نگاهی به وضعیت اقتصادی – سیاسی ایران دوران بعد از جنگ جهانی دوّم

مدرنیزاسیونی که از یک قزاق بی سواد و فقیر بزرگ ترین سرمایه دار و ملک دار کشور را به وجود آورد و فساد را هم زمان با کشورهای همسایه (ترکیة آتاتورکی و افغانستان امان الله خانی ) به درون جامعه ای که در یک نبرد چند دهه ای و بلکه چند قرنی بارها پشت حریف را با نهضت های خود به خاک مذلت رسانده بود نفوذ میداد تا برای همیشه خیال آنان را راحت و تمام آثار مقاومت را برای همیشه محونماید. با شروع جنگ جهانی دوّم و علیرغم اعلام بی طرفی کشور توسط این دیکتاتور، نیروهای متّفقین از شمال و جنوب و غرب وارد ایران شدند و علیرغم دستور استقامت و دفاع، ارتش مدرن رضا خانی که در دو دهة تسلط او بیشترین هزینه ها در بین وزارت خانه ها را به خود اختصاص داده بود، نتوانست مقاومتی از خود بروز دهد و به راحتی و در طی چند روز و بلکه چند ساعت تسلیم گردید و رضا خان با ذلّت و خواری، جهت حفظ خود که نه! بلکه برای حفظ سلطنت فرزندش رو به سفارت انگلیس و فراماسون انگلوفیل مشهور محمّد علی فروغی آورد و آنان با ذلّت و خواری و گرفتن زهر چشم از او و فرزندش، نهایتاً پس از بررسی منافع خود فرزندش را جهت پادشاهی قبول ! و شخص او را پس از دو دهه خدمت برای استراحت ابدی آخر عمر ! به جزیرة موریس تبعید نمودند. ماجرای رفتن رضا خان و آمدن محمد رضا آنچنان تأسّف برانگیز است که دل انسان به حال این دو موجود زار، به درد می آید. رضا خان از ایران می رود آن هم علی رغم اینکه نخست وزیر آلمانوفیل خود متین دفتری را کنار و علی منصور انگلوفیل را به جای او می گذارد. لیکن در شهریور ۲۰ با توجّه به اینکه رضا خان مأموریت خود را انجام داده است و هر گونه مقاومتی را در کشور سرکوب و هر شخصیتی را که در کشور می توانست نیروی مؤثّری باشد را از سر راه برداشته بود و راه آهن و … را جهت برنامه های آتی اربابان خود آمده کرده بود و لذا دیگر در دوران آغاز یک جنگ همه جانبة جهانی نیازی به او نبود و خود او نیز باید قربانی می شد و کشوری که نقطة وحدت، حتّی در حدّ یک دیکتاتور ورشکسته، نیز نداشته باشد در این دوران ضروری ترین امر برای بقای متّفقین در برابر دشمنان خود بود. محمّد علی فروغی با در خواست التماس گونة رضا خان (قبل از رفتن ) آماده پذیرش مجدّد مسئولیت وزیری گردید. فروغی که از غرب زدگان و فراماسون های به نام بود، اوّلین نخست وزیر رضا خان بود و در دوران مبارزه عملی رضا خان با فرهنگ اسلامی (۱۴-۱۳۱۲) مجدّد به نخست وزیری برگزیده شد و در لحظات دلهره و یاس رضاخان و روزهای آخر سلطنت او و پس از اشغال ایران مجدّداً به نخست وزیری برگزیده شد تا بقای سلطنت در خاندان او را تضمین و به عنوان نخست وزیر اوّل محمّد رضا پهلویو به نمایندگی از سفارت انگلیس در تهران، تاج را بر سر او گذارد و بدین ترتیب جوان ۲۲ ساله ای که در دامان تاج الملوک (مادرش) و رضا خان (پدرش) وخانم ارفع(مربّی فرانسوی او که شوهر ایرانی اش فوت کرده وبه عنوان مربّی فرزند رضا خان برگزیده شده بود) پرورش یافت و در ادامه برای تحصیل علم به سوئیس رفت و در سوئیس نزد معلمین آنجا تحصیل کرد و در کنار دوستان جاسوس خود (پرون ) آمادة خدمت و ماموریت برای وطن خود گردید و ظاهراً به سلطنت رسید و دوران حساس اشغال ایران با پادشاهی او به سر آمد و فجایع عظیمی