اوپک آسهآن سیتو سنتو آشنایی با سازمانهای بینالمللی
مقدمه:
نفت یکی از منابع بسیار با ارزشی است که در پیشرفت اقتصادی،تکنولوژیک و رفاه بشر سهم زیادی داشته است. این ماده در صنعت، کشاورزی،برآوردن نیازهای روزمره خانوادهها و جنگلهای زمینی،هوایی و دریایی اهمیت ویژهای دارد.در طول جنگ بینالملل اول و دوم، یکی از دلایل پیروزی متفقین، دستیابی انگلستان به چاههای نفت خاورمیانه و بخصوص ایران بود.منابع نفت در تمام دنیا پراکنده است.ولی قسمت اعظم آن در خاورمیانه،شمال افریقا،خلیج مکزیک، شوروی و آمریکا قرار دارد. خلیجفارس،به سبب آنکه قسمت زیادی از انرژی جهان غرب را تأمین میکند،اهمیت ویژهای دارد اگرچه این مادهء سحرانگیز باعث به وجود آمدن پدیدههای بیشماری شده که شیوهء زندگی را در اکثر جوامع دگرگون کرده و بر آسایش و راحتی ملل افزوده است،در قبال خیر و برکات خود،نگونبختیهای فراوان نیز به همراه آورده که تمام آن گریبانگیر صاحب نفت و به دور مانده از قافله فنون و تکنولوژی شده است.زیرا استعمارگران با تجاوز و دستاندازی بر منابع نفتی کشورها،از هیچ تلاشی در زمینه چپاول منابع دریغ نورزیدند و اقتصاد و سیاست و فرهنگ آنان را به بازی گرفتند. تا اینکه در سال 1960، سازمانی با هدف تضمین و پاسداری از منافع کشورهای صاحب نفت تحتعنوان «اوپک»به وجود آمد.
دلیل و چگونگی تأسیس اوپک:
تا پایان دههء 1950،تقریبا کلیهء تجارت نفت جهان خارج از کشورهای کمونیست و آمریکای شمالی،در اختیار هفت شرکت بزرگ چند ملیتی قرار داشت که به نام«هفت خواهران نفتی»معروفاند. این شرکتها در اوایل قرن بیستم میلادی برای به دست آوردن (به تصویر صفحه مراجعه شود) منابع جهانی نفت و بازارهای کشورهای مصرفکننده باهم به رقابت پرداختند.لیکن، پس از چندی فعالیتهای خود را براساس بند و بستهایی قرار دادند و به صورت تقریبا انحصاری در بازار جهانی عمل کردند.مهمترین این توافقها قرارداد«اکناکاری»یا قرارداد«حفظ شرایط موجود» و قرارداد«خط قرمز»در سال 1928 است.در طول سالهای متمادی،شرکتهای صاحب امتیاز نه تنها بر تقاضاهای بر حق کشورهای صادرکننده در زمینهء افزایش بهرهء مالکانه،مالیات و بهطور کلی درآمد دولتها در طی سالها توجهی نداشتند.بلکه کارها را به جایی رساندند که قیمت اعلام شدهء نفت خام را که مبنای وصول مالیات و در نتیجهء عواید نفتی کشورهای صادرکننده نفت بود،در حوزهء خلیجفارس در سالهای 1959 و 1960،به ترتیب بشکهای 18 سنت و 10 سنت کاهش دادند و در نتیجه کاهش قیمتهای اعلام شده نفت خام خلیجفارس و پایین آمدن هزینهء حملونقل با کشتیهای نفتکش،نفت خام خلیج فارس موقعیت رقابتی بهتری نسبت به نفت خام آمریکا و ونزوئلا در قارهء آمریکا به دست آورد.به این سبب دولت آمریکا برای جلوگیری از کاهش تولید داخل خود به وضع مقرراتی دربارهء محدودیت واردات نفت به آمریکا و سهمیهبندی آن اقدام کردند که ونزوئلا بزرگترین کشور صادرکنندهء نفت جهان، بیشتر از همه کشورها نگران سطح تولید و صدور و بالنتیجه میزان درآمد تنها محصول کشور خود شد.