یادداشتهای تاریخی درباره تربیت در ایران (معرفی مجله تعلیم و تربیت)

علی اصغر حکمت از رجال دانشمند و خدمتگزار ایران بود که در مدت پنج سال وزارت خود (1312- 1317) فرهنگ ایران را متحول کرد. به نظر می رسد هیچ یک از وزیران فرهنگ به‌اندازه او در کار خود توفیق نیافته‌اند.
وی در سال 1271 ه.ش. در شیراز به دنیا آمد. پدرش میرزا احمدعلی خان مستوفی حشمت الممالک معظم الدوله و نیاکان او، همه از دانشمندان برجسته و پزشکان نامدار شیراز بوده‌اند. مادرش نوه‌ی میرزا حسن فسایی،‌ نویسنده‌ی کتاب "فارسنامه ناصری" و جد او سیدعلی اکبر خان کبیر نویسنده‌ی "شرح صحیفه" است.
حکمت تحصیلات علوم قدیمه را (مقدمات علم و ادبیات فارسی وعربی) را درشیراز فراگرفت. سپس در دبیرستان کالج آمریکایی به تحصیل ادامه داد. در تاریخ 1337 ق. به وزارت دادگستری انتقال یافت و در سال 1309ش. به منظور تکمیل تحصیلات خود، به فرانسه و انگلستان عزیمت کرد و از دانشگاه سربن پاریس در رشته ادبیات فارغ التحصیل گردید و به تهران بازگشت. از این دوره به بعد حکمت در پست های بسیار مهمی همچون وزارت کشور، وزارت دادگستری، وزارت امورخارجه و ... قرار گرفت. درکنار مشاغل اداری، حکمت از فعالیت های فرهنگی دور نبوده است و با مطبوعات و مراکز فرهنگی همکاری داشته است.
ایجاد کتابخانه ملی، موزه ایران باستان و فرهنگستان ایران، تشکیل موزه مردم شناسی، ترتیب موزه‌های آستان قدس و حضرت معصومه، برنامه حفظ آثار باستانی، تأسیس دانشسراهای مقدماتی و کتابخانه ها و صدها دبستان و دبیرستان در تهران و شهرستانها از یادگارهای اوست. وی همچنین در تأسیس دانشگاه تهران سهم بسزائی داشت.
از جمله آثار و تألیفات او می توان«امثال قرآن مجید»؛ «پارسی نغز» که مجموعه‌ای از منتخابات پارسی گویان است؛ «پنج حکایت از شکسپیر»؛ «از سعدی تا جامی»؛ «رساله در باب امیرعلیشیر نوائی»؛ ترجمه جلد سوم« تاریخ ادبیات ادوارد براون»؛ ترجمه سلسله روایات اسلامی جرجی زیدان با نام «امین و مأمون»؛ ترجمه«رستاخیز» ؛ ترجمه «راه زندگانی»؛ تألیف نیکولا حداد مصری؛ "شرح احوال جامی"؛ "تصحیح کشف‌الاسرار" را نام برد.
تاسیس مجله تعلیم و تربیت از فعالیت های قابل ستایش حکمت می باشد. به طور کلی مجله تعلیم و تربیت، ضرورت انتشار نشریاتی در زمینه تعلیم و تربیت در ایران را با اشاره به آمار انتشار این گروه از نشریات در کشورهای اروپایی و امریکایی نشان داده است. دراین نشریه علاوه بر مقالات پژوهشی در زمینه تعلیم و تربیت، مطالبی درباره نظامنامه‌ها، اساسنامه‌ها و بخشنامه‌های معارفی به چاپ رسیده است.
تعلیم و تربیت در دو دوره انتشار یافت: دوره اول از فروردین 1304 ش. آغاز شد و به اسفند 1306ش. ختم گردید. در این زمان مشارالدوله حکمت، کفیل وزارت معارف و علی اصغر حکمت سرپرست اداره تفتیش بود. شماره اول مجله در فروردین 1304 ش. با دو مقدمه منتشر شد.
