احداث نخستين راه شوسه ايران،۸۲ سال پيش

راه سازي و خيابان كشي هاي مدرن تا پيش از دوره معاصر از اغلب شهرهاي كشور سابقه نداشت. در سوم اسفند سال 1299 خورشيدي مردم تهران شاهد كودتاي سردار سپه بودند به گونه اي كه نيروهاي نظامي بر همه امور مسلط شدند. پيدايش حكومت جديد در ايجاد راه ها، مرمت، نگهداري و امنيت آنها بسيار موثر بود. در سال 1301 خورشيدي با ايجاد اداره اي به نام اداره كل «طرق و شوارع در وزارت فلاحت و تجارت و فوائد عامه» سازماني براي سامان دهي راه هاي كشور و بهره برداري از آنها تشكيل شد. زمان آغاز احداث راه هاي شوسه براي حمل و نقل وسايل نقليه بايد از سال 1301 خورشيدي دانست. از اين سال به بعد مهندسان و متخصصان راه سازي به كار دعوت شدند و ساختن راه هاي عمده كشور آغاز شد. در اين دوران عمده برنامه هاي دولت در بخش راه سازي در راه هاي بندر انزلي، قزوين، همدان، كرمانشاه و قصرشيرين متمركز شده بود. در همين حال راه هايي چون راه هاي قزوين، تهران، قم، اراك و راه شيراز به بوشهر و همچنين راه جلفا و تبريز در اين سال ها بار ديگر تعمير و در برخي موارد تعريض شدند. عمليات عمراني براي تعمير اين راه ها به طور عمده شامل شن ريزي و تسطيح جاده، كنترل شهرها، تعمير پل ها و آب نماها بوده و بودجه اي كه در آن سال ها در اين بخش صرف شده نزديك به هشت ميليون ريال بوده است. بعدها و در سال 1304 يعني دو سال بعد اقدام براي ساخت هشت راه ديگر در كشور آغاز شد. تا اين زمان اعتبارات راه سازي را با گرفتن باج از مردم تامين مي كردند و مبلغ آن براي كل كشور حداكثر سه ميليون ريال بود اما در 19 بهمن سال 1304 خورشيدي با تصويب لايحه اي در مجلس، دريافت باج راه در «راه دارخانه» ها ممنوع و مقرر شد از وزن غير خالص صادرات و واردات كشور مالياتي به نام ماليات راه دريافت شود و به اين ترتيب ميزان اعتبار سالانه به پانزده ميليون ريال رسيد. از سال 1302 خورشيدي اداره كل طرق و شوارع وزارت «فوايد عامه» راه هاي كشور را به نواحي مختلف تقسيم و مسئولاني براي اداره امور تعمير و نگهداري آنها معين كرد. در اين تقسيم بندي جديد نواحي مختلف شماره گذاري شده و اداره هر ناحيه به يك نفر واگذار شد. در سال 1305 خورشيدي برنامه مدوني به نام «پروژه پيشنهادي ساختمان طرق در ايران» براي راهسازي تدوين شد كه مدت اجراي آن نه سال و هزينه آن حدود 450 ميليون ريال پيش بيني شده بود. بعدها و پس از چند سال كه اداره طرق و شوارع زير نظر وزارت فوائد عامه انجام وظيفه مي كرد، در تاريخ 27 اسفند سال 1308 قانوني از تصويب مجلس شوراي ملي گذشت كه به موجب آن وزارت طرق و شوارع تاسيس شد. در سال 1315 خورشيدي اين وزارت خانه به نام وزارت راه و بعدها در سال 1352 به نام وزارت راه و ترابري تغيير يافت. يكي از وظايف اصلي وزارت راه ايجاد ارتباطي بين شهرستان ها و مراكز استان بود. تا سال 1300 خورشيدي طول راه هاي شني و خاكي كشور سه هزار و 900 كيلومتر بود كه شرق و غرب و شمال