تأثیر قوانین اصلاحات ارضی‏ در تحول سیمای اقتصادی و اجتماعی روستاهای ایران

بررسیهای تاریخ عقاید اقتصادی بخصوص مطالعه سیر تکامل اقتصادی توسعه‏ ممالک پیشرفته نشان‏دهنده و حاکی از اینکه سیر تکاملی ممالک مزبور در ادوار مختلف‏ خصوصیاتی متمایز از یکدیگر داشته.این نکته نیز اثبات گردیده که در همه حال و در شرایط مختلف دوران قبل از انقلاب صنعتی و یا بعد از آن همیشه کشاورزی در طول تاریخ بشر اهمیت حیاتی‏ داشته است.بدیهی است نحوه عمل و شیوه‏های کشاورزی در طول تاریخ بشر متفاوت و مراحل مختلفی از قبیل کشاورزی شبانی،خود مصرفی،سنتی را طی نموده تا بصورت کشاورزی‏ تجاری درآمده است.بعلت قدمت آشنائی و اشتغال انسان به کشاورزی فرضیه‏های اقتصادی‏ نیز اولین بار در مورد زمینهای کشاورزی بوجود آمده است و چون در مراحل ابتدائی محدودیتهائی‏ وجود داشته است توسعه بخش کشاورزی تا رسیدن بوسعت امروزی ممالک پیشرفته چند قرن‏ به طول انجامیده است. در کشاورزی ابتدائی و ساده خود مصرفی،میزان تولید و مصرف مردم‏ بسیار محدود بوده و طبعا هیچیک از مسائلی از قبیل اعتبارات-ماشین‏آلات-طرق مختلف‏ آبیاری که لازمه کشاورزی و کاشت و داشت و برداشت امروزی است و همچنین حمل و نقل و ایجاد بازار و تشکیلات داد و ستد مورد نظر نبوده است ولی بتدریج دگرگونی نحوه زراعت و اکتشافات و پدیده‏های مکانیکی و شیمیائی و بالاخره استفاده اتم در کشاورزی موجبات تولید بیشتر و متنوع‏تر و توزیع سریع و مداوم کالاهای کشاورزی را فراهم و فعالیت این بخش را دگرگون‏ ساخته است.
تکامل تدریجی ملل پیشرفته و تعادل و تناسب پیشرفت کشاورزی با سایر بخشهای‏ اقتصادی موجب شده است تا تمام سطوح و طبقات اجتماعی ممالک مزبور از نظام صحیحی‏ برخوردار و با توسعه امکانات آموزشی و فرهنگ خود به پیشرفت مداوم و چشم‏گیری نائل‏ آیند،بدیهی است در این قبیل ممالک بعلت پیشرفت تدریجی همه جانبه ایجاد فرهنگ‏ جدید احساس نمی‏شد ولی در کشورهائی مثل ایران که با استفاده از امکانات و شرایط استثنائی در مدتی بسیار کوتاه به نتایج درخشانی دست یافته و با جهش بسوی توسعه‏یافتگی‏ پیش می‏رود حفظ و ادامه سرعت پیشرفت مستلزم انجام اقدامات جنبی مؤثری چون فرهنگ‏ جدید می‏باشد.در تشریح تحول و جهشی که در جهت توسعه اقتصادی کشور مخصوصا تغییر سیمای روستاهای کشور صورت گرفته است توجه علاقمندان را بشرح زیر معطوف میدارد:
قبل از دهسال اخیر که بحق شایستگی نامگذاری دهه انقلاب را پیدا نموده بعلل و جهات عدیده و مختلف که ذکر آنها باعث بسط مقال خواهد شد فعالیتهائی که برای بهبود وضع اقتصادی کشور معمول می‏گردید کم‏اثر و می‏توان گفت که تنها شاهد پیشرفت برق‏آسای‏ ملل پیشرفته بودیم.ولی امروزه در نتیجه دگرگون نمودن نظام و اصول اقتصادی خود و ده سال فعالیت پی‏گیر و مستمر تغییرات کلی در تمام شئون کشور بوجود آمده و به پیشرفت‏ قابل ملاحظه‏ای نائل شده‏ایم و با تغییر سیمای اقتصادی خود از کشاورزی به صنعت و با استفاده از یک رهبری خردمندانه توانستیم برنامه‏های طویل المدت ممالک پیشرفته را در مدت کوتاهی اجرا نمائیم.چنانکه اصلاحات ارضی را که انجام آن در ایرلند نیم قرن بدرازا کشید در ایران طی 9 سال خاتمه پذیرفت.بیان تفصیلی آنچه که در این در این دهه انقلاب‏ بدست آمده و همه شاهد و ناظر آن می‏باشیم در مقالات دیگری توضیح گردیده،ما میکوشیم تا با این پیشرفت و جهشهای سریع در مدت کوتاهی در ردیف ملل پیشرفته عالم قرار گیریم.
در بررسی و تحقیق چگونگی این پیشرفتها بخش کشاورزی ما بنحو بارزی شاید بیش از سایر بخشها خودنمائی می‏کند.در این بخش قبل از دهه انقلاب روستانشینان که رعیت نامیده‏ می‏شدند و اکثریت جمعیت کشور را تشکیل می‏دهند وسیله استثمار معدودی خان و ارباب‏ بودند و از همین نظر بخش مزبور در گذشته مؤثرترین عامل عقب‏افتادگی بوده است.بررسی‏ و تشریح سیمای اقتصادی روستاها قبل از 1431 و تحول آن در سالهائی که به 1531 منتهی‏ می‏شود تا حد زیادی نمایشگر چگونگی تغییر نظام پیشین و اختلافاتی است که در ترکیب و سازمان اقتصادی و اجتماعی ملت ما بوجود آمده است.
