استعفاي مستوفیالممالک و انتصاب مهدی قلی هدایت از سوي رضاشاه در اسناد وزارت خارجه آمريكا
اخراج مستشاران مالي آمريكايي مهمترین حادثه نیمه اول سال 1927 بود. در این قسمت تغییرات متعددي را که پيش از این حادثه در کابینه رخ داد توصیف خواهيم کرد. در 2 مه 1927، فیلیپ از استعفا ميگويد: «احتراماً به اطلاع ميرساند که میرزا مهدی قلیخان هدایت (مخبرالسلطنه) به منظور تصدي رياست دیوان عالی تميز از سمت خود در کابینة مستوفی استعفا داده است. مخبرالسلطنه در دوران تصدی وزارت فوائد عامه بيشتر به داشتن انرژي و جسارت رسمي معروف بود تا به قدرت اجرايي و سازندگي. او با انتصاب زينالعابدين خان رهنما، مدير و مالک روزنامة ايران، بجاي مصطفی قلیخان بیات در سمت معاونت وزارت فوائد عامه نه تنها گزینه مناسبی را انتخاب نکرد بلکه انتقاد زيادي را نيز برانگیخت... يک هفته پس از کنارهگیری مخبرالسلطنه، از آقای علاء شنيدم که به او پيشنهاد تصدی وزارت فوائد عامه را دادهاند. او گفت که تمايلي به قبول اين وظيفه ندارد، ولي هنوز تصميمي قطعي نگرفته است. از آقای علاء خواستم که این سمت را بپذیرد، چرا که از نظر بنده او در چنین مقامي میتواند خدمت بيشتري به دولت کند و همچنین کمک بزرگی برای مستشاران آمريكایی باشد. ولي مطبوعات گزارش دادهاند که او مقام وزارت را نپذيرفته است. در عين حال، زینالعابدین رهنما موقتاً کفيل وزارت فوائد عامه شده است.» در 8 مه چنین میخوانیم: «از نظر من، يکي از نگرانکنندهترين ويژگيهاي وضعيت موجود نارضایتی روز افزون بانفوذترين محافل سیاسی ایران از دست مجلس است... در این ارتباط، افزايش اعتبار تیمورتاش، وزیر دربار، نزد شاه قابل ذکر است. به عنوان مثال، ظاهراً همه همكارانم متفقالقول هستند که تیمورتاش قدرتمندترین و بانفوذترين شخصيت حال حاضر حیات سیاسی ایران است. از نظر آنها تيمورتاش از هر کس ديگري به شاه نزدیکتر است.» فیلیپ در تلگرام مورخ 10 مه 1927 خود مینویسد: «آقای حسین علاء، وزیرمختار سابق ایران در ایالات متحده، بجاي مهدي قلي هدايت که رياست ديوان عالي کشور را بر عهده گرفته، متصدي وزارت فوائد عامه، فلاحت و تجارت شده است.» دوران تصدی علاء بسیار کوتاه بود.
تلگرام 30 می 1927 فیلیپ از این قرار است: «شاه با استعفای ناگهاني رئیسالوزرا، مستوفی، در 28 ماه جاری موافقت کرد. کارشکني اکثریت مجلس و عدم پیشرفت مذاکرات با شوروي ظاهراً دلایل اصلی سقوط دولت است.» فيليپ در گزارش روز بعد خود توضيح بيشتري ميدهد:
احتراماً به اطلاع ميرساند که مستوفیالممالک، رئیسالوزرا، استعفای خود را در بعد از ظهر روز بیست و هشتم ماه جاری به شاه تسلیم کرد که پذیرفته شد. با اینکه عموماً احساس ميکرديم دولت مستوفي به دليل مخالفتهاي مدام مجلس وضعيت بدي دارد، استعفاي او براي همة همکارانم، و گمان ميکنم، براي اکثر سیاستمداران پایتخت کاملاً غيرمنتظره بود. روزنامه شفق سرخ در شمارة مورخ بیست و نهم ماه جارياش توضيح داد که کابینة مستوفیالممالک یک سال بيشتر عمر نداشته و در این مدت سه بار استعفا داده و بارها تصمیماتش را عوض کرده است. این روزنامه که عموماً گمان ميرود از پشت پرده دستور ميگيرد، سقوط دولت را فقط به عدم حمايت اکثریت مجلس از آن نسبت ميدهد... به نظر میرسد که شاه با تأسف بسيار استعفای مستوفی را پذيرفته باشد. با وجود اين، موضعي که اخيراً يکي از جناحهاي بسيار مهم مجلس اتخاذ کرده تصويب لوایح پیشنهادی دولت را عملاً غيرممکن ساخته است. هرگاه لایحهای به رأیگیری گذاشته میشد این جناح مخالف صحن مجلس را ترک ميکرد و بدین ترتیب مجلس را از حد نصاب لازم ميانداخت. اینکه چه کساني در پس