آرشیو شرکت نفت ایران و انگلیس؛ دریچه‌ای دیگر بر تحقیقات ایرانی
یکی از غنی‌ترین منابع قابل تصور برای تدوین تاریخ معاصر ایران، خصوصاً تاریخ ایران در قرن بیستم، که اخیراً در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است آرشیو شرکت نفت انگلیس و ایرانِ سابق، بریتیش پترولیوم (BP) فعلی است که در حال حاضر در دانشگاه«واریک»شهر کاونتری در انگلستان مستقر می‌باشد. آرشیو مفصل و غنی این شرکت بین‌المللی نفتی که بیش از سه کیلومتر فضای کتابخانه‌ی دانشگاه را به خود اختصاص داده است شامل همه نوع اطلاعات فنی، مهندسی، اقتصادی، جغرافیایی، سیاسی، اداری و مدیریتی مربوط به عملکرد این شرکت طی 90 سال عمر رسمی آن می‌باشد.
از آنجایی که تاریخ شکل‌گیری این شرکت به «قرارداد دارسی» که در سال 1901 بادولت ایران بسته شد برمی‌گردد، تحولات نیم قرن اول فعالیت‌های این شرکت عظیم بین‌المللی نیز با تاریخ معاصر ایران عجین شده است. در این آرشیو تمام مدارک، مکاتبات، مراسلات و بررسی‌های کادرها، مسئولین و مدیران شرکت و همچنین نقشه‌های جغرافیایی و معماری و عکس‌های متعددی از تأسیسات و زندگی اجتماعی شرکت و غیره به صورتی دقیق و منظم طبقه‌بندی شده و از طریق فهرست کامپیوتری در محل آرشیو در اختیار پژوهشگران می‌باشد. مکان آرشیو در ساختمانی، جداگانه جنب کتابخانه ی اصلی دانشگاه واقع است. پژوهشگران می‌باید ابتدا شخصاً و به طور مستقیم از طریق مکاتبه با پست الکترونیک با مسئولین آرشیو تماس گرفته و با معرفی خود و موضوع تحقیق خود اجازه استفاده از آرشیو را به طور رسمی تقاضا کنند. 1
در صورت عدم امکان حضور مستقیم در محل آرشیو، برخی اسناد البته با هزینه‌ی نسبتاً بالا قابل تکثیر و ارسال از طریق پست می‌باشند ولی به نظر می‌آید که مسئولین آرشیو با اکراه با این نوع تقاضا برخوردکرده و ترجیح میدهند اسناد حضوراً و در خود محل آرشیو مورد استفاده قرار بگیرد.
به طور کلی مسئولین آرشیو نسبت به شیوه استفاده‌ی متقاضیان از این اسناد حساسیت زیادی نشان میدهند و اگر چه با پژوهشگران کمال همکاری و کمک را مبذول می‌دارند ولی در عین حال سعی می‌کنند با اعمال نظارت دقیق برنوع استفاده‌ای که از این اسناد به عمل می‌آید از «استفاده غیر مجاز» (و شاید منفی از دید شرکت و نسبت به شرکت) از منابع خود جلوگیری کنند. و احتمالاً به همین دلیل است که پژوهشگر موظف است پیش از دسترسی به این اسناد طی یک قرارداد رسمی با آرشیو متعهد شود که هر نوع رجوع مستقیم و نقل قول از مطالب آرشیو را پیش از انتشار مورد بررسی و تأیید مسئولین آرشیو قرار دهد تا صحت و دقت آن تأیید گردد. به هر حال باید در نظر داشت که این آرشیو یک شرکت خصوصی و انتفاعی است که در اختیار عموم قرار می‌گیرد و طبیعتاً مقررات و ضوابط خود را دارد. مهم در دسترس بودن این اسناد است و این که به محض شناسایی جدیت پژوهشگر، مسئولین آرشیو کمال همکاری را داشته و از هیچ کمک منطقی دریغ نمی‌کنند.