مشخصات اقتصادی و اجتماعی بخش کشاورزی و تنگناهای آن قبل از دهه انقلاب‏ و در سال 1431 که ابتدای شروع برنامه سوم عمرانی کشور بوده است می‏توان بشرح زیر خلاصه نمود:
1-حدود 57 درصد از مردم ما در این بخش قرار داشتند،کشاورزان در مسا حتی حدود 7میلیون هکتار که بیش از 06 درصد آن دیمزار بود همانند نسلهای گذشته و رویه معموله‏ در قرون سابق با روش و وسائل ابتدائی محصول نسبتا ناچیزی را از زمین برداشت مینمودند. بطوریکه جمع درآمد بخش کشاورزی در این سال که بزرگترین بخش درآمد ملی را تشکیل‏ میداد از 513 و 88 میلیارد تجاوز ننموده است.
2-اکثریت افراد این بخش از نظر درآمد و رفاهیت اقتصادی و اجتماعی بسه دسته‏ کاملا متمایز تقسیم می‏شدند.عده معدودی بنام ارباب با وجود اینکه از نظر تعداد نسبت‏ کوچکی از کل جمعیت این بخش را تشکیل میداد قسمت مهمی از درآمد بخش را تصاحب‏ نموده و خود را فعال ما یشاء و مالک جان و ناموس رعایا می‏دانستند.این افراد مالکین‏ دهات کوچک یا بزرگ و برخی از آنان مالک متجاوز از صد ده بودند و زارعین دهات خود را که رعیت نامیده می‏شدند استثمار می‏نمودند.دسته دوم یعنی مباشرین-سلف‏ خرها-پیله‏وران و رباخواران محلی نیز هریک بصورتی قسمت اعظم سهم زارع و درآمد ناچیز یکسال مشقت و کار پرزحمت زارعین را تصاحب مینمودند.دسته سوم که زارع واقعی و اکثریت افراد روستانشین را تشکیل داده و رعیت نامیده می‏شدند با تحمل مصائب فراوان‏ و درآمدی بسیار ناچیز در شرائطی بسیار سخت و ناراحت زندگی مینمودند.درآمد اکثریت‏ قریب باتفاق افراد این طبقه و خانواده‏اش در طول مدت یکسال زراعی مساوی با ارزش کار یک جفت گاو و یک خروار بذر بوده و از ده هزار ریال تجاوز نمی‏نمود.و با احتساب پنج نفر که متوسط افراد یک خانوار روستائی است هریک از افراد خانواده روستائیان مجبور بودند فقط با درآمدی حدود دویست تومان در سال زندگی نمایند.
شرائطی که روستائیان عملا با آن مواجه بودند دور از عدالت اجتماعی و در این شرائط معایبی بشرح زیر بچشم می‏خورد:
1-زارعین کوشش خود را بی‏اثر و کم‏نتیجه دیده و انگیزه برای فعالیت بیشتر احساس‏ نمی‏نمودند و چون در انجام امور خود متکی بارباب بودند فاقد استقلال فکری و در انجام اموری‏ که لازمه بهبود وضع ده و بخش و کشور خود بود احساس مسئولیت نمی‏نمودند.
2-اقتصاد کشاورزی و توزیع درآمد سیستم ارباب و رعیتی علاوه بر ناچیز بودن درآمد زارعین از ایجاد یک طبقه متوسط وسیع در کشور جلوگیری می‏نمود.همچنین بازار صنایع در روستاها نیز محدود بوده و قشر وسیع زارعین از آن بی‏بهره می‏مانند.از نظر اقتصادی نیز چون‏ هزینه تولید محصولات این واحدهای کوچک زیاد می‏شد طبعا مقدار آن محدود و بقیمت‏ گزاف بفروش میرفت و در شرایط مزبور از طرفی بعلت زیادی هزینه‏های ثابت قدرت رقابت با اجناس مشابه از آنها سلب و از طرف دیگر امکان توسعه و اشتغال بیشتر در این راه را از دست‏ میداد و بالنتیجه یکی از منابع عمده درآمد روستانشینان و این بخش عظیم که در اقتصاد کشور نیز خالی از اثر نیست در حال زوال و نیستی قرار گرفته بود.
3-زندگی نمودن ارباب در شهر و بالا بودن اجاره املاک مزروعی و رباخواران و عاملین‏ میادین و واسطه‏ها نیز با نفوذی که در زارعین داشتند آنها را استثمار و موجب انتقال پول و سرمایه از روستا بشهرها شده و عمران و آبادی وسرمایه‏گذاری در کشاورزی را محدود نموده‏ بود.
4-علیرغم سرشت و طبیعت زارعین سالخورده که بوضع موجود عادت نموده بودند جوانها و بخصوص دستجاتی که خدمت سربازی نموده و یا بمدرسه و زندگی در شهر راه یافته‏ بودند بافرادی ناراضی و ناراحت و آماده طغیان تبدیل شده بودند.
5-تجار و طبقه مرفه پولدار به پیروی از مد برای بالا بردن شخصیت اجتماعی خود اقدام‏ بخرید ده و مزرعه می‏نمودند.مقیم بودن این دسته در شهرها و بی‏اطلاعی آنها از کشاورزی‏ و مقاومتی که با هر گونه تغییر و اصلاح می‏نمودند انجام اقدامات کیفی در استفاده از آب و خاک‏ کشاورزی را کم‏اثر و منابع ملی روزبروز تهی‏تر و ضعیف‏تر می‏شد.
6-بر اساس رسوم متداول در کشاورزی ایران کشت نباتاتی از قبیل شبدر،یونجه و درخت که در چند سال قابل بهره‏برداری میباشد برای زارعین حق ریشه ایجاد مینماید.مالکین‏ برای جلوگیری از ایجاد چنین حقی برای زارعین غالبا از کاشت آنها و حتی از کاشت حبوبات‏ و سبزیجات و سایر محصولاتی هم که سهم مالکانه کمتری داشت جلوگیری می‏نمودند،مالکین‏ جز به منافع آنی هرچه بیشتر خود بچیز دیگری توجه نداشتند و نه تنها تأمین حداقل معیشت‏ زارع برای آنها مفهومی نداشت بلکه باهمیتی که کشت نباتات ریشه‏ای و حبوبات در حاصلخیزی خاک و همچنین درخت کاری دارد بی‏اعتنا بوده و عملا موجبات فرسایش خاک را فراهم زیان بزرگی بمنابع طبیعی کشور وارد می‏نمودند.