برای ملّت و کشور ایران پدیدار گشت. با اشغال کشور توسط متّفقین وضعکشور بیشتر به هم ریخت و فقر و فلاکت و قحطی و گرانی و بیکاری گسترده ای را بدنبال آورد. در دوران چهار سالة اشغال کشور ۲۴-۱۳۲۰ اوضاع اقتصادی کشور بسیار وخیم گردید و معیشت عمومی تنزّل و قحطسالی، توده های مردم را به روز سیاه نشاند. وضع پولی کشور در هم و تورّم شدید موجب رنج بیشتر عموم مردم را فراهم نمود. در عالم سیاست نیز نخست وزیران متعدّدی بر سر کار آمدند (۹ نفر طی ۴ سال ) و با سرعت افول کردند و دولت مستعجل بودند. آزادی نسبی بعد از سقوط یک دیکتاتور بر مملکت حاکم شد و احزاب متعدّدی بر سر کار آمدند و هر کدام مردم را به سوئی کشاندند و خواسته یا ناخواسته از تشکیل یک جبهة مردمی و متشکّل در پشت جبهة متّفقین جلو گرفتند. ________________________________________ دلائل وخامت اوضاع اقتصادی ایران : اقتصاد نا سالم دوران رضا خانی ۱)- تقلید از آتاتورک و ایجاد وگسترش صنایع سنگین و برنامه ریزی اقتصادی خارج از توان مالی ۲)- نبود نیروی انسانی ماهر ۳)- متّکی شدن تجارت خارجی به آلمان و شوروی (و بریدگی این ارتباط در دوران جنگ دوّم جهانی ۴)- عدم توجّه به بخش کشاورزی ۵) – رفتن به سمت اقتصاد پولی و سیاست های پولی نا مناسب که اقتصاد کشور را متزلزل می نمود بخصوص در سال های پایانی دوران رضا خانی. وضعیّت اقتصاد ایران پس از اشغال کشور ۱)- عدم وصول عواید پیش بینی شده در بودجة ۱۳۲۰٫ ۲)- بالارفتن عمومی قیمت ها ناشی از اشغال کشور و نداشتن برنامة صحیح تأمین ارزاق . ۳)- بالا بردن حقوق کارمندان دولت، با توجّه به ترقّی قمیت ها. ۴)- کمبود مواد غذایی به دلائل زیر : الف : اشغال راه آهن و وسایل حمل و نقل توسط متّفقین ب : احتکار ارزاق عمومی توسط سود جویان ج: ناتوانی دولت جهت جمع آوری محصولات کشاورزی د: عدم توان انتقال محصولات از نقاطی که فراوانی بود، به نقاطی که نیاز شدید و کمبود این مواد بود، به دلیل مصادرة وسائل حمل و نقل ایرانیان توسط متّفقین ۵- نیازمتفقین به ریال برای خرید غلآت از بازار ایران که موجب تورّم شدید گردید. حجم پول درخواستی و حجم تقاضای مواد غذایی بسیار بالا بوده است. ۶- حضور صد هزار نیروی متّفقین وصد هزارآوارة لهستانی آزاد شده از زندان شوروی در تهران علیرغم اینکه موافقت شده بود که مواد غذایی متّفقین باید از خارج تامین شود، آنان به بهانه های مختلف از جمله نبود کشتی و … محصولات خود را از داخل و با ارزان ترین قیمت تأمین می نمودند و در نواحی شمالی هم روسیه علاوه بر جمع آوری محصول و تأمین ما یحتاج نیروهای نظامی خود قسمتی را نیز به شوروی صادر می کرد و اصولاً به دلائل سیاسی متّفقین نمی خواستند مسئله قحطی و گرسنگی مردم حل گردد، تا مسئلة اشغال کشور از ذهن آنان فراموش گردد. برای حل مسئله چند بار از مجلس قانون گذشت اما هیچ تاثیری در حلّ مسئله نداشت. ۷- سیاست متّفقین نسبت به امور مالی ایران مخارج، ماهیانه نیروهای متّفقین در ایران عبارت بوده است از : الف: انگلیس ۰۰۰/۰۰۰/۳۰۰ ریال ب: آمریکا ۰۰۰/۰۰۰/۴۰۰ ریال ج: شوروی ۰۰۰/۰۰۰/۸۰ ریال اینها جهت دستمزد ۰۰۰/۱۲۵ کارگر ایرانی و هزینة نگهداری ارتش متّفقین بوده است. قرار بود ارز خارجی و طلا به جای ریال بدهند و یا کالا به ایران صادر کنند که عملاً هر دو را انجام ندادند. اصولاً به دلیل جنگ امکان