اسناد به صورت پرونده‌های جداگانه با شماره، تیتر، و موضوع علی‌حده به صورت رایانه‌ای طبقه‌بندی شده است. به طور مثال برای یافتن منابع مربوط به«مسکن در آبادان»فهرستی مشتمل بر 25 پرونده مختلف که در هر کدام به صورت مستقیم یا غیر مستقیم راجع به این موضوع اطلاعاتی دارند ارائه می‌شود. معمولاً هر پرونده یک توضیح مختصر دارد که طی یک پاراگراف اطلاعات اساسی و خلاصه محتوی پرونده را روی همان صفحه کامپیوتر ارائه می‌کند.
دقت و نظم فوق‌العاده‌ای که در تنظیم این آرشیو به کار رفته باعث شده پژوهشگر بتواند تمام زمان و نیروی خود را صرف بررسی اطلاعات موجود و نه یک جستجوی بی‌انتها برای یافتن مطلب بکند.
در مورد اهمیت این اسناد برای تاریخ معاصر ایران (و خاورمیانه) مشکل بتوان چیزی گفت که به اغراق شبیه نباشد. شرکت نفت ایران و انگلیس طی چهار دهه بزرگترین بنگاه صنعتی و اقتصادی، و همچنین بزرگترین کارفرمای خصوصی در ایران بود و فعالیت‌هایش نیز یکی از منابع اصلی درآمد ارزی کشور را تشکیل می‌داد، آن هم در حساس‌ترین دوره‌ای از تاریخ معاصر ایران که در خلال آن یا دولت مدرن در حال شکل‌گیری و استقرار بود و یامملکت در اشغال نیروهای بیگانه قرار داشت. از این رو رجوع به این آرشیو می‌تواند در وحله‌ی اول به برداشت ما از جنبه‌های مختلف تاریخ اقتصادی، سیاسی، و منطقه‌ای و اجتماعی نیمه اول قرن بیستم کمک شایانی بکند. خصوصاً که منابع این آرشیو تا به حال مورد بررسی پژوهشگران و مورخین قرار نگرفته‌اند. 2 شاید ذکر دو نمونه‌ی کوچک به روشن‌تر شدن مسئله کمک کند.
اعتصاب کارگران صنعت نفت در سال 1325 / 1946 بزرگترین اعتصاب صنعتی تاریخ ایران در دوره پیش از انقلاب 1357 بود. این اعتصاب گسترده باعث عقب‌نشینی هر چند موقت شرکت نفت، اقتدار حزب توده ـ آن هم موقت ـ و اقدامات پیشگیرانه‌‌ی دولت قوام شد که در نهایت به تحقق نسبی خواسته‌های کارگران و گذراندن قانون کار از مجلس منجر شد. در مورد این واقعه مهم تاریخی بررسی‌های متعددی صورت گرفته است3 که عمدتاً از منابعی چون اسناد وزارت‌های خارجه بریتانیا و آمریکا، تا حدودی آرشیوهای ایران، انتشارات و خاطرات فعالین تحرکات کارگری و حزبی و رجال سیاسی ایرانی و خارجی آن دوره، گزارش‌های سازمان بین‌المللی کار (ILO) و اتحادیه بین‌المللی کارگری بهره برده‌اند. اما آرشیو شرکت نفت که حاوی اسناد، گزارش‌ها و تحلیل‌های یکی از طرفین اصلی این اعتصاب می‌باشد هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است حال آن که مروری گذرا بر این اسناد گذشته از جزئیات جدید تاریخی، از دغدغه‌های مهم اقتصادی و مدیریتی گردانندگان پالایشگاه و صنعت نفت که در بطن وقایع بوده‌اند و در عین حال روحیه و طرز برخورد آن‌ها با مسئله نیروی کار و در خواست‌های آن‌ها و جمعیت بومی منطقه نکات در خور توجهی را در خود دارند.