دولت ونزوئلا دو یادداشت اعتراضآمیز برای دولت انگلستان و دولت آمریکا ارسال کرد و در آنها از مقررات مربوط به سهمیهبندی واردات نفت آن کشورها ابراز کرد و خواست که بازار تعیین شدهای برای نفت ونزوئلا در نظر بگیرند.به دنبال بیثمر ماندن یادداشتهای دولت ونزوئلا به دولتهای انگلستان و آمریکا در اثر تماسهای دکتر پرزآلفونزو، وزیر نفت وقت ونزوئلا،با مقامات چهار کشور عمدهء صادرکنندهء نفت خلیجفارس، سازمان اوپک رسما به وسیلهء پنج کشور ایران،عربستان سعودی،کویت،عراق و ونزوئلا در چهاردهم سپتامبر 1960 در بغداد تأسیس گردید.در ابتدای تأسیس اوپک،این سازمان جدی گرفته نشد،حتی شرکتهای چند ملیتی تا سال 1971 یعنی یازده سال پس از تأسیس اوپک،این سازمان را به رسمیت نشناختند و حاضر به مذاکره با آن نشدند.گفتنی است که طرح اولیهء سازمان اوپک به سالهای قبل از 1960 میلادی برمیگردد.در سال 1949،مقامات رسمی ونزوئلا با کشورهای ایران، عراق،کویت،عربستان تماس گرفتند تا بهعنوان مهمترین تولیدکنندگان نفت،راجع به مسایل نفتی و دیدگاهها و تجربیات خود در زمینهء قیمتگذاری نفت گفتگو و تبادلنظر نمایند.از نظر تاریخی،این ملاقاتها نخستین گام برای تأسیس اوپک محسوب میشود.پس از آن در سال 1959،نخستین کنگرهء نفتی عرب در قاهره تشکیل جلسه داد و در آن با تشکیل یک کمیسیون مشورتی نفت موافقت گردید.
با عنایت به مطالبی که ذکر آنها شد میتوان دریافت که تشکیل سازمانی مانند اوپک از طرف کشورهای تولیدکنندهء نفت،که در اوایل نیمه دوم قرن بیستم جزو کشورهای محروم بودند،ضرورتی انکارناپذیر بود که عواملی نظیر کاهش قیمتهای اعلام شده در سالهای 1956 و 1960 نقش (به تصویر صفحه مراجعه شود) مؤثری در تسریع این ضرورت داشت علائه بر مسایل ذکر شده،عوامل غیرمستقیم دیگری نیز در تسریع تشکیل اوپک مؤثر بود که بهطور اجمالی به برخی از آنها اشاره میکنیم.
الف)اصرار زیاد کشورهای عربی برای همکاری در راه تشکیل و پیدایی سازمانی برای حفظ منافع خود.
ب)اختلاف کمپانیهای نفتی و کشورهای صاحب نفت بر سر تقسیم سود که این موضوع سبب تشدید همکاری بین کشورهای صادرکنندهء نفت در جهت تعیین گروهی قیمت نفت گردید.
ج)فعالیتهای دولت ونزوئلا
بهر شکل با تشکیل سازمان اوپک کشورهای تولیدکنندهء نفت توانستند تا حدودی در یک صف به صورت متحد و مقابل شرکتهای بزرگ نفتی ایستادگی و از حقوق حقه خود دفاع کنند.
اهداف سازمان اوپک:
در مورد اهداف اولیهء اوپک باید گفت که تحتتأثیر شرایط آن روزگار(قدرت شرکتهای چند ملیتی و ضعف شرکتهای صادرکنندهء نفت در برابر قدرتها)در اولین قطعنامهء کشورهای عضو هدفهای محدودی برای این سازمان تعیین کردند که شامل موارد زیر بود:
1-بازگرداندن قیمت اعلام شدهء نفت به سطح قبل از کاهش سالهای 1959 و 1960.
2-لزوم مذاکرهء قبلی شرکتهای نفتی با دول عضو دربارهء تغییر قیمتها.
3-جلوگیری از نوسانهای غیرضروری قیمتها به وسیلهء شرکتها.
4-همبستگی اعضا در صورت اعمال فشار شرکتهای نفتی به یکی از کشورهای عضو،به سبب اجرای تصمیمات اوپک و تنظیم میزان تولید به نحوی که درآمد ثابتی برای کشورهای عضو تأمین شود.
