سیر تاریخی عزاداری در ایران به روایت اسناد آستان قدس
ایرانیان، به‌ویژه پس از شهادت امام رضا(ع) و بالاگرفتن خشم و نفرت‌شان نسبت به حکومت‌های ظلم‌وجور، به عزاداری امام‌حسین(ع) حال و هوای دیگری بخشیدند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران به نقل از همشهری آنلاین، با روی کارآمدن آل‌بویه در ایران و عراق و ترویج تشیع در مناطق مختلف، شیعیان و دوستداران امام حسین(ع) مجال بیشتری برای عزاداری پیدا کردند و آل بویه که خود ایرانی و شیعه بودند عزاداری و سوگواری‌های علنی و باشکوه را بنیان گذاشتند.
مسئول بخش ارزشیابی اسناد آستان قدس رضوی در خصوص اسناد تاریخی عزاداری و تعزیه در این ایران گفت: بیش از سه هزار سند تاریخی مربوط به عزاداری سیدالشهدا(ع) در این آستان مقدس وجود دارد.
سالم حسین‌زاده سورشجانی افزود: عزاداری پس از روی‌کارآمدن این سلسله آغاز شد و تا زمان تیموریان با قوّت و ضعف ادامه یافت و در دوره تیموریان رونق وسیع و جدی و پس از آن با روی‌کارآمدن سلسله صفویه و حمایت رسمی سران آنها از مذهب تشیع، برپایی عزاداری گسترش بیشتری یافت و در اقصی نقاط ایران متداول شد.
وی ادامه داد: این مراسم تا زمان قاجاریه ادامه یافت و در دوره رضا پهلوی با آن‌که خود وی در ابتدا با تظاهر و حمایت‌های صوری از علما و مظاهر تشیع و به راه‌انداختن دسته‌ها و همراهی با عزاداران توانسته بود افکار عمومی را جلب کرده و حکومت را به‌دست گیرد ولی پس از چندی با نمایان کردن چهره واقعی‌اش، به‌شدت با عزاداری مبارزه کرد و آن را ممنوع ساخت ولی در زمان پهلوی دوم به لحاظ فشارهای بیش از پیش مردم به حکومت، بار دیگر ممنوعیت عزاداری برداشته شد.
حسین‌زاده افزود: پس از سقوط سلطنت 57ساله پهلوی و پیروزی انقلاب شکوه‌مند اسلامی به‌رهبری امام خمینی(س)، سوگواری در رثای سالار شهیدان منزلت بسیار والایی یافت، به‌طوری که مراسم عزاداری امروزه در سراسر ایران به طور خودجوش و باشور و عشق مردم نسبت به ائمه اطهار و به‌ویژه سالار شهیدان حضرت ابی عبدالله‌الحسین(ع) برگزار و در شهرهای مذهبی همچون مشهد، قم، کاشان، اصفهان، اردبیل و... بسیار دیدنی می‌شود.
وی گفت: معمولا در هر مجلس تعزیه یک نسخه اصلی وجود داشته که در دست تعزیه‌گردان بوده است، تعزیه‌گردان را «معین البکاء» و همکارش را «ناظم البکاء» می‌خوانده‌اند و از روی همان نسخه اصلی، معین البکاء نوبت اجرای هرکس را در مجلس تعزیه مشخص می‌کرده و معمولا برا ی شروع، قطع و شروع مجدد مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی از طبل استفاده می‌شده و نقالی هم به همراه نواختن موسیقی حزن انگیز (طبل و نی و سنج) بی‌وقفه در طول نمایش تعزیه با لحن و نوای بسیار سوزناکی ادامه می‌یافته است.
وی اضافه کرد: اغلب نسخه‌های تعزیه و شبیه‌خوانی در دوران ناصری از سوی سیدمصطفی کاشانی ملقب به «میرعزا» تهیه می‌شد و در اختیار دسته‌های تعزیه‌خوانی قرار می‌گرفت و نسخ تعزیه‌ها و شبیه‌خوانی‌ها در شهرهای نطنز، زواره و کاشان عمدتا مربوط به میر عزا بود، در عهد محمد شاه قاجار نیز «میرماتم» برادر میرعزا و پسرش آقاکاظم معروف به «میرغم» شغل نسخه‌نویسی را به‌عهده داشتند. این افراد، و به‌ویژه میرعزا در سرودن اشعار و مرثیه‌های عزاداری از سبک شعرای مشهوری همچون حافظ، سعدی، فردوسی و بیشتر از همه از سروده‌های قاآنی شیرازی تقلید می‌کردند.
حسین‌زاده در ادامه تصریح کرد: در حال حاضر بیش از سه‌هزار نسخه نوحه و مراثی مشهور نسخه‌نویسان دوره قاجار نظیر «میرزامحمدتقی» در زمان فتحعلی‌شاه، میرزا محمدعلی متخلص به رجاء و ملقب به نجم‌الشعرا اهل کوهپایه اصفهان، اسماعیل هنر فرزند یغمای جندقی، میرزامحمدعلی مستوفی جرقویه‌ای، حاج میرزا امین خلیفه و ملاحسین رضوانی، محمدتاجر گرگانی، زین‌العابدین رضوی خوانساری و همچنین ده‌ها عکس نفیس از مراسم عزاداری و شبیه خوانی قدیمی در این دوره تاریخی در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
وی افزود: عناوین نسخه‌های عزاداری و مرثیه‌سرایی به جامانده از عصر قاجار شامل موضوعاتی همچون طفلان مسلم، شهادت امام حسین(ع)، واقعه عاشورا و نسخه‌های تعزیه به مناسبت ایام شهادت ایمه معصومین (علیهم‌السلام) و وفات پیامبر اکرم(ص)، وفات حضرت خدیجه(س) و... است که اکثر قریب به اتفاق این نسخه‌ها از مضامین بسیار عالی، جانسوز و آموزنده برخوردار هستند.
مسئول ارزشیابی اسناد آستان قدس رضوی اضافه کرد: اکثر مدایح و مراثی نگهداری شده در مرکز اسناد آستان قدس رضوی مربوط به مدیحه‌سرایان مشهور مناطق خراسان، آذربایجان، اصفهان و... است و اسناد ارزشمندی همچون حکم محمدعلی میرزا ولیعهد مظفرالدین‌شاه مبنی بر تفویض منصب معین البکا به شخصی به نام میرزاحسن برای تعزیه‌خوانی در تکیه دولتی آذربایجان و نیز عکس‌های بسیار قدیمی و نفیس از مراسم عزاداری و شبیه‌خوانی در نقاط مختلف ایران از دوره قاجار و پهلوی بر غنای اسناد مربوط به سیر عزاداری در ایران افزوده است.
وی در پایان اظهار داشت: مرکز اسناد آستان قدس رضوی برای غنی‌ترشدن این مجموعه گران‌بها و نیز در اختیار قراردادن این اسناد نفیس به مورخان و پژوهشگران مذهبی، آمادگی خود را برای جذب اسناد قدیمی نوشتاری و تصویری مربوط به مراسم عزاداری، سوگواری و شبیه‌خوانی از طریق اهدا، وقف و خرید اعلام می‌کند.