تولید و صادرات آن نیز وجود نداشت و صرفاً وعدة های پوچ به مسئولین ایرانی تحویل داده شده بود : ۱- کالا : صنایع آن ها مشغول کار نظامی بود و امکان تولید کالا و صادرات آن به ایران اصولاً وجود نداشت. ۲- دادن طلا و ارز هم وضع اقتصادی آن ها در دوران جنگ را متزلزل می نمود. اوضاع سیاسی کشور در این دوران نخست وزیران کشور با سرعت سقوط می کردند و احزاب متعدّدی به وجود آمدند که بعضی از آنها احزاب دولتی بودند و چون خود دولت ها، دولت مستعجل بودند. مجلس چهاردهم در همین دوران اشغال، تشکیل شد و لیست مشهور ۸۰ نفرة کسانی که باید به مجلس بروند، توسط سفارت انگلیس به شاه جوانبخت! تحمیل شد و دکتر محمّد مصدّق به عنوان فرد اوّل این انتخابات از تهران، وارد مجلس شد.و آیت اللّه کاشانی که از تهران علیرغم تمام این تمهیدات رأی آورده بود، تحت فشار انگلیس صلاحیت نامه اش مورد تأیید قرار نگرفت و رد صلاحیت شد. در این دوره در حالی که شوروی به دنبال گرفتن امتیاز نفت شمال بود و آمریکا نیز به دنبال وارد شدن به این قضیه بود، درمجلس سیاست موازنه منفی مطرح و با گذشتن قانونی از مجلس دادن هر گونه امتیاز جدید به هر دولتی ممنوع گردید! و علیرغم پیشنهاد و در خواست عطف به ما سبق نمودن آن توسط تعدادی از نمایندگان، برای از این به بعد تصویب شد و انگلستان که در دورة استبداد رضاخانی با لطایف الحیل توانسته بود قرار داد دارسی را تجدید کند، خیالش راحت گردید. مصدّق پیشتاز این جریان بود. در همین زمان بسیاری از افرادی که جهت منافع انگلیس خطر ساز بودند، تحت نظر جاسوس مشهور انگلیس در دربار دستگیر و به زندان و یا تبعید فرستاده شدند که در این میان از آیت الله کاشانی که دست به فعالیت گسترده ای علیه متّفقین زده بود، می توان نام برد. اوضاع سیاسی کشور پس از پایان دوران اشغال متّفقین بعد از پایان جنگ دوّم و قبل از خروج خود، جهت حفظ منافع خود در کشور ایران هر کدام دست به اقداماتی زده بودند تا جای پای خود را محکم نمایند. شوروی این کشور با تشکیل حزب وابستة توده، به دنبال گسترش نفوذ خود در ایران بود و در سال های اوّلیة بعد از جنگ نیز با جریانات آذربایجان و پیشه وری این کار را انجام دادکه با توجّه به قیام مردم در آذربایجان و مسائل دیگر نهایتاً مجبور شد از این استان بیرون برود. آمریکا به دنبال جای پا و دستگیره هایی می گردید و با توجّه به این که سوابق استعماری از او در ایران بروز نکرده بود، تعداد زیادی از روشنفکران با خوش بینی در پی این بودندکه او را جانشین انگلیس نمایند و این زمینة بسیارخوبی برای نفوذ این ابر قدرت تازه نفس شده بود. انگلیس با توجّه به نفوذ دیرینه اش در ایران، به دنبال گسترش و تداوم نفوذ گذشتة خود که با بر پایی جنگ دوّم و خسارات عظیمی که این کشور دچار آن شد، در آن خلل وارد شده بود، می گردید و رقیب جدیدش آمریکا که با توجّه به دوری از منطقة جنگ و عدم وارد شدن خسارت به امکانات و نیروهایش برندة اصلی جنگ محسوب می شد، در حال گسترش نفوذ خود برای سلطه بر جهان بود. اینجا از سوی دیگر ملّت ایران دیکتاتوری و خفقان بیست سالة رضاخان و فقر و گرسنگی و تحقیر دوران جنگ موجب بیداری و آگاهی ملّت ایران ملّت ایران شده بود و شرایط سیاسی کشور حالت آتش زیر خاکستر داشت و آتش ضدیت با استعمارگران و وابستگان آنان در حال مشتعل شدن بود. مطرح