طبیعی است در ایران و ممالکی نظیر این کشور که کشاورزی بزرگترین و بهترین بخش‏ اقتصادی و اجتماعی را تشکیل می‏دهد هر گونه اصلاحاتی را باید از این بخش شروع نمود تا با افزایش عملکرد و درآمد سرانه کشاورزان از طرفی امکان توسعه بازار فرآورده‏های صنعتی‏ در روستاها بوجود آید و از سوی دیگر از وجود کارگران زائد بر احتیاج بخش کشاورزی و مواد اولیه پس‏اندازهای کوچک ولی متعدد این گروه عظیم برای تأمین نیازمندیها و برای‏ توسعه فعالیتهای صنعتی استفاده شود.
لازمه اجرای این اقدام اصلاحی محو فئودالیسم و تغییر سیستم ارباب و رعیتی و معایب‏ ناشیه آن بوده که خوشبختانه با وجود خودنمائی مشکلاتی بزرگ ملت ما با عزمی راسخ و به پیروی از منویات رهبر خردمند خود شجاعانه این اقدام بزرگ اصلاحی را استقبال نمود. برای تحقق یافتن این هدف مقدس بدوا اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریا مهر در سال 9231 دستور تقسیم زمینهای سلطنتی را صادر و بدنبال آن خاصجات دولتی بین زارعین تقسیم گردید و متعاقب آن با عقیم نمودن تحریکات و دستاویزهای طبقه مالک که در پرتو قدرت و پول خود نفوذی فراوان در روستاها و حتی پارلمان ایران داشتند اصلاحات ارضی و تقسیم زمین مالکان‏ بزرگ بصورتی کاملا قانونی و دموکراتیک صورت عملی بخود گرفت.
انقلاب ارضی ایران و استقرار هدفهای انسانی،اجتماعی و اقتصادی آن و اقداماتی که در زمینه بسط عدالت و رفاه اجتماعی این طبقه زحمتکش ایران بعمل آمده است واقعه‏ای تاریخی‏ و اهمیت آن در حدی است که شاهنشاه آریا مهر در این مورد فرموده‏اند«اصلاحات ارضی مهمترین‏ واقعه دوران سلطنت من بوده است»از نظرگاه سیاسی نیز اصلاحات ارضی با القاء رژیم فرتوت فئودال توانست توده کثیری از مردم زحمتکش این مرز و بوم را از زیر یوغ استثمار معدودی‏ خان و ارباب نجات بخشیده و باین عوامل سازنده فرصت دهد که با استفاده از این آزادی و امکاناتی که برای آنان بوجود آمده در بالا بردن سطح تولید ملی مشارکت مؤثر داشته باشند.
از طرف دیگر ایجاد حق آزادی فردی زارعین ایران و حاکم بودن بر سرنوشت خویش که‏ در نتیجه اجرای قوانین اصلاحات ارضی بدست آورده‏اند موجب شده است که یکی از اصول‏ اجتماعی بعمل آمده هرگونه فرصتی را از دست مارکسیست‏نماهای فرصت‏طلب خارج نماید.
طبیعی است که با اجرای این اقدامات شکل و سازمان جامعه روستائی ایران بکلی‏ دگرگون شده با تثبیت زارعین کشور بر روی زمین،پارلمان و قوه مقننه از کنترل معدودی‏ فئودال خارج شده و دولت با فراهم نمودن تسهیلات و امکانات و اعطای وام و اعتبارات لازم‏ بروستائیان موجبات رفاه نسبی و تقویت تدریجی و رشد این قشر عظیم را فراهم نموده است.
بدنبال تقسیم اراضی اقدامات دیگری هم بمنظور برخورداری هرچه بیشتر روستائیان از رفاه اجتماعی و مشارکت آنها در توسعه اقتصادی آغاز شد.اهم اقداماتی که تا کنون صورت‏ گرفته تشکیل شرکتهای تعاونی روستائی-شرکتهای سهامی زراعی-ایجاد خانه‏های‏ فرهنگ روستائی-تشکیل سازمان بیمه‏های اجتماعی روستائی و مبارزه با جهل و بیماری وسیله‏ سپاهیان انقلاب بوده است.
برای اینکه باهمیت انجام هریک از این خدمات در تحول اقتصادی و اجتماعی روستاهای‏ کشور وقوف حاصل شود به توضیحات اجمالی زیر مبادرت می‏نماید.
1-شرکتها و اتحادیه‏های تعاونی روستائی:
هدف از تشکیل شرکتهای تعاونی روستائی فراهم نمودن موجبات همبستگی و معاضدت‏ روستائیانی که در هریک از روستاها بامور زراعی اشتغال دارند-فراهم نمودن منابع اعتباری‏ برای روستائیان عضو شرکتهای تعاونی با تسهیلات فراوان و شرایطی بسیار عملی و همچنین تهیه‏ آلات و ادوات کشاورزی و مایحتاج زندگی روستائیان و پر نمودن خلائی که با از بین بردن نفوذ مالکین در روستاها بوجود آمده بود.
چون در ابتدا کشاورزان بمزایای تشکیل این قبیل شرکتها آشنائی نداشته برای عملی‏ شدن منظور بموجب یکی از مواد قوانین اصلاحات ارضی عضویت در شرکت تعاون روستائی‏ شرط لازم دریافت زمین شناخته شد تا با انجام این اقدام و اقدامات دیگری از جمله تشکیل‏ شرکتهای تعاونی تولید-اعتبار و مصرف و کوتاه نمودن دست واسطه‏ها و رباخواران و غیره‏ بحصول نتایج مورد نظر دست یابیم.