پردة این مخالفت نشستهاند هنوز معلوم نیست. شاید اين اشخاص گروهي از مخالفان و دسیسهچينان سیاسی، و همينطور اشخاص ديگري باشند که از روند فعلی امور راضی نیستند، مثلاً مقامات مسئول، روحانیون و ساير اشخاصي که داور، وزیر جدید عدلیه، آنها را از وزارت عدلیه بيرون انداخته است؛ جناحهاي مختلف مجلس که رهبرانشان هيچ امتياز سیاسی به دست نياوردهاند؛ حامیان مدرس که بنا به دلایل نامعلومی خواهان سقوط دولت فعلی است. همچنین لازم به ذکر میدانم که دکتر میلسپو ظاهراً معتقد است که نارضايتي از تعلل دولت در تجدید قرارداد او يکي از دلايل عمده مخالفتهای مجلس با دولت است. ميگويند که مستوفیالممالک، «موضع ننگين» عدهای از اعضای مجلس را دلیل این اقدام خود ذکر کرده است... به نظر میرسد که نتیجه فوري اوضاع فوق آن بوده است که مجلس بر سر انتخاب رئیسالوزرا به توافق رسيده باشد، و اين شخصي کسی نيست جز مهدیقلیخان هدایت (مخبرالسلطنه) که اخيراً در کابینة مستوفی وزير فوائد عامه بود و هم اکنون رئيس دیوان عالی کشور است. اعلام شده است که شاه نيز به طور مقتضي از این انتخاب اطلاع يافته و تمايل خود را به پذیرش آن ابراز کرده است. در عين حال، ميگويند که شاه به مجلس دستور داده است که میبایست به تنهايي بر سر انتخاب رئیس هيأت دولت به توافق برسد. امروز، مورخ سی و یکم ماه جاری، مجلس برای تصمیمگیری در این باره جلسهاي غيرعلني داشت. متوجه شدهام که تقریباً تمام وکلای مجلس به مخبرالسلطنه رأی اعتماد دادند. گمان ميکنم مدرس و سیدیعقوب [انوار] از جمله کسانی بودند که رأی ندادند، هرچند مخالفتي هم با مخبرالسلطنه نکردند. علاوه بر این ميگويند که مخبرالسلطنه هم در صورت خواست مجلس با قبول رياست کابينه موافقت کرده است. همچنین خبرها حاکی از آن است که تنها بخشی از کابینه تغيير خواهد کرد، بدین ترتيب که آقای حسین علاء مجدداً به وزارت فوائد عامه منصوب نخواهد شد و مخبرالسلطنه علاوه بر ریاست کابينه تصدی وزارتخانه فوق را نيز بر عهده خواهد داشت؛ داور، تدین و شاهزاده فیروز به ترتیب در وزارت عدلیه، معارف و مالیه ابقا خواهند شد... ميگويند که ژنرال خدایارخان، که از دوستان و حامیان قديم شاه است، ولي سواد کمي دارد، بجاي آقای محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) وزير جنگ خواهد شد. از آقای فروغی به عنوان گزینه احتمالی وزارت خارجه نام ميبرند، ولي تا امروز بعد از ظهر، سی و یکم ماه جاری، هنوز چنين پيشنهادي به او نشده است. با تغييرات فوق بهبود قابل ذکری در کابينه حاصل نشده است، ولي نبود آقای علاء در پُست وزارت فوائد عامه از بسياري جهات مایه تأسف است. اندکی پس از اعلام استعفاي مستوفی، مطبوعات خبر دادند که ریاست کابينه به تیمورتاش پیشنهاد شده ولي او اين پيشنهاد را نپذيرفته است. اصلاً نميتوان تصور کرد که تیمورتاش جایگاه کم و بیش دائمياش را نزد شاه، یعنی وزارت دربار، داوطلبانه رها کند و مقام بیثبات ریاست کابينه را بپذيرد... در کمال تعجب متوجه شدهام که محافل دولتی تمايل روزافزوني به بیاعتبار ساختن مجلس پيدا کردهاند. نمایش ضعیفي که مجلس در یک ماه و اندي گذشته با تعلل در تصویب لوایح، جر و بحثهای بيفايده سیاسی و بيکفايتياش و همچنين فقدان رهبری جدي از خود نشان داده بيشک دلايل موجهي براي اين انتقادات فراهم آورده است... از همین رو، گاه و بيگاه عدهای گمان ميکنند که شاه بالاخره تصميم به انحلال مجلس و براندازي نظام مشروطه خواهد گرفت. حتي گمان ميرود که برخي از درباريانش چنین اقدامی را به او پيشنهاد داده باشند. از نظر این حقیر، چنین اقدامی کاملاً بر خلاف مصالح ایران خواهد بود.
