رقابت روسيه در ايران از منظر گزارشگر اعزامى هيئت بازرگانى هندِ بريتانيا به جنوب شرقى ايران
ميان تاجر روسى تحتالحماية دولت و تاجر هند بريتانيايى و انگليسى رقابتى سخت جريان دارد. سالهاست كه حكومت روسيه به نفع خود در ايران كاركرده و تجارت و سياست اين كشور را به دقت شناسايى نموده است. روسيه اقدامات ويژهاى براى ترويج واردات توليد كنندههاى خود به ايران انجام داده است؛ تجارت روسيه از تمام ويژگيهاى نشأت گرفته از كمك دولتى برخوردار است.
دولت روسيه با پيروى از عقايد ام. ويت، كه روسها نهايت استفاده رااز آن بردهاند، به نحوى تجارت خود را حمايت و كمك مىكند كه دنيا را شگفتزده ساخته است. مواد خام كارخانهها و كارگاهها، مواد غذايى كارگران از مناطق معينى با قيمت بسيار ارزان وارد روسيه مىشود كه اين مواد غذايى به رعايا يا شهروندان معمولى تعلق نمىگيرد در حالى كه يك تعرفة گمركى سخت ورود كالاى هيچ يك از توليدكنندگان رقيب را مجاز نمىشمارد. كالاهاى ساخت روسيه كه از طريق راهآهن دولتى حمل مىشوند مشمول نرخهاى تخفيفى ويژهاى مىگردند، و اگر با كشتيهاى روسى حمل شوند به صاحبان كشتيها انعامهاى كلان تعلق مىگيرد. علاوهبر اين، وقتى كارخانهدار روسى به كشورى كه تجارت آزاد دارد كالايى صادر نمىكند دولت روسيه به اين كارخانهدار تخفيفى مىدهد كه معادل عوارضى است كه در گمرك بايد بپردازد.
بانك دولتى روسيه به تاجران ايرانى كه از روسيه كالا خريدارى مىكنند يا به روسيه كالا صادر مىكنند بيش از امكان يك بانك تجارى معمولى كمك مىكند. علاوهبر موارد فوق، بايد به خاطر داشت كه ايران در سرتاسر طول شمالى خود با بخشى از مرز آسيايى روسيه هممرز است و مردم هر دو منطقه ديدگاههاى تجارى مشتركى دارند. اين امر بازرگانان هر دو كشور را قادر مىسازد تا در سطح وسيعترى فعاليت كنند و از محدود كردن كالاى يك يا هر دو كشور اجتناب ورزند.
بخشى از ايران كه نزديك روسيه است به لحاظ طبيعى غنىتر و توسعه يافتهتر از جنوب ايران است. در اينجا تراكم جمعيت بيشتر است و مردمش پيشرفتهتر از اهالى جنوب كشورند. راههاى تجارى شمال ايران كوتاهترند و از هر لحاظ نسبت به راههاى جنوب برترى دارند. خطوط راهآهن ادامه پيدا مىكنند و به مرز ايران مىرسند، و راههاى كاروانرو را به مراكز توليدى روسيه مربوط مىسازند. اكنون بايد براى ماشينهاى حمل بار كه از روسيه به ايران مىآيند تعميرگاههايى بسازيم. جادههاى مربوط ساخته شدهاند، امتياز واگذار شده و طرح آن در دست اتمام است. هيچگونه وقفه يا نقصانى در خطوط تلگرافى وجود ندارد.