بعدها این اهداف گسترش یافت و موارد دیگری را شامل شد که از جمله انتقال کامل سهام و بازخرید کلیهء حقوق مربوط به نفت به وسیلهء دولتهای تولیدکنندهء نفت، تعیین و تعدیل و حفظ نرخهای تعیین شده نفت،بررسی وسایل تولید و صدور گاز طبیعی و سایر فرآوردههای انرژیزا و رسیدگی به مسایل مربوط به آن،بررسی نوسانهای پولی و تورم و اثر آن بر معاملات نفتی و قدرت خرید کشورهای عضو اوپک و رسیدگی به مسایل پولی و تعیین اساس جدید قیمتگذاری نفت بدون نفوذ دلار،ایجاد ازتباط با کشورهای غیرنفتی در حال رشد و کشورهای غیرمتعهد و سایر سازمانها و نهادها و ایجاد همکاری منطقی با کشورهای مصرفکنندهء نفت،ایجاد همبستگی بیشتر بین اعضای اوپک در مقابل تهاجمهای گوناگون،مشارکت بیشتر اوپک در پالایش نفت خام و ...
اعضای سازمان اوپک
گفتیم که پنج کشور ایران، عربستان،عراق،کویت ونزوئلا مؤسسان سازمان اوپک بودند ولی به تدریج 8 کشور دیگر نیز عضویت سازمان را به شرح زیر پذیرفتند.
قطر 1961
الجزایر 1969
لیبی 1962
نیجریه 1971
ابو ظبی 1967
اکوادور 1971
اندونزی 1962
گابن 1975
بنابراین در حال حاضر 13 عضو دارد.
طبق اساسنامه سازمان، کشورهای صادرکنندهء نفت، که منابع مشترکی با اعضای اوپک دارند میتوانند برای عضویت در سازمان تقاضا کنند.پذیرفتن عضو جدید، مستلزم موافقت کلیه اعضای مؤسس و دستکم اعضاست.
توضیح آنکه سه کشور لیبی،کویت و عربستان در سال 1968،اقدام به تأسیس سازمان کشورهای عربی صادرکنندهء نفت( AOPEC ) کردند که هدف از تأسیس آن سازمان،توسعهء همکاریهای میان کشورهای عرب صادرکنندهء نفت در سرمایهگذاری است که به صنعت نفت و کمک به انتقال تکنولوژی مربوط میشود و هیچگونه ارتباطی با قیمتگذاری سیاستهای نفتی ندارد مقر این سازمان در کویت است.
تشکیلات اوپک
تشکیلات اوپک در سه رکن کنفرانس،هیئت عامله و دبیرخانه خلاصه میشود. کنفرانس متشکل از عالیترین مقامهای سازمانی کشورهای صادرکننده است و معمولا از وزرای نفت،که رئیس هیئتهای اعزامی هستند، تشکیل میشود.هیئت عامله مرکب از نمایندگان کشورهای عضو است که اجرای تصمیمات کنفرانس را به عهده دارد و بر امور سازمان نظارت میکند.دبیرخانه امور اجرایی را تحت نظارت هیأت عامله انجام میدهد و دارای دبیرکلی است که نمایندهء رسمی سازمان است و اعضا او را انتخاب میکنند.بعلاوه اوپک دارای کمیسیون اقتصادی است که شرایط بازار را میسنجد و عوامل حاکم بر تجارت نفت را بررسی و قیمتهایی را به کنفرانس پیشنهاد میکند.به منظور خنثی کردن تبلیغات علیه اوپک،در پنجاه و چهارمین کنفرانس اوپک در سال 1979 آژانس خبرگزاری اوپک تأسیس شد.اوپک در 1975 صندوق ویژهء اوپک را تشکیل داد تا به کشورهای در حال توسعه کمک کند. صندوق با سرمایهء هشتصد میلیون دلار برابر 10 سنت از صادرات هر بشکه نفت دول عضو،شروع به کار کرد.
طبق اساسنامه اوپک، کشورهای صادرکنندهای که دارای منافع مشترک با اوپک باشند میتوانند در آن عضو شوند.عضویت اعضای جدید مستلزم موافقت کلیهء اعضای مؤسس و تصویب دستکم سه چهارم کلیه اعضاست.
نتیجهگیری
تمام کشورهای عضو اوپک از زمره ممالک در حال توسعه هستند و کاملا واقفاند که نفت فرصتی در اختیار آنها میگذارد تا بتوانند به خیزش اقتصادی برای توسعه و عمران دست یابند.مشروط بر اینکه بتوانند قبل از آنکه دوران سلطهء «طلای سیاه»به سرآید و ذخایر آنها ته بکشد به مرحله جهش اقتصادی برسند.به نظر میرسد که طلای سیاه یک ثلث قرن،همچنان سلطهء خود را حفظ خواهد کرد و نفت تا اواسط قرن دیگر مادهء اولیهء مهم و عمده باقی خواهد ماند.