شدن موضوع نفت و غارت آن توسط انگلیس، در حالی که ملّت ایران در فقر و فلاکت دست و پا می زد، به عنوان سلاحی که باید جهت رفع مشکلات ملّت ایران و استفاده از آن به عنوان وسیله ای جهت بیداری و قیام مردم ایران استفاده نمود، در دستور کار رهبران و بعضی روشنفکران دلسوز قرار گرفت. دربار و وابستگان انگلیس با به روی کار آوردن بعض وابستگان خود، به دنبال خلع سلاح ملّت ایران بر آمدند تا با تصویب یک قرار داد جدید البتّه با شرایطی بهتر از قبلزمینة اعتراضات مردمی را خنثی نمایند. در سال ۱۳۲۷ با بوجود آمدن قضیة ترور شاه در دانشگاه تهران بهترین بهانه بدست آمد و قبل از هر کس آیت الله کاشانی که منادی و زبان گویای مردم ایران در این جریان بود، به لبنان تبعید گردید. در جریان مجلس شانزدهمو به دنبال تقلّب در این انتخابات که منجر به ترور هژیر و ابطال انتخابات و بر پایی انتخابات جدید گردید با ابتکار بسیار زیبایی که به کار برده شد آیت الله کاشانی بعنوان کاندید مردم تهران انتخاب و پس از کسب آراء و با بدست آوردن مصونیت نمایندگی که در قانون اساسی مشروطه بسیار گسترده و نامحدود بود، به ایران بازگشت و رهبری مردمی مبارزة ملّی شدن نفت را به عهده گرفت. انگلیس برای سرکوب جریان مبارزة ملّی شدن نفت یکی از وابستگان خود (رزم آرا) را به نخست وزیری رساند و او به دنبال بستن قرار دادی با انگلیس جهت خنثی نمودن ملّی شدن صنعت نفت بود. فدائیان اسلام با ترور این مهرة دست نشانده و نظامی بی وطن موجب شدند تا وابستگان انگلیس آنچنان به وحشت بیفتند که درست در فردای روز ترور رزم آ لایحة ملّی شدن نفت که به مدّت چند ماه توسط کمیسیون نفت به ریاست دکتر مصدق تهیّه شده بود و از ترس رزم آرا و نمایندگان طرفدار او به مجلس آورده نمی شدبه مجلس ارائه گردد وطی دو هفته تمام مراحل تصویب آن در مجلسین شورای ملّی و مجلس سنا طی شده و در روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ با اکثریت قریب به اتّفاق آراء به تصویب برسد. بزرگی به او و در نتیجه به نهضتی که در قحط الرجال آن سالها بر دوش او قرار گرفته بود وارد ساخت. نگاهی به اوضاع اقتصادی و اجتماعی بعد از پایان جنگ دوّم درایران ۱- جمعیت : جمعیت ایران درسال ۱۳۲۰ (شروع جنگ ) در حدود ۷/۱۴ میلیون نفر بوده است که در پایان آن به ۹/۱۵ و در سال ۱۳۳۰ به ۱۸ میلیون نفر رسیده است: سال جمعیت شهری روستایی ۱۳۲۰ ۷/۱۴ ۳/۳ ۴/۱۱ ۱۳۲۵ ۹/۱۵ ۱/۴ ۸/۱۱ ۱۳۳۰ ۱۸ ۱/۵ ۹/۱۲ (اقتصاد ایران – جان باریر ) ۲- تولید ناخالص ملّی طبق برآوردهایی که به عمل آمده است برای سال های ۲۶ و ۲۸ به صورت زیر بوده است: ۱۳۲۶ ۴۸ میلیارد ریال ۱۳۲۸ ۴۲ میلیارد ریال (اقتصاد ایران – جان باریر ) - سرانه در حدود ۸۵ دلار ۳- شاخص هزینة زندگی (۱۰۰- ۱۳۱۵ ) و حجم پول منتشره سال شاخص (درصد ) حجم پول (میلیاردریال) ۱۳۲۰ ۲۰۶ ۱۸۰۰ ۱۳۲۱ ۳۳۱ ۲۶۹۲ ۱۳۲۲ ۶۴۷ ۵۵۰۳ ۱۳۲۳ ۶۱۹ ۷۷۶۲ ۱۳۲۴ ۶۲۴ ۷۵۵۰ ۱۳۲۵ ۶۰۱ ۷۸۰۰ ۱۳۲۶ ۶۶۰ ۷۸۰۰ ۱۳۲۷ ۷۱۱ ۶۶۷۲ ۱۳۲۸ ۶۱۸ ۶۲۷۳ ۱۳۲۹ ۵۸۴ ۷۲۶۵ ۱۳۳۰ ۶۲۳ ۷۸۰۰ اطلاعات اقتصادی و سیاسی شماره های ۵۶ و ۵۵ و۵۴ و۵۳ با شروع جنگ جهانی دوّم شاخص هزینة زندگی همگام با افزایش اجباری حجم پول، افزایش یافته است فشارهای شدید ی را بر دوش ملّت ایران وارد نموده است. برای رفع مشکل گرانی که ناشی از خریدهای متّفقین و بسته بودن بازارها وارداتی و نیز راهها