بدينترتيب بازارهايى را كه خالى از كالا مىشوند مىتوان مجددا از طريق روسيه اشباع كرد. واردكنندگان روسى مىتوانند ظرف سه ماه پس از تاريخ دريافت سفارش از طريق مراكز شمالى كالاهاى سفارش شده را تهيه كنند، در صورتى كه اين كار براى واردكنندگان انگليسى يا هندى دست كم شش تا هشت ماه طول مىكشد. اين بدان معنى است كه نه تنها سرماية آنها براى مدتى راكد مىماند بلكه بازار را نيز از دست مىدهند. مدت زمانى كه صرف تهية كالاهاى سفارشى در بازارهاى جنوبى مىشود آن قدر طولانى است كه باعث مىشود روسها بتوانند (با كمك بانك خود و سرمايه ذخيره خود در تهران، مشهد و جاهاى ديگر) پس از اتمام سرمايههاى محلى، از بازارهايى مانند كرمان، شيراز نيز بهرهمند شوند. در نتيجه همانطور كه هر بازرگان و كارخانهدارى مىداند، داشتن حق تقدم در بازار نوعى برترى محسوب مىشود و روسها از مزيت اين حق تقدم برخوردارند.
با تمام مزايا تعجبآور نيست اگر تاجر روسى با كارخانهداران انگليسىوهندىدرتمامبازارهاىايراندرشمالكرمانشاه،اصفهانويزدرقابت كندوپيشنهادبسيارمهمى را براى شركت در بازارهاى جنوبى مطرح سازد.
صرفنظر از يارانههاى مختلفى كه به كارخانهداران روسى داده شده، و نرخهاى ويژة مناسب با كالاهايشان در مسيرهاى راهآهن كه تا مرز امتداد يافته، ذيلاً به شرح روشهايى كه به منظور حمايت تجارت روسيه در ايران به كار مىروند مطرح مىكنم.
روش اول تخفيف كلى است كه بازرگانان و كارخانهداران روسى به مشتريان ايرانى خود مىدهند. اين تخفيف در مورد مثلاً، منسوجات از 6 تا 10 درصد است. بانك روسيه، با توجه به موقعيت خود كه قاعدتا بايد نسبت به اين معاملات كم سود بىاعتنا باشد، به مشترى ايرانى كمك مىكند، به او برات مىفروشد يا اسناد تخفيفى بسيار ارزانترى از آنچه در بازار آزاد وجود دارد در اختيار او مىگذارد.
اين بانك همچنين كالاهاى معينى را (عمدتا كتان) براى مشترى ايرانى خريدارى مىكند و آنها را به قيمتهايى مىفروشد كه تاجران معمولى، كه ناگزيرند با خريد و فروش آنها زندگى خود را بگذرانند، نمىتوانند با اين قيمتها رقابت كنند.
اين بانك همچنين از راههاى فرعى ديگرى نيز به تاجرانى كه از بازار روسيه خريد مىكنند كمك مىكند. مثلاً مالياتها و تمام هزينهها بايد طبق قوانين جديد گمركى ظرف زمان محدودى پرداخت شوند؛ از طرفى، هيچگونه روشى براى انباردارى امانات گمركى وجود ندارد و همچنين، ادارة كل گمركات هيچ اعتبارى را، آن طور كه در مورد اجاره دادن درآمدهاى مالياتى معمول است، منظور نمىكند. اين موضوع موجب نگرانى بيشترى مىشود و گاهى اوقات بر واردكنندگان، به ويژه بر تجار خردتر كه نمىتوانند هميشه براى ترخيص كالاهاى خود از گمرك در لحظة مقرر پول كافى در دست داشته باشند، فشار وارد مىآورد.
در اينجاست كه بانك روسيه به كمك آنها مىشتابد و اين در صورتى است كه از روسيه كالا وارد كنند. اين بانك صورتحسابها را مىگيرد و تنها با دريافت 2 درصد حقالعمل، كالاها را ترخيص و انبار مىكند. بانك در مقابل اين كار ضمانتنامه يا دستخطى دريافت مىكند كه تا شش ماه مهلت دارد و بهرة اندكى از 6 تا 8 درصد به آن تعلق مىگيرد. اين اقدام بانك به مشتريها براى پرداخت زودتر، حق انتخاب مطلوبى مىدهد كه براى تسويه بدهيهاى خود از نرخ غيرواقعى كمترى استفاده كند.