و جنوب را به هم متصل مي كرد و بقيه راه ها به اصطلاح «مال رو» بود بعدها و تا سال 1320 خورشيدي طول راه هاي شوسه ايران به 24 هزار كيلومتر رسيد كه تنها 50 كيلومتر آن آسفالته بود. پس از حمله قواي متفقين به ايران، رشته كارها از هم گسست و وزارت راه كه با بودجه اندك نمي توانست كاري از پيش برد، بيشتر به راهداري مشغول بود. متفقين كه مي خواستند از راه هاي ايران براي ارسال اسلحه، مهمات و مواد غذايي به شوروي استفاده كنند، به مرمت، اصلاح و رفع نقص هندسي راه ها اقدام كردند. به طوري كه طول راه هاي آسفالته تا پيش از دهه 30 به 509 كيلومتر رسيد. در برنامه عمراني هفت ساله دوم، در فاصله سال هاي 1334 تا 1341 خورشيدي به توسعه راه هاي ارتباطي كشور توجه شد. در اين برنامه بر اساس نيازهاي كشور راه هاي جديد شناخته شد و در اين مسير به اصول فني و مهندسي بيش از گذشته پرداخته شد. كل راه هاي ساخته شده در برنامه دوم، اعم از راه هاي آسفالته و شني بالغ بر 5 هزار و 860 كيلومتر بود. در برنامه سوم آباداني كارهاي راه سازي با موفقيت به پايان رسيد. راه هاي ايران تا سال 1357 خورشيدي 56 هزار كيلومتر بود و همچنين 11 هزار كيلومتر راه روستايي در كشور وجود داشت. راه سازي و جنگ تحميلي در سال هاي نخست انقلاب كار راه سازي و راهداري به نحو چشمگيري ادامه يافت. اما با شروع جنگ تحميلي فعاليت هاي راه سازي به ويژه در مناطق جنگلي فروكش كرد اما تعطيل نشد. پس از جنگ تحميلي بار ديگر كار راه سازي با سرعت بيشتري آغاز شد به گونه اي كه شبكه جاده اي موجود در كشور تا سال 1379 بر اساس شناسنامه اي كه سازمان حمل و نقل جاده اي تهيه كرده است به 73 هزار و 568 كيلومتر آزادراه، بزرگراه، راه اصلي و فرعي رسيده است. زماني كه راه هاي ساخته شده توسط وزارت جهاد، وزارت كشور و وزارت صنايع و معادن نيز به اين رقم اضافه شود، طول راه هاي ايران به 190 هزار و 560 كيلومتر مي رسد كه از اين مقدار بيش از 90 هزار كيلومتر آسفالته است. در حال حاضر روند راه سازي در ايران ادامه دارد اما به رغم تلاش هاي صورت گرفته راه هاي كشور از امنيت كافي برخوردار نيستند. نيازهاي زندگي جديد، روند راه سازي در ايران را مانند بسياري ديگر از كشورها دگرگون كرده است و اكنون مهم ترين پروژه دولت احداث راه ترانزيت ايران است كه درياي خزر راه به آب هاي خليج فارس متصل مي كند. در هر حال راه به ظاهر، ارتباط دو شهر با دو منطقه را برقرار مي كند در حالي كه اين ارتباط بايد از جوانب گوناگون بررسي شود. واقعيت اين است كه راه نه تنها جاده اي است كه انسان و حيوان از آن عبور مي كنند بلكه راه يك پديده فرهنگي است و راه سازان در سال هاي اخير به اين نكته كمتر توجه كرده و در حقيقت از آن غافل بوده اند. منابع: 1. راه و راهسازي در ايران، منوچهر احتشامي، دفتر پژوهش هاي فرهنگي 2. راه سازي جلد يك، منوچهر احتشامي، تهران، دانشگاه آزاد اسلامي 3. راه هاي ايران، احمد خامي، جلد 2 تهران، كمسيون ملي يونسكو