طی دهسال گذشته در ضمن انجام اقدامات مؤثر در هریک از این زمینه‏ها برای استقرار نظام‏ تعاون در روستاها به تربیت کادر تعاونی مبادرت و برای ایحاد بازارهای سالم فروش محصولات‏ اعضای شرکتهای تعاونی روستائی گامهای مؤثری برداشته شده و سازمان مرکزی تعاون‏ روستائی در اجرای برنامه‏های تنظیمی اقدامات چشم‏گیری در زمینه تشکیل و توسعه شبکه‏های‏ تعاونی انجام داده است.این شرکتها ضمن انجام اقدامات مفیدی که اجمالا توضیح گردید کود شیمیائی،سموم دفع آفات نباتی و بذور اصلاح شده را توزیع و به حفر چاههای نیمه‏عمیق و لایروبی قنوات و انجام فعالیتهای بازرگانی هم مبادرت نموده قند و شکر و سایر نیازمندی‏های‏ عمومی روستائیان را فراهم و با ایجاد بیش از 2674 فروشگاه مواد نفتی موجبات تعمیم و استفاده‏ از وسائل نفت‏سوز و هر گونه اقدامی که در رفاه و آسایش روستائیان و افزایش میزان تولیدات‏ کشاورزی مؤثر است فراهم مینماید.
باجرای برنامه‏های آموزشی روستائیان نیز توجه خاصی مبذول و ضمن برنامه‏های انقلابی، آشنا نمودن کشاورزان باصول تعاون و تربیت افراد برای مدیریت شرکت و سرپرستی و انجام‏ وظائف مختلف تعاونی در سطح شهرها و استانها نیز مطمح‏نظر بوده علاوه بر تعلیماتی که‏ روستائیان در روستاهای کشور می‏بینند طبق برنامه‏های آموزشی خاص که با همکاری ارتش‏ شاهنشاهی اجرا میشود به جوانان روستانشین مستعد حین انجام خدمات مقدس سربازی برای‏ اداره امور شرکتهای تعاونی تعلیمات لازم داده میشود.
هدف وزارت تعاون و امور روستاها این است که در روستاهای مملکت زمینه‏هائی را فراهم آورد که روستانشینان کشور تدریجا آمادگی پیدا نموده و در آینده نزدیکی انجام قسمتی‏ از خدماتی که در حال حاضر بخش دولتی انجام می‏دهد عهده‏دار شوند و بهمین جهت در مقام‏ آموزش آنان برای انجام فعالیتهای دسته‏جمعی با تبعیت از نظام یک پارچه تعاون برآمده و این‏ توفیق را بدست آورده که تا اول دیماه 1531 تعداد 318ر249ر1 خانوار زارع در 6548 شرکت تعاونی روستائی و 421 اتحادیه متشکل گردیده‏اند.این شرکتها با 058ر541ر868ر1 ریال سرمایه خود که تدریجا در حال تزاید است و با نظام تعاونی و فلسفه خاص خود قدمهای‏ مؤثری در ارتقاء سطح زندگی و استفاده هرچه بیشتر روستائیان از فعالیت خود برداشته و نقش‏ مهمی را در تحول اقتصادی و اجتماعی روستاها ایفا مینمایند.
2-تشکیل شرکتهای سهامی زراعی:
تشکیل اینگونه شرکتها پدیده و تحول دیگری است که در راه بهبود وضع روستائیان‏ و توسعه محصولات کشاورزی صورت گرفته و بدون شک چهره اقتصادی و اجتماعی کشاورزان‏ ایران را تغییر کلی خواهد داد.
با انجام بررسی‏های لازم این نتیجه حاصل شد که تعداد قطعات کوچک در نسق زراعتی‏ کشاورز و پراکنده بودن این قطعات در نقاط مختلف ده باعث اتلاف وقت و انرژی روستائیان و مشکل عمده‏ای است در راه استفاده از ماشین‏آلات کشاورزی و حداکثر استفاده از آب موجود. آمار وسعت بهره‏برداریهای زراعی کشور در سال 9331 نمایشگر کوچک بودن قطعات می‏باشد. بر اساس آمار کشاورزی سال 9331 حدود 62/3 درصد از بهره‏برداریهای کشاورزی در قطعات‏ کمتر از یک هکتار و 56/3 درصد در قطعات کمتر از 5 هکتار انجام میگرفت.بطوریکه میدانیم‏ بر اساس ضوابط قانون اصلاحات ارضی این بهره‏برداریها عینا بمالکیت زارعین درآمد،بنابراین‏ وسعت قطعات مانند سابق باقیماند ولی مالکیت آنها تفویض شد.
دانشکده حقوق و علوم سیاسی(دانشگاه تهران) » شماره 15 (صفحه 74) 
________________________________________
این ارقام مؤید آنستکه بخش عمده‏ای از بهره‏برداریهای کشاورزی کوچک غیر اقتصادی‏ و نمی‏تواند سطح زندگی مناسب را برای کشاورز تأمین نماید.از طرفی چون تعداد روستائیانی‏ که روی اراضی محدود کشاورزی فعالیت مینمودند زیاد بود لازم دانسته شد که با تقلیل نسبی‏ جمعیت زارعین موجباتی فراهم نماید تا افرادیکه در بخش کشاورزی باقی میمانند از درآمد و امکانات بیشتری برخوردار و کم‏کاری و بیکاری در مناطق روستائی تقلیل یابد،برای انجام‏ این منظور و نیل بهدفهای عالی برنامه اصلاحات ارضی که بالا بردن درآمد سرانه روستانشینان است‏ لازم بود که:
1-از طریق توسعه منابع آب و اصلاح ارضی بایر زمینهای جدید زیر کشت آورده شود.
2-میزان بهره‏دهی اراضی از طریق بکار بردن تکنولوژی جدید در امر تولید محصول و افزایش سطح مهارت و کارآئی روستائیان-فراهم نمودن اعتبارات لازم وبالاخره تعیین واحدهای‏ اقتصادی در حد مطلوب بالا برده شود.
3-با توسعه فعالیتهای غیر کشاورزی در مناطق روستائی و ایجاد مشاغل جدید در دو بخش صنعت و خدمات قسمتی از جمعیت روستائی در مشاغل غیر کشاورزی بکار گمارده شوند.
بنابراین تشکیل شرکتهای سهامی زراعی بعنوان یک وسیله جهت انجام موارد فوق از مهمترین اقدامات تکمیلی برنامه همه جانبه اصلاحات ارضی ایران بوده است.