اگر يك مشترى بخواهد محمولة بسيار بزرگى را وارد كند و آن محموله بزرگتر از آن باشد كه بتواند آن را يكجا تحويل بگيرد بانك به او كمك مىكند تا محموله را در چند نوبت تحويل بگيرد، و نيز از طريق دريافت يك هزينه با نرخ معقول بقيه محموله را برايش انبار مىكند. وقتى اين مشترى اولين كالاى خود را فروخت و سرمايهاى به دست آورد بدهىاش را به بانك مىپردازد، بقيه كالاى خود را از انبار بيرون مىآورد، و سفارش ديگرى به روسيه مىدهد. اين موضوع نشان مىدهد كه مسئولان گمرك هيچ اقدامى در مورد ساخت انبارهاى گمركى انجام ندادهاند درحالىكه ساخت چنين انبارهايى ممكن است به سود روسيه نباشد.
بعضى از روشهايى كه بانك روسيه به منظور بازاريابى و جلب اعتماد و محبت ايرانيان به كار مىبرد گرچه از حيطة تجارت معمولى بانكى به دور است اما كارى قانونى است و ممكن است بانك شاهنشاهى ايران نكات مثبت مربوط به آن را تقليد نمايد. اين روشها عبارتند از حفظ صورت قيمتها و نمونهها، پذيرش و انجام دادن سفارشها و ترخيص و انبار كردن كالاها.
روسها شيوههاى ديگرى را نيز برا ى مختل كردن تجارت انگليس به كار مىبرند و باعث مىشوند كه بانك بريتانيايى با مشكلات و ناامنى مواجه شود. اين روشها رانمىتوان قانونى دانست. (رك: ملاحظات من ذيل بانكدارى)
نهتنها نرخهاى مخصوص راهآهن مرزى ايران، انعامها و بانك كشور در شمال به تجارت روسيه كمك كرده بلكه ترفندهاى مشابهى را بكار بردهاند تا تجارت روسيه را به جنوب ايران نيز بكشانند. كنسولهاى روسيه در شمال و جنوب ايران آنقدر فعالاند كه توجه هر بازرگانى را به تجارت روسيه جلب مىكنند. در مورد روشهاى تجارى كه روسها در جنوبشرقى ايران به كار مىبرند يعنى همان روشهايى كه در غرب و شمال لطمة زيادى به ما وارد آورده، هيچ كارى نمىشود انجام داد جز اينكه اوضاع را با ناراحتى نظاره كنيم. چاره اين مشكل آن است كه دولتهاى بريتانيا و هندوستان براى بهبود توسعة روابط تجارى با ايران كارى انجام دهند؛ در غير اين صورت سرمايهداران بريتانيايى بيش از پيش تحت فشار خواهند بود.
به «شركت كشتيرانى روسيه» كه كشتيهايش ميان اُدسا و بنادر خليج [فارس ]در رفتوآمدند، هر سال يارانه داده مىشود. هزينههاى آبراه نيز پس داده مىشود. اين موضوع باعث مىشود كشتيرانان روسى امتيازى به دست آورند تا بتوانند كالاهاى خود را به قيمتى در بازار بفروشند كه رقيبان خود را از ميدان به دركند. روسيه گر چه تا حد زيادى موفق شده است اما كاملاً هم نمىتواند بدين نحو عمل كند. اين كشور در مورد شكر و كتان رنگ شده و چوب تركيه موفقيت خوبى در منطقه شمالى به دست آورده تا حدى كه ايرانيها فكر مىكنند چوب تركيه از چوب انگليس كيفيت بهترى دارد.