بود، در سال ۱۳۲۴ برای واردات اقلام ضروری شروع به فروش ارز گردید و در ۱۳۲۸ با کاهش ارزش دلار ارز از ۱۲۸ریال به ۴/۸۹ ریال و کاهش حق گمرکی کالاهای وارده از انگلیس، واردات تشویق شد به صورتی که در سال های ۱۳۲۷ و ۱۳۲۸ به رکود صنایع داخلی منجر گردید، زیرا رقابت ایجاد شده پس از جنگ که با واردات کالا آغاز شد تا این سال ها ادامه داشت به صورتی که اکثر کارخانجات خصوصی و دولتی در معرض تعطیل قرار گرفتند و کشمکشهای اجتماعی و اعتصابات زمینة تعطیلی شدن بعضی از آن ها را فراهم آورد. ۴- در دهة ۱۳۲۰ اوّلین بار فکر کنترل فعالیت های اعتباری بانک ها از راه لزوم نگهداری ذخیرة قانونی، در سال ۱۳۲۵ به مورد اجرا گذاشته شد و مقدار آن ۱۵% سپرده های دیداری و ۶% سپرده های ثابت تعیین شد. درسال ۱۳۲۷ این نرخ بیشتر شد و بانک های خارجی مکلّف شدند ۵۵% سپرده های خود را نزد بانک ملّی تودیع کنند و تشکیل شعب جدید بدون اجازة این بانک ممنوع گردید و سپردن ارز معادل سرمایة بانک ملّی و اخذ ریال اجباری شد و این امر موجب مشکل شدن فعّالیّت بانک های خارجی و سهولت تأسیس بانک های ایرانی شد و اوّلین بانک ایرانی در ۱۳۲۸ با سرمایه ۱۰۰ میلیون ریال تاسیس گردید و این امر موجب شد درسال های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۰ یعنی در دوران نهضت ملّی شدن نفت، هفت بانک خصوصی و دولتی درایران تاسیس گردد و در بهمن ۱۳۳۰ یعنی ده ماه پس از ملّی شدن صنعت نفت و شش ماه پس از خلع ید از شرکت نفت انگلیس و اخراج آنان از ایران، بانک انگلیس همة شعب خود را در ایران ببندد و در ۱۳۳۱ نیز شعبه مرکزی خود را تعطیل نماید. ۵- تجارت خارجی تجارت خارجی ایران طی سال های جنگ و بعد از آن به شدّت افزایش یافته است. بر اساس جدول زیر مقدار واردات در سال ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۵ از جهت مقداری کاهش، لکن از جهت ارزش، افزایش یافته است که این امر نشانگر رشد سریع قیمت آنها می باشد. مقدار واردات در سال ۱۳۲۵ معادل سال مقدار واردات سال ۱۳۲۰ می شود، لکن از جهت ارزش به پنج برابر آن می رسد. ازسال های بعد از جنگ همراه با افزایش مقداری واردات، ارزش آن نیز در حال افزایش می باشد. صادرات ایران طی مدّت ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ از جهت مقداری دو و نیم برابر و از جهت ارزشی نه برابر شده است. طی این سال ها تنها در سال های ۲۸- ۱۳۲۶ صادرات ایران کاهش یافته است که دلیل آن تحریم خرید کالاهای ایران توسط شوروی بوده است و در سال ۱۳۲۷ نیز سرما ی شدید، محصولات صادراتی ایران راکاهش داد. در سال ۱۳۳۰ قرار داد مجدّدی بین ایران و شوروی بسته شد که موجب توسعة مجدّد صادرات ایران از این سال به بعد شد. موازنة تجاری ایران طی دهة ۱۳۲۰ کلاً دچار کسری بوده است و تنها در سال های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۲ و۱۳۳۱ دارای موازنة مثبت شده است. بیشترین کسری تجاری درسال ۱۳۲۸ در طیّ این دوره به مبلغ ۵ میلیارد ریال وجود داشته است. این کسری موازنه شدید از راه هزینه نمودن موجودی طلا به ارزش ۲۲۶ میلیون ریال که دولت ایران طی دوران جنگ بابت استفادة متفقین از راه آهن و امکانات دیگر به دست آورده بود و یا افزایش بدهی های کوتاه مدّت به ارزش ۱۱۲۵ میلیون ریال و یا تقلیل دارایی های کوتاه مدّت خود به ارزش۱۸۰۰ میلیون ریال، تامین شده است. پس از جنگ بازار ایران بر روی کالاهای وارداتی گشوده شد و کمبودهای دوران جنگ بازار مناسبی برای تولیدکنندگان خارجی بوجود آورد. برنامة اوّل با ۲۱ میلیاردریال هزینه کرد در تمام بخش های اقتصادی، این موضوع را تشدید نمود. واردات وسائل نقلیه، فلزات و محصولات فلزی و ماشین آلات و مواد اوّلیة صنعتی مرتّباً در حال افزایش بود و سهم نسبی آن از ۲۸% در سال ۱۳۲۵ به ۴/۳۴% در سال ۱۳۲۸و ۱/۴۱% در سال ۱۳۳۳ رسیده است. کالاهای مصرفی مانند شکر، چای، پارچه، مانند سال های قبل از جنگ، بخش عمده ای از کل واردات کشور را تشکیل می دهد. اگر چه بر اثر اختلاف با شوروی در سال ۱۳۲۷ از ۴۵% سال های قبل به ۱۷% کاهش یافت. صادرات کشور نیز بیشتر همان کالاهای صادراتی قبل، مانند قالی و پنبه و خشکبار و شیر و برنج و پوست بوده است و البتّه در بعد از جنگ اهمیت بیشتری یافته است. در بین کالاهای صادراتی، پنبه در درجة اوّل قرار داشته است و در صد صادرات فرش تغییر چندانی ننموده است و در سال های پایانی نیز یه شدّت کاهش یافته است. در هر صورت بر اثر جو روانی دوران جنگ، پس از جنگ سیاست افزایش واردات در پیش گرفته شد و طی سال های ۲۹- ۱۳۲۶ : - حجم واردات از ۲۶۲ هزار تن به ۵۰۳ هزار تن رسید. - ارزش واردات از ۴۷۰۵ میلیون ریال به ۶۲۴۲ میلیون ریال رسید. از جهت دلاری طی ۴ سال فوق: واردات ۶۸۶ میلیون دلار صادرات ۲۹۲ میلیون دلار کسری ۳۹۴ میلیون دلار که تقریباً حدود۴۰۰ میلیون دلار از ذخایر ارزی کشور را صرف آن شد و مشکلات زیادی برای صنایع از جهت رقابت با تولید کنندگان خارجی ایجاد گردید. متأسّفانه برنامه ریزی در ایران به مدّت چهار سال بعد از جنگ طول کشید و در این مدّت دو سوّم از ذخایر ارزی به دست آمده در دوران جنگ، صرف سیاست واردات شده بودو در این زمان به دلیل هزینه کرد عجولانة این ذخایر برای واردات کالاهای مصرفی، دیگر امکان ارزی اجرای برنامه وجود نداشت. در سالهای ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۲ عمّال شرکت نفت انگلیس و وابستگان دربار و فئودال ها در مجلس با تصویب نکردن بودجة دولت ها و محدود کردن آزادی سیاست گذاری و برنامه ریزی، عملاً مملکت را به سوی ورشکستگی و سقوط کشاندند. ۶- اعتبارات وزارتخانه ها تا پیش از برنامة اوّل اعتبارات جاری به شدت افزایش یافت لکن با توجّه به تورّم موجود هزینه های واقعی به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش یافت. جدول زیر تا حدودی وضعیت اعتبارات در این سال ها را نشان می دهد. اگر چه به دلیل انتشار و گزارش عملکرد تنها بر اساس اعداد بودجه (یعنی فقط پیش بینی سال بعد) اعتبارات چهار وزارتخانه مهمّ در بودجة عمومی ۱۳۲۷-۱۳۲۰ (میلیون ریال ) وزارتخانه ۱۳۲۰ ۱۳۲۱ ۱۳۲۲ ۱۳۲۳ ۱۳۲۴ ۱۳۲۵ ۱۳۲۶ ۱۳۲۷ جنگ ۵۹۳ ۷۰۰ ۱۰۰۰ ۱۱۱۷ ۱۰۹۶ ۱۵۴۵ ۱۴۷۹ ۱۶۵۱ صنایع و معادن بازرگانی ۹۹۶ ۴۳۳۰ ۲۵ ۲۶ ۲۶ ۳۹ ۴۲ ۴۱ راه ۱۰۹۲ ۲۶۳ ۱۴۳ ۲۱۸ ۱۷۹ ۲۳۱ ۴۲۹ ۱۱۷ فرهنگ ۱۹۵ ۱۷۷ ۲۵۲ ۳۰۶ ۳۸۰ ۵۰۸ ۵۶۶ ۶۷۵ کشاورزی ۱۲۲ ۱۰۰ ۱۷۱ ۱۸۶ ۱۷۶ ۱۸۰ ۱۹۳ ۷۴ کل وزارتخانه ها ۴۱۴۷ ۳۰۳۸ ۳۱۹۸ ۴۴۱۹ ۴۳۱۲ ۵۹۹۵ ۸۰۲۱ ۵۸۳۹ با توجّه به نکته ای که در فوق اشاره شد و کاهش اعتبارات واقعی، اعتبارات جاری صنایع و معادن و بازرگانی و راه و کشاورزی کاهش نیز داشته است و تنها اعتبارات جاری دو وزارتخانه، علیرغم اینکه اعتبارات کل چندان