برای اطلاع بیشتر از هدفهای مورد نظر از تشکیل شرکتهای سهامی زراعی ماده یک‏ قانون تشکیل شرکتهای سهامی زراعی عینا نقل میگردد:
«بمنظور فراهم نمودن موجبات افزایش درآمد سرانه کشاورزان و امکانات همه جانبه‏ برای بکار بردن ماشین‏آلات کشاورزی در امر تولید محصولات کشاورزی و آشنائی زارعین با اصول و شیوه‏های جدید کشاورزی و حداکثر استفاده از نیروی اضافی انسانی موجود در روستاها در قطب‏های کشاورزی و صنعتی مملکت و برای جلوگیری از خرد شدن و تقسیم ارای مزروعی‏ بقطعات غیر اقتصادی و افزایش میزان سطح زیر کشت کشور با استفاده از اراضی بایر و موات و مسلوب المنفعه وزارت اصلاحات ارضی و تعاون روستائی بر اساس وظایف پیش‏بینی شده در ماده یک قانون تشکیل این وزارت بتدریج در واحدهای روستائی مناطق مختلف کشور شرکتهای‏ سهامی زراعی تشکیل می‏دهد.»
در سال 7431 اولین شرکت سهامی زراعی بنام شرکت سهامی زراعی آریا مهر در استان‏ فارس کنار تخت جمشید تشکیل شد.نتیجه چشم‏گیر این شرکتها موجب شده است که تا بحال‏ 56 شرکت سهامی زراعی مرکب از 525 قریه و مزرعه در نقاط مختلف کشور تشکیل شود.
دانشکده حقوق و علوم سیاسی(دانشگاه تهران) » شماره 15 (صفحه 75) 
________________________________________
در تشکیل شرکتهای سهامی زراعی روستائیان عضو شرکت با حفظ حق مالکیت،حق استفاده‏ مطلق از زمین متعلق بخود را بشرکت واگذار و به تناسب این حق تعدادی از سهام شرکت‏ در اختیار هریک از اعضای شرکت گذارده می‏شود.
اعضای شرکت علاوه بر دریافت سود سهام خود می‏توانند در مقابل کاری که برای‏ شرکت انجام می‏دهند با توجه به کیفیت و کمیت کار خود حقوق متناسبی از شرکت دریافت‏ کنند.خرید وفروش سهام در این شرکتها با موافقت وزارت تعاون و امور روستاها آزاد بوده و در صورت فوت صاحب سهم،سهام متوفی بر اساس قوانین ارث بین وراث تقسیم خواهد شد و بدون اینکه زمین زراعی بقطعات کوچک و غیر اقتصادی تقسیم شوند وراث از بهره آن استفاده‏ خواهند نمود.
در این شرکتها قطعات کوچک در یکدیگر ادغام و زیر نظر مأمورین فنی دولت نقشه- برداری و تسطیح و قطعه بندی شده و برای تنظیم برنامه‏های متناسب زراعی و افزایش آب‏ اقدام لازم بعمل می‏آید.مدیر عامل شرکت وسیله وزرات تعاون و امور روستاها و با موافقت‏ سهامداران شرکت انتخاب و در اجرای برنامه‏ها نظارت می‏نماید.چون هزینه عملیات ساختمانی‏ و تسطیح و آبرسانی نسبتا زیاد متناسب با قدرت مالی سهامداران نمی‏باشد تماما بلا عوض‏ وسیله دولت تأمین شده و برای هزینه‏های جاری کشاورزی و خرید ماشین‏آلات و سموم دفع آفات‏ و غیره نیز وامی با بهره نازل چهار درصد در اختیار شرکتها قرار داده می‏شود که سه درصد آن مجددا برای مخارج عمرانی شرکتها مصرف می‏شود.
مهمترین و اساسی‏ترین فعالیتی که با اخذ نتیجه کاملا مثبت در شرکتهای سهامی زراعی‏ مستمرا بمرحله اجرا گذارده شده مسئله آموزش کشاورزان عضو شرکتهای سهامی زراعی در زمینه‏های مختلف و بخصوص تعلیمات فنی آنها برای کار روی ماشین‏آلات کشاورزی است‏ که با این اقدام علاوه بر رفع نیاز شرکت سهامی زراعی از کارکنان غیر محلی،افراد تعلیم‏دیده‏ آماده جذب در سایر قطبها خواهند گردید.
بنابراین می‏توان گفت که شرکت سهامی زراعی نهاد اجتماعی اقتصادی جدیدی‏ است که در ساختمان ارضی نوین ایران بوجود آمده و منطبق با نیازهای اقتصادی و مقتضیات‏ اجتماعی و کشاورزی در جهت توسعه و عمران روستاها می‏باشد.همچنین این شرکتها بعنوان‏ یک سیستم همآهنگ‏کننده تولید از طریق یک کاسه کردن اراضی کوچک و پراکنده و کشت‏ جمعی می‏توانند حلال بسیاری از مشکلات روستائی بوده و کشاورزی ارتزاقی سنتی را بکشاورزی‏ تجارتی تغییر دهند.
دانشکده حقوق و علوم سیاسی(دانشگاه تهران) » شماره 15 (صفحه 76) 
________________________________________
شرکتهای سهامی زراعی علاوه بر نقش اساسی که در جهت حل بسیاری از مسائل‏ اقتصادی روستائی بر عهده دارند،با ایجاد همبستگی بین جوامع کوک و تجمع آنها در واحدهای‏ بزرگ عرضه خدمات اجتماعی را در جهت رفاه جامعه روستائی تسهیل نمود بطوریکه اجرای برنامه‏ توسعه اجتماعی نیز از جمله هدفهائی است که می‏تواند در چهارچوب شرکتهای سهامی زراعی تحقق‏ یابد.
با وجود اینکه غالب این شرکتها طی دو یا سه سال اخیر تشکیل شده‏اند ولی نتایج‏ آنها حتی در این فرصت کوتاه نیز چشم‏گیر بوده است،ارزشیابی ممتدی که از کار این شرکتها مستقیما وسیله مرکز تحقیقات وزرات تعاون و امور روستاها و یا وسیلهء مؤسسات تحقیقاتی دانشگاه‏ تهران و سایر دانشگاهها انجام میگردد حاکی از افزایش سریع درآمد سهامداران و بالاترین‏ سطح تولید این شرکتها می‏باشد.