مقدمه اول که در واقع حکم ماموریت علی اصغر حکمت در چاپ و انتشار مجله به شمار می رفت، به امضای مشارالدوله بود و در آن هدف از راه اندازی مجله چنین بیان گردیده است: "بحث در رموز تعلیم و دقایق تربیت و در آینده توفیق به افاده نتایجی که عین همان مقاصد است؛ نشر افکار سودمند، یعنی افکاری که در آزمایش عملیات تعلیمی بس روشن و مجرب شده اند، در قالب کلمات آراسته که به نمایش آن، داوطلبان خدمت به تعلیم و تربیت زودتر به آرزوهای دیرینه، که ترقی و تعالی اولاد ایران است، موفق گردند؛ یادداشتهای تاریخ راجع به مدنیت و تربیت ایران و انجام مقایسات در این موضوع که سبب خواهد شد از تاریخ تربیت و تمدن ملل دیگر آگاهی حاصل گردیده و به هواخواهان دانش مجال دهد که از این راه، هم به افاضه فیوضات علمی و هم به اکتساب فضایل دیگران مشغول گردند؛ اتخاذ تصمیمات متناسب با ترقی معارف؛ استفاده از ذوق ارباب اطلاع و بدایع افکار دانشمندان . . ."
مقدمه دوم به قلم علی اصغر حکمت به عنوان نخستین سردبیر مجله بود و در آن انگیزه اصلی انتشار مجله چنین بیان شده بود: تاسیس مدارس جدیده و افزایش دائمی شمار معلمان و لزوم نشر اطلاعات مفیده؛ سپس به تاریخچه و آمار نشریات مربوط به تعلیم و تربیت در سایر کشورها پرداخته است. در پایان معلمان و دانش آموزان را دعوت به مطالعه این نشریه کرده و از ارباب فضل و دانش خواسته بود تا با مجله همکاری کنند.
تعلیم و تربیت در دوره اول به مدت 3 سال به چاپ رسید. در این دوره مطالب به دو بخش کلی تقسیم می شد: بخش اول(فنی)، شامل مقالاتی بود درباره آموزش و پرورش و مطالعات مربوط به آن و بخش دوم(رسمی) شامل قوانین فرهنگی، دستورالعملها، بخشنامه های اداری و آمارهای تعلیماتی و تصمیمات شورای عالی فرهنگ (معارف).
مهمترین مقالاتی که در این دوره به چاپ رسید، بیشتر درباره مسائل تعلیم و تربیت بود مانند: تربیت اراده،‌ تهذیب اصول تعلیم، تربیت نسوان و مولیر، تحصیل علم یا ترقی عقل و نیز 3 ضمیمه به نام های «اعتماد به نفس» ترجمه علی دشتی، صنایع ایران در گذشته و آینده، سوگواری انجمن ادبی ایران در فوت پروفسور ادوارد براون.
آنچه بیش از همه در این دوره به چشم می آید، کمبود تحقیقات تاریخی و ادبی است که در سالهای بعد جبران شد. نویسندگان مجله دراین دوره شخصیتهایی بودند مانند عیسی صدیق، عباس اقبال آشتیانی، مخبرالسلطنه هدایت، ولی الله نصر، غلامرضا رشید یاسمی، سید حسن تقی زاده، آندره هس، اشترونگ، محمدعلی فروغی، غلامحسین رهنما، سعید نفیسی، ابوالحسن فروغی.
سروده هایی نیز در زمینه تعلیم و تربیت از ملک الشعرا بهار، حیدرعلی کمالی و بدیع الزمان فروزانفر در مجله درج می گردید. طبق گفته های موجود در مقاله ماسه، مجله تعلیم و تربیت نه تنها در محافل ایرانی، که در مراکز ایران شناسی خارج از کشور نیز مورد توجه قرار داشت و بدان مراجعه می شد.
انتشار تعلیم و تربیت در سال 1307ش. به عللی که علی اصغر حکمت اشاره ای به آن نکرده است، تعطیل شد. دوره دوم مجله، پس از یک وقفه چند ساله از 1313ش.، به مدیریت نصراللـه فلسفی طبع و نشر آن آغاز شد. در آغاز شماره اول در فروردین ماه 1313ش. حکم انتصاب نصرالله فلسفی به عنوان سردبیر جدید به امضای علی اصغر حکمت درج شده است. حکمت در این حکم به ضرورت آشنایی معلمان با کتب و مقالات مربوط به تعلیم و تربیت اشاره می کند و مجله تعلیم و تربیت را قادر به پاسخ گویی به این ضرورت می داند.