افزایش نیافته است، در سال ۱۳۲۷به شدّت نسبت به سال ۱۳۲۰ افزایش یافته است و این دو وزارتخانه عبارتند از : وزارت جنگ که حدود ۵/۲ برابر و وزارت فرهنگ که ۵/۳ برابر شده است . ۷- با توجّه به اینکه در این دوران آمریکا هم زمان با جنگ در کنار متّفقین جهت آیندة حضور خود در ایران برنامه ریزی می نموده و برای سلطة خود در آینده زمینه را فراهم می ساخته است، به دادن وام و کمک های نظامی و اقتصادی به ایران پرداخته است: کلّ کمک ها در سال ۱۳۲۵ ۲۶ میلیون ریال کلّ کمک ها درسال ۱۳۲۸ ۳۳ میلیون ریال کلّ کمک های نظامی در سال ۱۳۲۸ ۱۷ میلیون ریال کلّ وام و کمک اقتصادی درسال ۱۳۲۸ ۱۷ میلیون ریال ۸- سال واردات ماشین آلات کل صنایع غیر از نساجی تن/ متریک واردات ماشین آلات کل صنایع، غیر از نساجی میلیون ریال واردات ماشین آلات صنایع با نساجی تن/ متریک واردات ماشین آلات صنایع با نساجی میلیون ریال ۱۳۲۰ ۱۷۲۱ ۲۰۹۷۶ ۱۷۵۵ ۲۱۶۰۱ ۱۳۲۱ ۲۱۹ ۳۲۹۰ ۷۷۱ ۷۰۱۵ ۱۳۲۲ ۳/۵۸ ۱۵۵۱ ۸۷ ۲۳۱۰ ۱۳۲۳ ۱۶۸ ۲۹۲/۷ ۱۷۱ ۴۵۶/۷ ۱۳۲۴ ۲۶۴ ۷۵۳/۱۰ ۲۷۳ ۳۰۱/۱ ۱۳۲۵ ۲۱۴۱ ۵۱۹/۴۵ ۲۱۵۰ ۸۷٫/۴۶ ۱۳۲۶ ۱۴۴۸ ۲۳۰/۵۶ ۱۶۹۵ ۲۶۱/۶۴ ۱۳۲۷ ۱۵۱۳ ۰۲۳/۶۴ ۱۶۸۱ ۵۶۶/۷۳ ۱۳۲۸ ۳۶۷۸ ۱۷۷/۱۵۸ ۵۸۱۲ ۲۷۶/۲۴۵ ۱۳۲۹ ۶۲۹۳ ۲۷۰/۲۴۴ ۸۶۰۲ ۶۱۴/۳۳۲ ۱۳۳۰ ۷۴۵۹ ۹۸۶/۲۸۵ ۹۱۵۸ ۵۷۶/۳۷۲ همان طور که ملاحظه می شود واردات ماشین آلات سرمایه ای به کشور طی سال های جنگ به شدّت کاهش یافته ولی بعد از پایان جنگ مجدّداً شروع به افزایش نموده است و در سال های پایانی دهه که برنامه ریزی آغاز شده است، واردات ماشین آلات در کلیة صنایع به شدّت افزایش یافته است و در سال ۱۳۳۰ در حدود ۴-۳ برابر شده است. ۹ – سرمایه گذاری در زمینة راه آهن : در سال های آخر دوران حاکمیّت رضا خان رقم سرمایه گذاری به شدّت افزایش یافت و در سال ۱۳۱۷ راه آهن (جنوب – شمال ) افتتاح شد. لکن پس از افتتاح راه آهن و بخصوص در دوران جنگ این سرمایه گذاری به شدّت کاهش یافت و به چیزی در حد صفر رسید. در سال های پس از جنگ مجدّدا به توسعه راه آهن توجّه گردید، اگر چه نسبت به قبل از جنگ بسیار ناچیز است. هزینة سالیانه جهت راه آهن (میلیون ریال جاری ) و (تن) سال تن میلیون ریال ۱۳۱۷ ۱۲۰۱۳ ۷/۵۰ ۱۳۱۸ ۷۹۹۶ ۲/۱۷ ۱۳۱۹ ۱۰۲۱ ۳/۵ ۱۳۲۰ ۶۴۰ ۹/۱ ۱۳۲۱ ۳۵۸ ۶/۵ ۱۳۲۲ ۹/۱۲ ۱/۰ ۱۳۲۳ ۱۶۱ ۹/۰ ۱۳۲۴ ۲۵۶ ۹/۴ ۱۳۲۵ ۸۳۱ ۸/۹ ۱۳۲۶ ۵۶۶ ۴/۳ ۱۳۲۷ ۱۸۴۰ ۴/۱۴ ۱۳۲۸ ۱۲۱۹ ۹ ۱۳۲۹ ۱۰۶۲ ۲۵ ۱۳۳۰ ۵۴۸ ۲۰ ۱۳۳۱ ۳۲ ۶/۳ ۱۳۳۲ ۳۲۰۰ ۶/۲۱۷ با پایان جنگ و نیزبا شروع برنامه ریزی در سال ۱۳۲۷ توجّة ویژه ای مجدّداً به تعمیر و نگهداری و توسعة راه آهن گردید، اگر چه با توجّه به کاهش ارزش ریال حدّاقل در این دهه، با توجّه به هزینه های جاری که جهت این امر شده است با محاسبة هزینه های واقعی، توجهی که قبل از جنگ به راه آهن شده است ملاحظه نمی گردد. ۹- برنامة هفت سالة اوّل این برنامه که اعتباراتش در کلّ ۲۱ میلیارد ریال بود، به دلیل هم زمانی با نهضت ملّی شدن نفت و محاصرة اقتصادی ایران به طور کامل به اجرا درنیامد. میزان اعتبارات این برنامه، به صورت زیر در بخش های مختلف تقسیم شده بود: میزان اعتبارات برنامة اوّل ۱۳۳۴ – ۱۳۲۷ میلیون ریال (سهم درصد ) کشاورزی ۵۲۰۰ ۷/۲۴ ارتباطات شامل راه و راه آهن و بنادر و فرودگاه ۵۰۰۰ ۸/۲۳ صنایع و معادن ۳۰۰۰ ۳/۱۴ تاسیس شرکت اکتشاف نفت ۱۰۰۰ ۸/۴ پست و تلگراف ۸۰۰ ۸/۳ امور اجتماعی و شهری ۶۰۰۰ ۵/۲۸ جمع ۰۰۰/۲۱ ۱۰۰ محل تأمین اعتبارات بصورت زیر بوده است : ۱- در آمد نفت ۷۸۰۰ میلیون ریال ۲- وام از بانک ملّی طی ۷ سال ۴۵۰۰ میلیون ریال ۳- وام از بانک جهانی ۶۷۰۰ میلیون ریال (۳۲% کلّ اعتبارات ) ۴- وام از مؤسّسات خصوصی ایران ۱۰۰۰ میلیون ریال ۵ – از محل فروش دارائی های دولت ۱۰۰۰ میلیون ریال پایان منابع و مأخذ هایی که به آن رجوع شده است: ۱- اقتصاد ایران ج. باریر ۲- از سید ضیاء تا بازرگان ناصر نجمی ۳- ظهور و سقوط سلطنت پهلوی خاطرات ارتشبد سابق حسین فر دوست ۴- سقوط شاه فریدون هویدا ۵- مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی جیمز بیل ویلیام راجرلویس کاوه بیات و عبدالرضا هوشنگ مهدوی ۶- نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق محمد صادقی تهرانی ۷ ۸- تاریخ معاصر ایران ( جلد ۲) پیتر آوری محمّد رفیعی مهر ۹- فراموشخانه و فراماسونری در ایران جلد ۳ اسماعیل رائین ۱۰- اقتصاد سیاسی ایران دکتر محمد علی کاتوزیان محمّد رضا نفیسی – کامبیز عزیزی) ۱۱ – مجلة پیام انقلاب شمارة ۲۸ اسفند ۵۹ ۱۲- نفت، قدرت و اصول مصطفی علم، غلامحسین صالحیار ۱۳- مجلات بانک ملّی دهة ۲۰ ۱۴- اطّلاعات اقتصادی سیاسی شمارة ۵۶- ۵۳ ۱۵- اقتصاد ایران دکتر ابراهیم رزاقی ۱۶- تاریخچة سیاسی سی ساله بانک ملّی انتشارات بانک ملّی ۱۷- اهمیت استراتژیکی ایران در جنگ جهانی دوّم همایون الهی (ترجمه از متن آلمانی ) ۱۸- بانک مرکزی و تجربیات پولی ایران هوشنگ شجری ۱۹- تاریخ سیاسی معاصر( جلد اوّل ) جلال الدّین مدنی ۲۰- سالهای ملّی شدن صنعت نفت حسین مکّی - خاطرات دوست صمیمی کودکی و بزرگ سالی محمد رضا پهلوی، ارتشبد فردوست بسیار جالب و وضعیت روحی و روانی هر دو را به خوبی نشان می دهد. به کتاب ظهور و سقوط سلطنت پهلوی – خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست مراجعه شود. - جاسوس بسیار کار کشته اانتلیجنت سرویس انگلیس که سوئیسی الاصل بود و در سوئیس به عنوان نظافتچی مدرسه، زمینة.رفاقت با شاه را ریخت و در ایران در سالهای بعد بعنوان……………………………………. - به نمایندگی از جانب سفارت انگلیس و از جانب جاسوس اول آنها (ترات ) و تمام وابستگان آنان در ایران. - دستمزد کارگران ایرانی ۴ سنت در روز (۵/۱ریال) و ۵۰ بار کمتراز حداقل تعیین شدة قانونی بود و با همدستی آمریکا و انگلیس آنچنان قوانینی گذشت که کسی جرأت کوچکترین حرکتی را نداشت. مثلاً کسی که از جایی اخراج می شد هیچ جای دیگری او را استخدام نمی کرد. - در این تاریخ آمریکا قرار دادهایی با شرایط بهتر از انگلیس با بعض کشور های همسایه ایران منعقد نموده بود. - شکست نهضت ملّی شدن نفت قشر روشنفکران ملّی گرا را که با توجّه به رونق تفکّرات ناسیونالیستی در جهان سوّم در آن دوره این نهضت دل خویش نموده بودند سر خورده نمود. بصورتی که جریان فرار مغزها پس از این تاریخ به شدّت رواج و رشد یافته است. - بانک مرکزی در ایران در سال ۱۳۳۹ تأسیس شد و قبل از آن بانک ملّی وظایف یک بانک مرکزی را نیز بازی می نمود. - مجموع ذخایر ارزی دوران جنگ ۶۵۰ میلیون دلار بوده است. در دوران اشغال ایران دولت انگلیس با در اختیار گذاشتن معادل این مبلغ لیر انگلیس که آن زمان ارز مسلط بود از دولت ایران ریال دریافت نمود و جالب توجه این بود که دولت ایران تا پایان جنگ حق خرید با این لیرها را نداشت!