آمار و ارقام این تحقیقات در سال زراعی 15-0531 یعنی چهارمین سال تشکیل 91 شرکت‏ سهامی زراعی حاکی از افزایش محسوس کلیه محصولات می‏باشد.ارزش فرآورده‏های‏ کشاورزی در این سال 213 درصد نسبت بسال قبل از تشکیل شرکت افزایش پیدا نموده و درآمد خالص سهامداران از محل سود سهام و دستمزد پس از وضع ذخائر قانونی و استهلاک و غیره‏ بطور متوسط برای هر سهامدار 73734 ریال بوده است یعنی درآمدی قریب سه برابر آنچه‏ قبل از شرکت بدست می‏آوردند.بهمین جهت امروزه ارزش سهام هریک از سهامداران چندین‏ برابر ارزش هنگام تشکیل شرکت می‏باشد.
3-خانه‏های فرهنگ روستائی:
آموزش،بالا بردن سطح اطلاعات عمومی،پرورش استعدادهای هنری و ورزشی، تقویت حس مسئولیت اجتماعی و گسترش اصول و اندیشه تعاون وعادت به خدمات جمعی و بسط ارتباط میان روستاهای همجوار و بالاخره پرورش و تعلیم کودکان روستائی برنامه‏ دیگری بود که از طریق تشکیل خانه‏های فرهنگ روستائی از سال 7431 در روستاهای‏ کشور شروع و بمرحله اجرا درآمده است.
خانه‏های فرهنگ روستائی که با کمک مالی دولت و مشارکت روستانشینان بوجود آمده مرکب از سالن اجتماعات-کتابخانه-دفتر-کلاس اطفال و اطاقهائی برای تعلیم‏ آشپزی و خیاطی می‏باشد.زیر نظر مسئولین امر طبق برنامه‏های خاصی هیئت مدیره و کمیته‏های‏ امور مالی-صنایع دستی-تربیت بدنی و تفریحات سالم-پیش آهنگی-فرهنگ و هنر و آموزش‏ و پرورش امور اجتماعی و جشنها و نمایشگاه‏های خانه‏های فرهنگ روستائی انتخاب میشوند. در این خانه‏ها لوازم مورد نیاز از محل کمکهای نقدی و بخش خصوصی و سازمان‏های دولتی‏ تهیه شده است.سازمان‏های ذیربط و بخش خصوصی در حدود امکان نسبت باجرای برنامه‏های‏ آموزشی فرهنگی و هنری تشریک مساعی مینمایند.برای تشکیل مجالس جشن و سرور و همچنین خطبه و سخنرانی و تشکیل کلاسهای پیکار با بیسوادی و ایستگاه‏های رادیوئی و تلویزیونی از خانه‏های فرهنگ روستائی استفاده می‏شود و بدینوسیله ضمن استفاده‏های‏ گوناگون باشگاه و محلی برای تجمع روستائیان بوجود آمده است تا پیشرفتهای کشور در زمینه‏های مختلف وسیله نمایشگاه‏های عکس و فیلم و سخنرانی برای روستانشینان تشریح‏ گردد.انجام مسابقات محلی که تا سطح فرمانداری کل و یا استان و بالاخره کشور توسعه‏ پیدا مینماید موجب پرورش استعداد ورزشی جوانان روستائی شده و حس رقابت شرافتمندانه‏ و عادت بخدمات جمعی و بسط ارتباط میان روستائیان کشور شده است.
کلاسهای مهدکودک این خانه‏ها که برای نگاهداری و مراقبت از کودکان 2 تا 6 سال روستاها است ضمن آزاد نمودن مادران آنها برای اشتغال به خانه‏داری و کار در خارج از خانه،پرورش استعدادهای خوب این کودکان و عادت دادن آنها به نظافت و همکاری و معاضدت و قبول حس مسئولیت از جمله فعالیتهای برجسته این خانه می‏باشد.
کتابخانه‏های نسبتا کوچک در خانه‏های فرهنگ روستائی تعداد قابل ملاحظه کتابهای‏ ساده در زمینه‏های مختلف تاریخی و اجتماعی و قصص و حکایات در اختیار روستانشینان قرار داده و نسل‏های جوان را عادت به موهبت مطالعه کتاب می‏دهد.
بمناسبت اهمیت اجرای برنامه‏های خانه‏های فرهنگ روستائی والا حضرت همایون‏ ولایتعهد بفرمان شاهنشاه آریا مهر ریاست انجمن ملی خانه‏های فرهنگ روستائی را عهده‏دار شده‏اند.تا کنون 6001 خانه بعضویت 027151 نفر در مناطق مختلف کشور تشکیل شده است، روستانشینان ساکن مناطق حوزه عمل به تبعیت از تمایل خود می‏توانند از وسائل و امکانات‏ این خانه‏ها استفاده نمایند.
4-بیمه‏های اجتماعی روستائیان:
تأمین اجتماعی،اهتمام در اعاده سلامت مرضی و حمایت از معلولین و خانواده آنها و بالاخره تأمین درآمد خانواده‏هائیکه سرپرست خود را از دست میدهند و پرداخت حقوق ایام‏ بیکاری افراد علاقمند و کوشا بانجام کار بوده و بر خلاف تمایل خود بعللی بطور موقت‏ از اشتغال بکار محروم شده‏اند و همچنین پرداخت حقوق بازنشستگی از جمله خصوصیات بارز ممالک پیشرفته اقتصادی است که خوشبختانه در ایران نیز مقدمات آن شروع و طبق مقررات‏ بیمه‏های اجتماعی ابتدا برای کارگران و سپس در روستاها بیمه‏های درمانی تعمیم خواهد یافت.