آسهآن2
آسهآن در ژوئیه 1967 پس از سقوط سوکارنو در اندونزی به وجود آمد و وزرای خارجهء سنگاپور،فیلیپین،مالزی، اندونزی و تایلند آن را تدارک دیدند.هدف اصلی از تشکیل این سازمان آسیایی،تقویت پیمان نظامی سیتو بود که در سال 1954 برای جلوگیری از توسعه و نفوذ کمونیسم در جنوب شرقی آسیا پاگرفته بود.در ابتدا،آسهآن بهبود وضع اقتصادی کشورهای عضو را هدف قرار داده بود ولی پس از پیروزی ویتنام و انحلال پیمان سیتو در 1973 رنگ نظامی و سیاسی گرفت و آمریکا مصمّم شد تا به طرق گوناگون آن را تقویت نماید. کشورهای آسهآن برای تقویت همکاری اقتصادی و آزادی تجارت،موافقتنامههایی امضاء کردند که بعضی از آنها اجرا نشده است.طرحهای صنعتی آسهآن پس از کنفرانس بالی در سال 1976 اجرا شد. در سال 1980 در مانیل موافقتنامهء کشاورزی امضا شد و بانکی تأسیس گردید.در سال 1982،طرح سرمایهگذاری مشترک تصویب شد که شرکای مهم تجاری آن عبارتاند از ژاپن، امریکا،و بازار مشترک اروپا.
این سازمان با مساحتی بیش از سه میلیون کیلومتر مربع،جمعیتی بیش از سیصد میلیون نفر را در برگرفته است کمیته دایمی این سازمان هردو ماه یکبار تشکیل میگردد و ریاست آن را هریک از کشورهای عضو به مدت یک سال به عهده دارند.اجلاس وزرای آسهآن،سالی یک بار تشکیل میشود.
هدف سازمان براساس اساسنامه،برقراری آرامش در منطقه و ایجاد همکاریهای سیاسی و اقتصادی و علمی بین کشورهای عضو است و نقطه قابلذکر اینست که این سازمان از حمایت کامل غرب و بخصوص آمریکا برخوردار است.
سازمان پیمان آسیای جنوب شرقی(سیتو)3
در سال 1954،نمایندگان استرالیا،آمریکا،فرانسه، انگلستان،زلاندنو،پاکستان، فیلیپین و تایلند این سازمان را با امضای قراردادی به وجود آوردند و مقر آن در بانکوک بود.در سال 1965 پاکستان به سبب حمایت نکردن سیتو،از آن خارج شد و با سرنگونی ویتنام جنوبی در سال 1975 این سازمان کارایی خود را از دست داد و منحل شد.
سازمان پیمان مرکزی (سنتو)4
در سال 1958، کشورهای عراق،ترکیه پیمان نظامی بغداد را امضا کردند و در همان سال ایران،پاکستان و انگلستان به آن پیوستند و آمریکا بهعنوان عضو ناظر در کنار پیمان بود.در سال 1959 با دگرگونی وضع عراق و شروع حکومت عبد الکریم قاسم این کشور از این پیمان خارج شد.به این سبب،آن را پیمان مرکزی نامیدند و مقر آن که در بغداد بود،به آنکارا انتقال یافت.در سال 1976، به دلیل آنکه سنتو در مورد مسئله بنگلادش از پاکستان حمایت نکرد این کشور از سازمان کناره گرفت،با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران آثار این پیمان محو شد.
زیرنویسها:
(1). Organization of pe - trolium Exporting Countries .(C.E.P.O)
(2). Association of South - East Asian Natio.(AS . EAN
(3). South East Asia Treaty .( Organization(S.E.A.T.O
(4). Central Treaty organizea - . tion
منابع و مآخذ
(1)-رونون پیر،تاریخ روابط بینالملل و بحرانهای قرن بیستم، ترجمه احمد میر فندرسکی
(2)-صدر،جواد،تأسیسات و سازمانهای بینالمللی،تهران،1350
(3)-کلییار،آلبر،نهادهای روابط بینالملل،ترجمه هدایت الله فلسفی،تهران نشر نو 1368
(4)-مجلهء سیاست خارجی، وزارت امور خارجه.
(5)-مجلهء اطلاعات سیاسی، اقتصادی
(6)-مدنی،سید جلال الدین، مبانی و کلیات علوم سیاسی،تهران، 1370
(7)-مقتدر هوشنگ،تحولات سازمان ملل متحد،شیراز،دانشگاه شیراز،1349