مجله در این دوره، دارای دو بخش (عمومی) و (رسمی) بود، ولی محتوای آن نسبت به دوره قبل تغییرات کلی کرده بود. بدین معنی که علاوه بر مقالات مربوط به تعلیم و تربیت، بر شمار مقالات تاریخی و ادبی مربوط به فرهنگ ایران افزوده شده بود. مقالاتی مانند تعلیم و تربیت در نظر امام محمد غزالی، مدارس اسلامی، بازیهای ایرانی، نقد الشعر و نیز ضمیمه ای به نام سعدی نامه به جای شماره 11-12 دوره هفتم 1316ش.
ترکیب نویسندگان نیز تغییرات کلی کرده بود و کسانی مانند رضا زاده شفق، عبدالرحمان فرامرزی، محمدعلی جمال زاده، جلال الدین همایی، احمد کسروی، یحیی دولت آبادی، روح الله خالقی، فاطمه سیاح، لطفعلی صورتگر، احمد بهمنیار، محمدعلی تربیت، کاظم زاده ایرانشهر، رعدی آذرخشی و منوچهر ستوده به جمع نویسندگان سابق پیوستند. این در حالی بود که از دوره هفتم (1316ش.) ترکیب نویسندگان به گونه ای تغییر کرد که به نظر می رسید دست اندرکاران مجله به یک نوع جوان گرایی در انتخاب نویسندگان روی آورده اند.
پس از انتشار شماره پنجم از دوره ششم (1314ش) به سبب درج مقاله‌ای از سید حسن تقی‌زاده با عنوان «جنبش ملی ادبی» در اعتراض به شیوه کار فرهنگستان بار دیگر تعطیل شد. هنگامی که فرهنگستان ایران در عصر رضاشاه تازه شروع به کار کرده بود تا به اصطلاح واژه‌های فارسی را جایگزین واژه‌های عربی بکند معمولاً لغات نامأنوس و نتراشیده و نخراشیده «حسب‌الامری» بیرون می‌داد. تقی‌زاده مقاله مفصلی از برلن که در آن زمان در آنجا سکونت داشت، در انتقاد از فرهنگستان و روش دولت به ایران فرستاد. این مقاله به علت غفلت و عدم توجه اداره نگارش و وزارت فرهنگ در مجله تعلیم و تربیت که مجله رسمی فرهنگی بود، درج گردید. مفهوم جملات بخشی از مقاله تقی‌زاده تلویحاً این بود که شاه احاطه به کلمات و لغات فارسی ندارد و به لفظ ساده چیزی نمی‌فهمد و فقط از لحاظ تشریفات، صورت تغییر کلمات را به عرض ایشان می‌رسانند و او هم تصویب می‌کند؛ پس آنهایی که این تغییرات را می‌دهند، به ادبیات فارسی خیانت کرده و مجرمند.
این مقاله مفصل و آبدار، آن هم در آن ایام، مثل توپ صدا کرد. شاه خشمگین شد. وزیر فرهنگ وقت مورد بی‌مهری قرار گرفت؛ مدیر مجله مبغوض گردید و شهربانی فوراً شماره مجله مزبور را جمع‌آوری نمود. از آنجا که دست شاه به تقی‌زاده در برلن نمی‌رسید، ناچار از در مهربانی و محبت داخل شد و خواست تقی‌زاده را بخواهند و به ایشان ابلاغ نمایند که برای پست وزارت دارایی نامزد شده‌اند. تقی‌زاده که زیرک‌تر و هوشیارتر از آن بود که به این زودی ها خام شود، جواب تلگرام را به این مضمون مخابره کرد که: "سلام بنده را به حضور اعلیحضرت همایونی برسانید و عرض کنید که کمال اشتیاق را به زیارت وطن عزیز و خدمتگزاری اعلیحضرت دارم؛ ولی افسوس که کسالتی پیدا کرده‌ام به طوری که اطبای اینجا می‌گویند هوای قصر قجر (زندان معروف رضاشاه) به مزاج بنده نمی‌سازد! هر وقت کسالتم بهتر شود و مزاجم به هوای قصر قجر سازگار گردد، فوراً شرفیاب خدمت خواهم شد".
