دینداری مردم «کشف حجاب» رضاخانی را محو کرد / گفت و گو با داوود امینی

«ما حتی موقعی که در خودرو نشسته بودیم و حجاب نداشتیم، از دیدن عابران خجالت می کشیدیم... اوایل کلاه پوست سرمان می گذاشتیم و پالتو پوست با یقه بلند می پوشیدیم.»
اینها بخشی از خاطرات دولتشاهی، آخرین همسر رضاشاه از شبی است که رضا شاه تصمیم گرفت برای اولین بار با همسرش بی حجاب در مراسم جشن فارغ التحصیلی دختران دانشسرای مقدماتی حضور یابد وشهبانو تمام ساعات مهمانی در پالتوی خود فرورفته بود و از همسرش می شنید که «باید خیاط ها و کلاه دوزها را تشویق کرد که مدهای قشنگ به بازار بیاورند. ما میله های زندان راشکستیم. حالا خود زندانی آزاد شده وظیفه دارد که برای خودش به جای قفس، خانه قشنگی بسازد.»
برداشتن حجاب از سر زنان و گذاشتن کلاه بر سر مردان توسط دیکتاتوری رضاخان، آنطور که خیلی ها گمان می کنند، کار راحتی نبود. این را می توان حتی با مرور خاطرات نزدیکان شاه و دربار به راحتی دریافت. شاید برای همین بود که اجرای این طرح سالها به طول انجامید و اندکی پس از پیاده شدن نیز متوقف شد. گفتگوی ما با داوود امینی، کارشناس و پژوهشگر تاریخ معاصر به بهانه 17 دی ماه سالروز دستور رضاخان برای کشف حجاب به این موضوع اختصاص یافته است که تقدیم حضورتان می شود:

*گویا واقعه کشف حجاب را به زمان قاجاریه نسبت می دهند و این مسأله در قبل از زمان رضاخان نیز سابقه دارد. درست است؟
**در دوره قاجاریه یعنی از زمانی که محصلان ایرانی و تعدادی از روشنفکران غربزده برای تحصیل به فرنگ اعزام شدند، مجموعه ای از فرهنگ غرب را با خود به کشور آوردند. آنها گمان می کردند پایبندی مردم به اصول و باورهای مذهبی شان دلیلی بر عقب ماندگی آنهاست.
از آن جمله پوشش زنان و مردان در کشور که حجاب نیز جزیی از آن بود. بنابراین ابتدا در همان طبقه بالای جامعه و در میان درباریان و زنان قاجار به تبلیغ این مسأله پرداختند تا بدین وسیله زمینه های کشف حجاب فراهم شود. آنها بویژه در دوره ناصرالدین شاه دچارنوعی از خودبیگانگی فرهنگی شدند اما مقاصد آنها آنگونه که خود انتظار داشتند فراهم نشد. تغییر پوشش و کشف حجاب از همان زمان با چنین دیدگاههایی شکل گرفت.

* چرا این مسأله در آن زمان بطور جدی ادامه پیدا نکرد و متوقف شد؟
**جامعه ما در تمامی مقاطع تاریخی پس از اسلام پایبندی خود به اصول و مبانی مذهبی را حفظ می کرده است و روحانیون و علمای ما حتی در دربار سلاطین از نفوذ ویژه ای برخوردار بودند. بنابراین در تمامی ارکان حکومتی، آموزش و پرورش، قضاوت و مسندهای دیگر جامعه می توان این نقش ارزنده را یافت. بنابر این مردم گوش به فرمان روحانیت بودند و چنانچه روحانیت گفته های دربار را تأیید نمی کرد، به هیچ وجه مورد قبول افکار عمومی و جامعه قرار نمی گرفت.
مصداق این مسأله را می توان در ماجرای تحریم تنباکو و حکم میرزای شیرازی مشاهده کرد. دراین مسأله حتی زنان دربار ناصرالدین شاه از دربار تبعیت نمی کردند و همین مسأله در مورد کشف حجاب و ورود فرهنگ فرهنگ غربی اتفاق افتاد و مردم بطور جدی با آن به مقابله پرداختند.

*در زمان رضاخان چطور؟
** ببینید! موضوع کشف حجاب در زمان رضاخان از زمان 1307 و سفر او به ترکیه و افغانستان شکل گرفت. آتاترک، رضاخان و امان ا... خان، عوامل استعمار برای اجرای این پروژه بودند. آتاترک پس از به ثمر رساندن جمهوریت در ترکیه و کنار گذاشتن پادشاهی به تغییر آداب و رسوم، فرهنگ، ارزشهای دینی و حتی خط اقدام می کند. امان ا... خان نیز وقتی به افغانستان برمی گردد، وقتی می کوشد فرهنگ غربی را در کشور خود پیاده کند، با جنبش و مقاومتهای مردمی مواجه می شود و ناگزیر ازکشورش فرار می کند.
این مسأله مصادف با سال 1307 است و درست یکسال قبل از آن وقتی رضاخان زن و فرزندش را به صحن حضرت معصومه (س) می فرستد تا آنها بدون پوشش حجاب وارد شوند، اولین کسی که در برابر این اقدام مقاومت می کند، آیة ا... بافقی است که دفتر دار آیة ا... شیخ عبدالکریم حایری یزدی است. رضاخان پس از مشاهده این مقاومت از تهران عازم قم می شود، وارد حرم می شود و با چکمه به بدن آیة ا... بافقی می زند و سپس او را به شهرری تبعید می کند و ایشان تا پایان دوره رضاخانی در سال 1320 در شهر ری در تبعید و زندان باقی می ماند.
همین مقاومتهای مردمی که با مقاومتهای روحانیت همراه است، اجازه اجرای آن را به راحتی نمی دهد. در مشهد آیة ا... حاج سید حسین قمی در مقابل کشف حجاب رضاخانی مقاومت می کند، بیانیه می دهد و همزمان مقاومتهای قبایل محلی در نقاط کشور شکل می گیرد. بنابراین رضاخان نمی تواند در مقابل روحانیت و افرادی چون آیة ا... مدرس و آیة ا... حایری بایستد و این موضوع را تا هشت سال و به سال 1314 بعد به تعویق می اندازد.