بیمه‏های اجتماعی روستائیان مهمترین عامل تأمین رفاه کشاورزان است و با رفع نگرانی‏ و اضطرابها آسایش‏خاطر این طبقه زحمتکش مولد ثروت را که از جمله شرایط لازم برای تأمین‏ رشد روزافزون کشاورزی است فراهم خواهد نمود.روستانشینان با پرداخت 1 ریال در روز و یک درصد درآمد سالانه از حق بیمه درمانی برای خود و افراد خانواد خود استفاده خواهند نمود. از نیمه دوم سال 8431 تا بحال حدود 003 هزار نفر از روستائیان از تسهیلات بیمه درمان استفاده‏ مینماید و این امر نسبت به امکاناتی که برای دولت بوجود می‏آید روزبروز رو به توسعه است. سازمان بیمه اجتماعی روستائیان با تأسیس درمانگاه در مناطق روستائی و استخدام پزشک و پرستار و ایجاد بخش اورژانس از بیماران خود پذیرائی نموده و با عقد قرارداد بیمارستانهای‏ مختلف شهرستانها و تهران این منظور را تأمین و در مواقع ضروری با آمبولانس که در اختیار دارند بیماران را به بیمارستان منتقل مینمایند.
بعلت مشگل کمبود پزشک و پرستار و داروساز و قابله و تجهیزات فنی تا کنون 811 واحد درمانی در نقاط مختلف تأسیس شده ولی تدریجا بموازات فراهم شدن امکانات و مقدورات مالی‏ و فنی دولت تعداد درمانگاهها بمیزان مورد نیاز تمام روستائیان کشور افزایش یافته و روستائیان مشمول قانون بیمه‏های اجتماعی و خانواده‏های تحت تکفل و ولایت آنها در مقابل‏ حوادث ناشی از کار،بیماریها،از کارافتادگی و فوت و سایر موارد بیمه‏های اجتماعی از آن‏ استفاده خواهند نمود.اجرای این برنامه در پنج سال اول جنبه آزمایشی خواهد داشت و پس از انجام ارزشیابی در صورتیکه اصلاحاتی لازم باشد معمول و در سر تا سر کشور گشترش خواهد یافت.
5-سازمان فعالیتهای غیر کشاورزی:
باید توجه داشت که صنایع دستی روستائی علاوه بر فراهم نمودن موجبات اشتغال‏ عده‏ای از روستائیان می‏تواند منبع درآمد قابل ملاحظه‏ای برای کشور باشد.بطور نمونه‏ می‏توان گفت که صادرات فرش ایران سالها بعد از نفت بزرگترین رقم صادرات کشور را تشکیل‏ میداد.از سوی دیگر بعلت بالا بودن جمعیت روستائی نسبت بزمینهای تحت کش عده زیادی‏ از کشاورزان فقط در مدت محدودی از سال مشغول بوده وسابقا بیکاری و کم‏کاری در روستاهای‏ کشور محسوس بود.
 برای اینکه صنایع دستی روستائی از نظر کمی و کیفی اصلاح و موجبات اشتغال تعدادی‏ از روستانشینان فراهم گردد،سازمان فعالیتهای کشاورزی تأسیس و فراهم نمودن مواد اولیه‏ سالم و کوشش در توسعه بازارهای داخلی و خارج کشور برای محصولات و صنایع روستائی را برنامه کار خود قرار داده است.این سازمان ابتدا در شرکتهای سهامی زراعی فعالیت خود را شروع و با گسترش یک سری فعالیتهای هنری و صنعتی بیکاری را که با مکانیزاسیون نسبی‏ ایجاد می‏شود جبران نموده و سیستمی جدید برای درآمد اضافی برای روستائیان فراهم نموده‏ است.فعالیتهای این سازمان وسیله شرکتهای تعاونی روستائی در نقاط مختلف کشور گسترش‏ پیدا نموده و با استفاده از نتایج تحقیقات مرکز تحقیقات وزارت تعاون و امور روستاها و استخدام‏ کارشناسان برجسته موجبات احیای کارهای هنری و صنایع روستائی و اشتغال بیشتر نیروی انسانی‏ و از بین رفتن کم‏کاری و بیکاری فراهم گردیده است.
6-عمران و نوسازی روستاها:
تا قبل از انقلاب سفید ایران،نقش خلاقه روستانشینان و مسئله عمران و نوسازی روستاها در برنامه کلی توسعه اقتصادی مملکت کمتر بحساب می‏آمد،ولی اینک مسائل روستاها و سرنوشت روستائیان و عمران و نوسازی دهات در رأس برنامه‏های توسعه اقتصادی و اجتماعی‏ قرار گرفته است.
توسعه اقتصادی روستائی و عمران و نوسازی روستاها،نه تنها از نظر تأمین عدالت‏ اجتماعی و تعمیم استفاده از مزایای ناشی از توسعه اقتصادی به سطح روستاها قابل توجه است، بلکه اساسا از جهت اثرات غیر مستقیمی که در توسعه اقتصادی کشور دارد حائز کمال اهمیت‏ است و محیط روستاها را برای زندگی سالم‏تر و فعال‏تر آماده میکند.
عمران و نوسازی و توسعه فعالیتهای ساختمانی در روستاها از مظاهر بارز رشد اقتصادی‏ است،بطوریکه می‏توان گفت اجرای طرحهای مزبور همگام با صنعتی شدن کشور و توسعه‏ آبادانی شهرها نه تنها به تحقق برنامه‏های اجتماعی و تحرک اقتصادی کمک میکند،بلکه در استحکام و قوام زیر بنای جامعه ایران نیز نقش مؤثری خواهد داشت.
اثرات اجرای قانون اصلاحات ارضی در توسعه و عمران روستاها
اجرای قانون اصلاحات ارضی موجب شد تا زارعین از یک امنیت شغلی در حرفه خود برخوردار شوند.زارعین مالک با آزادی اجتماعی و اقتصادی که پیدا نموده‏اند زمینه را برای‏ اجرای برنامه‏های توسعه و عمران روستاها مساعد نموده‏اند.
یکی از اثرات سودمند اجرای قانون مترقی اصلاحات ارضی ایجاد حس اتکاء به نفس‏ در بین زارعین برای حل مسائل خود بود،در نتیجه توجه و درخواست روزافزون کشاورزان، دولت قسمت مهمی از بودجه عمرانی خود را به بهبود امور فنی و اجتماعی روستائیان اختصاص‏ داده است.