پس از این وقایع، مجله تعلیم و تربیت تا سال 1317ش. (شماره 5-6، دوره هشتم) با همین عنوان و محتوا، بدون ذکر نام مسئول انتشار یافت. دراین دوره مدیریت آن برعهده محیط طباطبائی بود. از آنجا که فرهنگستان واژه‌های آموزش و پرورش را به جای تعلیم و تربیت قرار داده بود، از مرداد 1317ش. تا اردیبهشت 1340ش (با یک وقفه در سالهای 1324-1326ش)، به نام مجلۀ آموزش و پرورش طبع و نشر می‌شد و کسانی چون لطفعلی صورتگر (1319-1322ش)، حبیب یغمایی (1323-1324 و 1329-1327ش) و عباس شوقی (1335-1338ش)، سردبیری آن را برعهده داشتند.
پس از یک وقفۀ چند ماهه، بار دیگر از دی ماه 1340 تا خرداد 1341ش به نام ماهنامۀ فرهنگ و از اسفندماه 1341 تا مهرماه 1357ش به نام ماهنامۀ آموزش و پرورش منتشر می‌شد.
آخرین دوره‌های این نشریه (دورۀ 39-48) با 8 شماره در سال (به استثنای دورۀ 46) در فاصلۀ سالهای 1348-1357ش. به مدیریت ایرج جهانشاهی و سردبیری عبدالمحمد آیتی به چاپ رسید و انتشار آن از مهر 1357ش متوقف گردید. پس از انقلاب اسلامی ایران این نشریه به نام فصلنامۀ تعلیم و تربیت منتشر می‌شود.
این مجله در آغاز انتشار ارگان رسمی «وزارت معارف» بود و بیش‌تر به نشر آمار دانش‌آموزان و معلمان و نتیجۀ امتحانات و دستورالعملهای اداری و مانند آنها می‌پرداخت، ولی به تدریج دامنۀ موضوعات آن گسترش یافت و علاوه بر بخش اخبار فرهنگی و درج آمار و ارقام آموزشی، مقالات تحقیقی در زمینه‌های گوناگون علمی و ادبی و تاریخی نیز منتشر می‌کرد. این نشریه به حکم هدف و وظیفۀ اصلی خود به موضوعات مربوط به روانشناسی کودکان و نوجوانان، مسائل تربیتی و آموزش و پرورش تطبیقی توجّه خاص داشت و مقالاتی دربارۀ روشهای علمی تدریس مواد آموزشی در شرایط خاص ایران، نقد و بررسی محتوای کتب درسی، منتشر می‌کرد.
منابع
1. موسوی بجنوردی، محمدکاظم 1321- ، دایره¬المعارف بزرگ اسلامی ._ تهران: مرکز دایره¬المعارف بزرگ اسلامی، 1367- ، جلد دوم، ص:631-632.
2. حاج سیدجوادی، کمال 1330- ، اثرآفرینان: زندگینامه نام¬آوران فرهنگی ایران (از آغاز تا سال 1300 ه.ش.) ._ تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ،1377- ،جلد دوم، ص: 301.
3. حُرّی، عباس، 1315ـ ، سرویراستار؛ نشاط، نرگس، ویراستار همکار، دایره¬المعارف کتابداری واطلاع¬رسانی ._تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1381ـ ،جلد اول .
4. آرین¬پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما(تاریخ ادب فارسی معاصر)._ تهران: زوار، 1374- ، ص: 63.
5. مجله الکترونیکی دوران معاصر "خاطره‌ای از فرهنگستان رضاشاهی" ، شماره 39، بهمن 87.
http://www.dowran.ir/show.php?id=121170228
6. صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران._ اصفهان:[بی¬نا]، 1332ش.
۷. بانک اطلاعات فرهنگ و ادبیات کودکان ایران (ایرانک) www.iranak.info