یکی از مزایای مهم اسناد شرکت نفت، سهم آن در روشن شدن تاریخ جغرافیایی و تاریخ اجتماعی بخش‌های جنوب غربی ایران در این دوره است، موضوعی که در مقایسه با تاریخ سیاسی و تا حدی تاریخ اقتصادی کشور در ادوار مشابه بسیار تحول نیافته‌تر است. برای مثال تاریخ مشکلات و مسائل شهرسازی در شهرهای صنعتی جدید چون آبادان و مسجد سلیمان و مسئله وفق دادن نیروهای کار ماهر بومی با صنعت نوین از طریق ایجاد مؤسسات آموزشی، تفریحی و تغییر نوع مسکن و معماری مسکونی آن سامان از جمله موضوعاتی است که این آرشیو می‌تواند در مورد آن‌ها اطلاعات در خور توجهی در اختیار پژوهشگران قرار دهد. در عین حال این آرشیو می‌تواند در موردتاریخ فن‌آوری جدید و انتقال آن از خارج و نحوه‌ی پیاده کردن آن در خوزستان، تاریخ ادغام اقتصادی ایران در بازار جهانی از طریق تولید و صدور کالاهای مورد نیاز در سطح بین‌المللی، پدید آوردن دستگاه اداری مدیریتی مدرن درمملکت که زیربنای شرکت ملی نفت ایران و وزارت نفت بعدی شد، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققین قرار بدهد.
علاوه بر مضامین فوق باید در نظر داشت که شرکت نفت، دولت مرکزی ایران، و جامعه محلی خوزستان طی نیم قرن با یکدیگر تداخل و تعاملی دائم و گریز‌ناپذیر داشته‌اند و دینامیسم مسائل اساسی هر یک از آن‌ها ـ مثل جدال بر سر میزان اقتدار نخبگان محلی، میزان مسئولیت برای بوجود آوردن نهادهای نوین محلی ـ مانند شهرداری آبادان ـ حوزه اختیارات و مسئولیت نیروها و بازیگران محلی در مقایسه با دولت مرکزی و شرکت نفت، و چانه‌زنی و رقابت دائمی که بر سر این مسائل و دیگر موارد ذی‌ربط به رابطه‌ی دولت مرکزی ایران و جوامع محلی یک شکل خاص تاریخی بخشیده است. این خود از جمله دیگر مباحث مهمی است که این مجموعه اسناد می‌تواند برای روشن‌تر شدن آن مؤثر واقع گردد.
پانوشت‌ها:
1ـ بهترین شیوه تماس با این آرشیو از طریق پست الکترونیک به آدرس زیر می‌باشد
(greenk3@bp.com) و تلفن: 01203524517 و فاکس: 01203524523
2ـ تاریخ رسمی شرکت نفت بریتانیا اکنون در سه جلد توسط انتشارات کمبریج منتشر و در اختیار عموم می‌باشد. محتوای اصلی هر سه مجلد این تاریخ در مورد فعالیت شرکت نفت در ایران که پایگاه اصلی شرکت تا سال 1951 بود، می‌باشد. ولی به هر حال این تاریخ رسمی خود شرکت نفت است و در عین ناگفته گذاشتن بخش‌های مهمی از فعالیت‌هایش در مورد ساختار مدیریت و فعالیت‌های اداری و تولیدی و اقتصادی شرکت در دیگر نقاط جهان اطلاعاتی ارائه می‌دهد.
3ـ از جمله مهم‌ترین نمونه‌های آن عبارتند از یرواند آبراهامیان، «قوت‌ها و ضعف‌های جنبش کارگری ایران در سالهای 21 ـ 1320» در مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ترجمه‌ی سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نشر شیرازیه، 1376، صص 254 ـ 216.
تورج اتابکی «سندیکالیسم در ایران در فاصله سالهای 25 ـ 1320» الفبا، 6، پاییز 1363.
محمود طاهر احمدی، «درآمدی بر اتحادیههای کارگری خوزستان 5ـ 1323» فصلنامه گفتگو، شماره 25، پائیز 1378.
حبیب لاجوردی، اتحادیههای کارگری و خودکامگی در ایران، ترجمه‌ی ضیاء صدقی، تهران: نشر نو، 1369.