* ازمخبرالسلطنه به عنوان فردی یاد می کنند که رضاخان به راحتی نمی تواند در مقابل او درخصوص این موضوع ایستادگی کند. آیا این فرد آنقدرصاحب قدرت بوده است که بتواند در برابر تصمیم رضاخان بایستد و اصولاً غیر از روحانیت چه کسان دیگری در به تأخیر انداختن این موضوع نقش داشته اند؟
**مخبرالسلطنه (مهدی قلی هدایت) به خودی خود عاملی درعدم اجرای سیاستهای رضاخانی نیست اما خود او با سیاستهای رضاخان مخالف بود و این مسأله را در خاطرات خود ذکر می کند. او بشدت این سیاستها را زیر سؤال می برد و آن را نکوهش می کند. او می گوید گویا هدف از تغییر لباس، از بین بردن لباس اهل علم است که بسیاری از افراد عادی بر تن دارند. این گونه افراد به دلیل سیاستهای دیکتاتورم؛ بانه رضاخان بزودی از مقابل وی کنار گذاشته می شوند.

* در مقطعی که از آن صحبت می کنیم، این مخالفتها مثل واقعه مسجد گوهرشاد علنی می شود؟
**مقاومتهای آیة ا... بافقی در قم به خودی خود اقدام بزرگی است و می توانست به یک قیام فراگیر تبدیل شود. آیة ا... حاج شیخ عبدالکریم حایری یزدی همزمان با ورود رضاخان به کشور، حوزه علمیه قم را تاسیس کرد و رضاخان در پی بهانه ای بود تا این حوزه نوپا و روحانیت را تعطیل کند.
به فاصله اندکی تظاهر وی به مذهب برای رسیدن به قدرت باعث شد مردم و بخشی از روحانیت را فریب دهد اما اندکی بعد ماهیت وی برای مردم مشخص شد. به همین دلیل آیة ا... حایری که مرجعیت قطعی آن مقطع بود، در همان واقعه آیة ا... بافقی از ایشان حمایت نمی کند تا توطئه رضاخان برای سرکوب روحانیت عملی نشود. آیة ا... حایری در این زمان تمامی همت خود را در حفظ حوزه علمیه و تربیت طلاب و مدرسین علوم دینی به کار می بندد و بعدها همین مدرسین و طلاب هستند که در مقاطع بعدی در قیام 15 خرداد 42 و انقلاب اسلامی حماسه می آفرینند.

* چرا بعد از سقوط رضاخان در سال 1320 قید حجاب برداشته شد و وضعیت به شکل سابق برگشت؟
**البته حتی در زمان رضاخان هم این موضوع به شکل کامل اجرا نشد؛ گزارش های رسمی دولت از گناباد وجود دارد که می گوید در سال 1316 در خیابانهای این شهر حتی نمی توانید ده زن بی حجاب را در خیابانها پیدا کنید. این گزارشها می گوید: زنان از پشت بام ها راهی را برای رفتن به حمام پیدا می کنند.
این مسأله نشان از تعهد مردم به ارزشهای دینی است و اگر شما در این مقطع عده ای را موافق ظاهری موضوع می بینید کارمندان و یا وابستگان به خانواده های درباری هستند که به اجبار باید همراه با همسران بی حجاب خود در ادارات و یا مراسم مختلف شرکت کنند. در فاصله سالهای 1316 - 1320 غالب افراد جامعه در مقابل کشف حجاب رضاخانی مقاومت می کنند. در سال 1322 آیة ا... قمی که از تبعید کربلا به مشهد بر می گردد، پنج درخواست را از دولت دارد که یکی از آنها رفع کشف حجاب است.
در واقع ایشان و برخی از علما و بزرگان بر دولت تأکید می کنند که کشف حجاب رضاخانی برداشته شود. محمدرضاشاه در ابتدا قدرت اعمال دیکتاتوری رضاخان را نداشت و بنابراین به بسیاری از احزاب آزادیهای سیاسی می دهد و روحانیت هم تا حدودی نفس راحتی می کشد. بنابراین دینداری مردم که رضاخان هیچ گاه نتوانست آن را از مردم بگیرد و نیز مقاومت روحانیت باعث شد تا این مسأله از میان برداشته شود.