زارعین بتدریج به فلسفه تعاون و خودیاری پی برده و روز بروز مشارکت و همکاری در کارهای عمرانی را استقبال مینمایند.طبق آمارهائی که بدست آمده زارعین در سه سال 1431 9331 که ماقبل اجرای قانون اصلاحات ارضی است در 192 پروژه عمرانی که 05 درصد هزینه آنرا دولت کمک مینمود 55 میلیون ریال سرمایه‏گذاری نموده و در سه سال 5431-3431 یعنی در جریان اجرای قانون اصلاحات ارضی تعداد این قبیل پروژه‏ها به 647 پروژه افزایش‏ یافته و زارعین در پروژه‏های مزبور 821 میلیون ریال سرمایه‏گذاری نموده‏اند.
زمین‏دار شدن دهقانان انگیزه‏ای برای آبادانی روستاها و بهره‏برداری بیشتر و بهتر از زمین‏ ایجاد نمود و در نتیجه استفاده از ماشین‏آلات و کودهای شیمیائی در زراعت بمیزان قابل‏ ملاحظه‏ای افزایش یافت بطوریکه مصرف کود شیمیائی از 08983 تن در سال 0431،سال‏ قبل از اجرای قانون اصلاحات ارضی به 000973 تن در سال 1531 یعنی حدود ده برابر افزایش یافت.
طبق مطالعات بانک مرکزی ایران محصولات کشاورزی سال 1531 نسبت بسال 1431 ابتدای اجرای قانون اصلاحات ارضی بقیمت ثابت حدود 15 درصد افزایش پیدا نموده است. افزایش عملکرد کشاورزی موجب شد تا همانطوریکه لازمه اقتصاد پیشرفته است نیروی‏ انسانی مشغول بکار در این بخش بتدریج به بخش صنایع و خدمات جذب شوند.در سال 5331 بخش کشاورزی 65/3 درصد از نیروی انسانی را جذب نموده ولی این نسبت با وجود افزایش‏ جمعیت در سال 0531 به 74 درصد تقلیل پیدا نمود.
طبق آمار وزارت آموزش و پرورش استقبال زارعین به تشکیل مدارس موجب شده است‏ که تعداد دبستانهای روستائی در سالهای 1431-0431 و 0531-9431 از 2649 به‏ 84961 باب یعنی بیش از 07 درصد افزایش پیدا نمود.شاگردان این مدارس نیز طی این‏ مدت از 975ر776 به 042ر992ر1 نفر،بیش از دو برابر افزایش پیدا نموده است.
 استقبال از تشکیل کلاسهای مبارزه با بیسوادی بزرگسالان نیز موجب گردیده است که‏ همه ساله تعداد زیادی از روستائیان از نعمت سواد برخوردار شوند.طبق ارقام اداره آمار آموزش و پرورش این تعداد بزرگسالان روستائی که در کلاسهای سپاهی دانش سال 05-9431 شرکت نموده‏اند بالغ بر 898ر15 نفر شده است.
بر اساس آمار و ارقام منتشر شده در سال 5331 حدود 54/9 درصد از مردان و 22/4 از زنان در شهرها باسواد بوده‏اند،طی دهسال یعنی در سال 5431 درصد باسوادی در مردان‏ 16/6 درصد و در زنان 83/9 درصد افزایش یافته است.طی همین مدت در روستاها درصد افزایش یافته و بر اساس آمارگیری نمونه سال 0531 درصد زن و مرد باسواد در روستاها نسبت‏ به سال 5331 از 6/1 درصد به 02/4 درصد افزایش پیدا نموده است.
اعزام سپاهیان دانش و سپاهیان ترویج و آبادانی و سپاهیان بهداشت بروستاها نیز که‏ از سال 3431 شروع و از پزشکان فارغ التحصیل و لیسانسیه‏ها و دیپلمه‏ها تشکیل شده پدیده‏ بسیار جالب دیگری است از انقلاب شاه و مردم که بفرمان اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریا مهر و برای باسواد نمودن و تأمین آسایش جسمی و مداوای مریضها و بهداشت روستائیان نقاط مختلف‏ کشور اشتغال دارند.
طی دهسالی که از تشکیل این سپاه میگذرد 123 نفر در گروه‏های چند نفری شامل طبیب- دندانپزشک-داروساز و مددکار اجتماعی و همچنین 0457 نفر دیپلمه پس از دیدن آموزش‏ لازم بروستاها اعزام و منشأ انجام خدمتی مهم در زمینه بهداشت و مداوای مرضی در روستاها گردیده‏اند.
در بررسی نتایج اجرای قانون اصلاحات ارضی که در هفت منطقه مختلف کشور توسط مرکز تحقیقات وزارت تعاون و امور روستاها و مؤسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران بعمل‏ آمده حاکی از افزایش درآمد سرانه-بهبود بهداشت-کم شدن مرگ و میر و بالا رفتن درصد باسوادها و بالاخره کم شدن منازعات و مشاجرات بین زارعین در روستاها می‏باشد.
منابع و مآخذ مورد استفاده:
1-مجموعه قوانین اصلاحات ارضی.
2-سالنامه آماری 5331 و 1531 کشور-مرکز آمار ایران.
3-آمار کشاورزی سال 9331-مرکز آمار ایران.
4-گزارشات سالانه وزارت تعاون و امور روستاها از سال 7431 تا سال 1531.
5-اساسنامه سازمان مرکزی تعاون روستائی-وزارت تعاون و امور روستاها.
6-قانون و اساسنامه سازمان شرکتهای سهامی زراعی-وزارت تعاون و امور روستاها.
7-فعالیتهای وزارت تعاون و امور روستاها در زمینه تشکیل و اداره امور شرکتهای‏ سهامی زراعی و تعاونیهای تولید روستائی شهریور ماه 2531.
8-اساسنامه خانه‏های فرهنگ روستائی-وزارت تعاون و امور روستاها.
9-اساسنامه بیمه‏های اجتماعی روستائیان-وزارت تعاون و امور روستاها.
01-گزارشات سالانه سازمان عمران و نوسازی روستاها-وزارت تعاون و امور روستاها.
11-بررسی نتایج اصلاحات ارضی موضوع طرح شماره 4081-دانشگاه تهران مؤسسه‏ تحقیقات اجتماعی.