاهرات عمومی و تلگرامهایی بیشماری که درخواست جمهوری دارند، نمیتوانند به جاي رفراندوم تلقي شوند. مجلس نه تنها اعتبار بلکه ساختار واقعی خود را بازیافت... همين موفقيتهاي مجلس موجب شده است كه در برابر نفوذ روحانيون، كه با شكست نهضت جمهوري بيشتر هم شده بود، موازنهاي ايجاد شود؛ و اگر سردارسپه در همين موقعيت باقي بماند، روحانيون دليلي براي تأسف خوردن بر از دست رفتن پيروزيشان بر سردارسپه خواهند داشت.»
علیرغم اینکه رضاخان یکبار دیگر از مجلس «رأی اعتماد گرفت»، اما شکست در جنبش جمهوری باعث شد که وی احساس ضعف کند و لازم ببیند که نشان دهد قشون همچنان در اختیار اوست. کرنفلد در 27 آوریل 1924 مینویسد: «مفتخرم به اطلاع وزرات خارجه برسانم که در 23 آوریل شماری از فرماندهان هنگهای ارتش در استانهای مختلف برای نشستی با رئیسالوزرا وارد تهران شدند. هدف برگزاری این کنفرانس هنوز مشخص نشده است. رئیسالوزرا در مورد مسائل مربوط به ارتش بسیار کم سخن و محتاط است. گمانهزنیها حاکی از آن است که رئیسالوزرا قرار است در مورد تغييرات در ارتش و وزرات جنگ بحث کند. به نظر میرسد سردارسپه تصمیم گرفته است دو لشکر دیگر به ارتش اضافه کند و سمت برخی از فرماندهان ارتشی را تغییر دهد و در نهایت اینکه معاوني برای وزیر جنگ در نظر بگیرد. پیشبینی میشود سمت مذکور به ژنرال عبداللهخان طهماسبی، که در حال حاضر فرماندهی لشگر شمال غرب را بر عهده دارد، داده شود. بعيد نيست كه اين نشست براي اين تشكيل شده باشد كه فرماندهان با نظرات نخستوزير درباره رويكرد آيندة ارتش به جنبش جمهوري آشنا شوند؛ اين جنبش، بنا به گفتة طرفدارانش، در آينده نزديك تجديد حيات خواهد يافت.» اين نشست، يكي از طولانيترين نشستهاي نظاميان ايران بود. کرنفلد در 14 مینویسد: «مفتخرم به اطلاع وزارت خارجه برسانم فرماندهانی که برای کنفرانس نظامی در تهران گرد هم آمده بودند، به محل خدمت خود بازگشتند. تاکنون شخصی برای تصدی معاونت وزارت جنگ برگزیده نشده است. آخرین خبرها حاکی از آن است که وزیر جنگ تصمیم گرفته است ژنرال اسماعیلخان را بر این مسند بنشاند؛ وی پیش از این فرماندار استان آذربایجان بود. گفته میشود دلیل چنین انتخابی، علاقه شدید شاه به او است و [از همين رو] رئیسالوزرا اصرار دارد که کاملاً او را تحتنظر بگیرد.» 6 می: «مفتخرم به اطلاع وزرات خارجه برسانم بر اساس اخبار موثقی که به اینجانب رسیده است، شاه اقامتگاهی در پاریس خریداری کرده است. این نشان ميدهد که وی قصد ندارد به ایران بازگردد.» این مسئله رضاخان را تشجیع کرد و باعث شد که فشارهای وی به ولیعهد بیشتر شود. گزارش کرنفلد در 10 می 1924: «مفتخرم به اطلاع وزارت خارجه برسانم که در 6 می، همزمان با روز عيد فطر [و اتمام ماه رمضان] مراسم سلام درباری برگزار شد. از آنجا که شمار اندکی از افسران نظامی موظف به شرکت در این مراسم شدند و با توجه به این مسئله که تمام این افسران با یونیفرم نظامی در مراسم شرکت کردند، به نظر نمیرسد که روابط میان رئیسالوزرا و خاندان سلطنتی رو به بهبود رفته باشد. سلطنتطلبان برای ترمیم این نقیصه شماری از علما و تجار را به کاخ شاهنشاهی فرستادند تا مراتب تبریک خالصانه «مردم ایران» را به ولیعهد برسانند.» رضاخان کم کم پا را فراتر گذاشته و گستاختر شد و خواستار کنارهگیری شاه شد. کرنفلد در 26 می مینویسد: «مفتخرم به اطلاع وزارت خارجه برسانم بر اساس اخبار و اطلاعات محرمانهای که به اینجانب رسیده است، چند روز پیش رئیسالوزرا شیخ یحیی دولتآبادی، نماینده مردم اصفهان، را نزد ولیعهد فرستاد تا از او بخواهد با استفاده از نفوذش بر شاه از او بخواهد کنارهگیری کند. این پیشنهاد به شدت ولیعهد را خشمگین ساخت و اظهار داشت با توجه وفاداری او به برادرش و همچنین وظیفهاش در قبال شاه فكر اين كار هم برايش مشمئزكننده است.»