حقيقت اين است كه كارخانهداران روسى، مانند كارخانهداران آلمانى، مايلاند سفارشهاى كوچك را انجام دهند و در صورت درخواست، شيوههاى جديدى ارائه دهند. كارخانهدار روسى از طريق كنسولگريهاى كشور خود و نيز گروه زيادى از دلالان تجارى زيركِ ارمنى در هر مقطع زمانى از نيازهاى مردم ايران باخبر مىشود زيرا اين گروه از تجار، زبان فارسى را مثل زبان مادرى خود به خوبى مىدانند، در بين مردم ايران مانند خود مردم و به راحتى زندگى مىكنند و اغلب مسلمان شدهاند. اين تجار به سليقهها و نيازهاى مردم توجه مىكنند و آن را برآورده مىسازند. آنها فكر نمىكنند كه اگر مدل يا رنگى در يك قرن پيش طرفدار زيادى داشته اكنون هم دارد؟ در يك كلام، اين تاجران به نيازهاى قديمى توجه نمىكنند بلكه به دنبال برآوردن نيازهاى روز مردم مىباشند.
به هر صورت تاجر بريتانيايى و هند بريتانيايى نبايد از رقابت روسها نسبت به خود بترسد حتى اگر آمار گمركات نشان دهندة موفقيت روسها در تجارت باشد. براى هر چيز محدوديتى وجود دارد و مشخص است كه چنين كمك يكجايى به اين صورت ممكن نيست از اين فراتر رود. امپراتورى پهناور روسيه، در چند سال گذشته، با شيوهاى بسيار مسرفانه، آن هم از طريق اخذ وام، زندگى كرده است. ملت روسيه غرق بدهى است. تودههاى مردم، كه نه سواد دارند و نه مهارت، در فقر بسر مىبرند و منتظر يك انقلاب هستند.
در واقع، رويارويى روسيه با بدهيهاى كلان و به سرعت فزاينده، بسيار دشوار است، و با عادات افراطگرايانة خود به زودى مجبور خواهد شد تا در مواردى صرفهجويى كند. ديدگاه روسيه هنوز ديدگاه قرون وسطايى است و گر چه در تقويت تجارت خود از امريكا هم پيشى گرفته است اما هنوز در پى آن است كه ناكاميهاى گذشته را در آينده جبران كند.
روسيه بايد به جاى صرفهجويى، هزينههاى زيادى را كه صرف ارتش و نيروى دريايى مىكند كنترل نمايد و برخى كاستىهاى موجود در فعاليتهاى تجارى را برطرف كند. كارخانهداران روسى در اين مورد خاص حتى كمك بيشترى نسبت به آنچه اكنون دريافت مىكنند، طلب نمودهاند. توليدكنندگان مواد پشمى خواهان وضعيتى مشابه با توليدكنندگان كتان مىباشند. توليدكنندگان پارچههاى كتانى دربارة موانع گوناگون و انعامها اعتراض مىكنند و مىگويند مجوزهايى كه اكنون دريافت مىكنند كفاف مالياتهاى وارد بر كالاها و هزينة مأموران را نمىدهد.
دولت روسيه نمىتواند شمع عمر خود را از هر دو سر روشن كند و اميدوار باشد كه اين شمع تا ابد روشن خواهد ماند.
تجار بريتانيا و هند بريتانيايى در كشاكش رقابت با روسيه مىتوانند با اطمينان بيشترى در پى دريافت كمك از دولت خود و نمايندگان كنسولى بريتانيا باشند.
چنين تصور مىكنم كه اينك فرصتى براى بريتانياى كبير پيش آمده تا با كمك هند در مقابل روسيه بايستد. هرگونه اقدامى نظير دادن يارانه، تخفيف و غيره كه براى تشويق تجارت هند از سوى بريتانيا انجام گيرد تا حد زيادى تقاضاها را افزايش خواهد داد. هر اقدامى كه بدينصورت در ايران انجام دهيم باعث مىشود فشار كمترى به ما وارد آيد زيرا از ثروت دو جانبة بريتانيا و هند تأمين خواهيم شد. زمانى فوايد حاصل از اين اقدامات مشخص مىشود كه در جهت برتر شدن تلاش كنيم.