فیلیپ در تلگرامی به تاریخ 2 جولای 1927 اعضای کابینه جدید را معرفی میکند: «رئیسالوزرا و وزیر فوائد عامه، هدايت؛ وزرای امور خارجه، مالیه، عدلیه و معارف تغییر نکردند؛ وزیر جنگ، اسعد؛ وزیر داخله، سميعي؛ هنوز کسی برای تصدی وزارت پست و تلگراف انتخاب نشده است.» او در گزارشي اوضاع را توضيح ميدهد: «احتراماً بدينوسيله... تشکيل دولت جدید به ریاست مهدی قلی خان هدایت (مخبرالسلطنه) جانشين مستوفیالممالک را تأييد ميکنم... آقای هدایت، رئیسالوزرای جدید، پیرمردی پر انرژی است... و «علاقه وافري» به واگذاري مناصب دولتی به دوستان سیاسی و هوادارانش دارد... چنانکه انتظار ميرفت، آقای هدایت با کنار گذاشتن آقای علاء مسند وزارت فوائد عامه را نیز خود بر عهده گرفت... در فرصتي که دست داد مراتب تأسفم را از محروم شدن دولت از خدمات شایسته آقای علاء ابراز کردم. او نیز از این مسئله اظهار تأسف کرد، و گفت که پُستي (احتمالاً جایگاهی غیر از وزارت فوائد عامه) در کابينه جديد به آقای علاء پیشنهاد کرده است، ولي او به دليل اينکه مأموريت در خارج از کشور را ترجیح ميدهد پيشنهادش را نپذيرفته است. هنوز نميدانم که آيا با تصميم او موافقت شده است يا خير. چندی پیش مطلع شدم که شاه و دولت تمایل دارند که آقای علاء نماینده ایران در جامعه ملل باشد. به نظر نمیرسد که دورة خدمت آقای علاء در وزارت فوائد عامه دوران بيدردسري بوده است. ميگويند کاسة صبرش از دست مجلس داشت لبريز ميشد، اگر نگوييم که ديگر تاب تحمل آن را نداشت. همچنین ميگويند حاضر به مماشات يا مراعات حال کسي نبود و همين مسئله خصومت محافل بانفوذ را برانگيخته بود. خیلی عجیب است که دورة کوتاه تصدي آقای علاء دقيقاً فاقد همان صفاتي بود که او هميشه از من ميخواست به دکتر ميلسپو در اداره امورش توصيه کنم.» فیلیپ سپس دربارة برخی انتصابها توضيح ميدهد: «دلیل ابقای شاهزاده فیروز در پُست وزارت مشخص نیست. شاید... او را مانعي بر سر راه دکتر میلسپو ميدانند که به گمان برخي محافل بدش نميآيد از اختياراتي که به موجب قراردادش به او تفويض شده تجاوز کند. همچنین گمان ميرود که دوستي عميقي بين فیروز و وزیر نسبتاً بیپروا و بسیار قدرتمند دربار، عبدالحسين تيمورتاش، وجود دارد. در خصوص فعاليتهاي آشكار شاهزاده فیروز علیه اختیارات دکتر میلسپو در سمت مدیركل ماليههاي ايران معتقدم كه اين اقدامات چنان شديد و مصرانه بوده كه موجب واكنش قاطعانهاي به نفع دكتر ميلسپو شده است. به نظر من حذف ژنرال خدایار خان از میان گزینههای احتمالي براي وزارت جنگ را ميبايست به فال نیک گرفت... در گذشته سرداراسعد را یکی از حامیان جدی بریتانیا تلقي ميکردند، ولي متوجه شدهام که ديگر کسي اينطور فکر نميکند. شاه آشکارا علاقه وافری به او دارد. میرزا حسین خان سميعي (ادیبالسلطنه)، وزیر جدید داخله، پیش از این والي تهران بود. او سیاستمداری خوش مشرب و از دوستان نزدیک شاه است... چنانکه وزارت خارجه استحضار دارد... شماری از وکلای سرشناس مجلس از دادن رأی اعتماد به کابینه جدید هدایت خودداري کردند... یکی از جوانب بد يُمن ترکيب کابینه جديد حذف سه تن از حامیان واقعی هيأت مستشاران مالي آمريكايي از مجموعه دولت است- یعنی آقایان مستوفی، فروغی و علاء. شاید این مسئله نشانة آن باشد که کابینه دولت نظرات شاهزاده فیروز را، که تا کنون راه بجايي نبرده بود، دربارة محدود کردن اختيارات دکتر میلسپو پذيرفته باشد.»