تاریخچه مجله بررسی های تاریخی

بر اساس سرمقالة شمارة اول آن، در راستای بازنویسی تاریخ کامل ایران که در سال 1344توسط دربار پهلوی بر عهدة کتابخانة پهلوی گذاشته شده بود، ستاد بزرگ ارتشتاران تصمیم می‌گیرد کاری انجام دهد. بر همین اساس در سال 1345 دست به انتشار مجله‌ای تاریخی با تأکید بر تاریخ ایران و موضوعات وابسته به آن می‌زند که این مجله زیر نظر ادارة سوم منتشر می‌شود. نگاهی که بر این کار حاکم بود، در اصل نوعی نگاه شاهنشاهی و تعمیم آن بر تاریخ ایران بود. بدین ترتیب صاحب امتیاز آن ستاد بزرگ ارتشتاران بوده و مدیران مسؤول و سردبیران آن نیز از ارتشیان نویسنده و محقق انتخاب می‌شدند.
تا سال 1349 سردبیر آن سرهنگ جهانگیر قائم مقامی (1297-1360ش) بود. وی یکی از معدود ارتشیان مورخ بود که آثار پژوهشی متعددی از خود به جای گذاشت. وی پس اتمام تحصیل در فنون نظامی به فرانسه رفت و دکترای تاریخ گرفت.[1] کتاب‌هایی مانند اسناد تاریخی وقایع مشروطه ایران، اسناد فارسی و عربی و ترکی در آرشیو ملی پرتغال در سه جلد دربارة هرموز و خلیج فارس، ایران امروز، بحرین و مسائل خلیج فارس، تاریخ ژاندارمری ایران از قدیم‌ترین ایام تا عصر حاضر، تحولات سیاسی نظام ایران از قرن 11 هجری تا سال 1301، روش تحقیق در تاریخ نگاری، ترجمة سفرنامه دمورگان، نامه‌ها‌ی پراکنده قائم مقام فراهانی، نهضت آزادیخواهی مردم فارس در انقلاب مشروطیت ایران و یکصد و پنجاه سند تاریخی از جلایریان تا پهلوی از جمله آثار اوست. افزون بر آن مقالات وی در مجلات یادگار، سخن، یغما و راهنمای کتاب منتشر می‌شد.[2]
پس از وی و تا سال 1355 سرهنگ یحیی شهیدی صاحب آثاری مانند پژوهشی در موسیقی و سازهای نظامی دوره قاجار با همکاری علی بلوکباشی و از ایران چه می‌دانم بود. آخرین سردبیر آن تا سال 1357 سرهنگ محمد کشمیری بود.[3]
هیئت رییسه افتخاری مجله، وزیر جنگ، رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران و رئیس دانشگاه تهران بوده‌اند که برای تعیین خط مشی مجله، هر سال یک جلسه تشکیل می‌دادند.[4] اولین شماره نیز با پیام ارتشبد آریانا، رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران منتشر شده است.
اعضای هیئت مدیرة بررسی‌های تاریخی، از افسران برجسته ارتش انتخاب می‌شدند و هر دو ماه یک جلسه برگزار می‌کردند تا بر چاپ مقالات نظارت کنند. جلسات هیئت مدیره برای نظارت بر چاپ مقالات دو ماه یک بار برگزار می شد.[5]
طبق اساسنامة مجله، رئیس گروه تاریخ دانشگاه تهران و دو تن مورخ، یک استاد باستانشناس، یک استاد زبان و ادبیات فارسی و یک استاد حقوق در جلسات هیئت تحریریه که هر دو هفته یک‌بار تشکیل می‌شد شرکت می‌کردند تا مقالات را بررسی کنند.[6]
اولین شماره مجله بهار 1345 و آخرین شماره آن (مسلسل 79) آذر و دی 1357 منتشر شد. نسخة انگلیسی و فرانسة آن نیز هر دو سال یک‌بار منتشر می‌شد که[7] اولین شمارة آن در شهریور 1350 به چاپ رسید و تا 1357 ش سه شمارة آن چاپ و منتشر شد.[8]
در طول عمر این مجله، 232 محقق، مورخ و ادیب با آن همکاری کردند که 803 موضوع مستند و 1500 سند و مدرک تاریخی دربارة ایران منتشر کردند.[9]
از 79 شماره بررسی‌های تاریخی، دو شمارة آن ویژة دو مناسبت و 77 شماره مختص به مجله بوده است. قطع مجله وزیری و تعداد صفحات آن تا حدود 350 صفحه در هر شماره بود. البته در برخی شماره‌ها ضمایمی نیز به آن اضافه می‌شد مانند شمارة 63.
مشی بررسی‌های تاریخی
مجلة بررسی‌های تاریخی زمانی منتشر شد که در ایران چند مجلة صاحب نام دیگر مانند یغما و وحید نیز منتشر می‌شد. اما آنچه این مجله را از بقیه شاخص می‌کرد، رویکرد علمی آن و فضای باز آن برای مباحث تاریخی و گرایش‌های آن بود. این به رغم آن بود که از آغاز پذیرفته شده بود که نگاه شاهنشاهی بر آن حاکم باشد، چیزی که عملا در غالب مقالات کنار گذاشته شد.
گسترة تاریخ ایران از باستان گرفته تا دوران معاصر محدودة زمانی این مجله بود و محققان مختلف در آن به اظهار نظر می‌پرداختند. مقالات تحقیقی و پژوهشی بخشی از مطالب مجله را تشکیل می‌داد. بعضی از این مقالات یک سری دیدگاه‌های تاریخی پذیرفته شده را تغییر می‌داد و به همین دلیل مورد مراجعة محققان بود و هنوز محل مراجعه است.
بخش دیگری از مجله مربوط به اسناد بود که برخی اساتید اسناد مربوط به ایران در دوره‌های تاریخی مختلف را منتشر می‌کردند. این اسناد عبارت بود از نامه‌ها، احکام، وقف‌نامه‌ها، عقدنامه‌ها و ... که همراه با تحلیل و نتیجه‌گیری منتشر می‌شد.[10]
جغرافیای تاریخی و اطلاعات مربوط به شهرها، اماکن تاریخی و اماکن باستانی بخش دیگری از مطالب مجله را تشکیل می‌دهد. مکان‌های مذهبی مانند امامزاده‌ها و مساجد، اماکن باستانی و دیگر جاهای تاریخی ایران در این بخش مطرح می‌شد و مقالاتی را به خود اختصاص می‌دهد.
اشیای تاریخی نیز گاهی موضوع مقالات می‌شدند، به طور مثال جام زرین حسنلو در شمارة‌ 78 و آتشدان مفرغی لرستان در شمارة 62 دست‌مایة دو مقالةآن شده است.
گزارش کاوش‌های باستان‌شناسی نیز در این مجله جایگاه خاص خود را داشته است. در شمارة 62 مقاله‌ای با عنوان کاوش تپة نور شهر تاریخی سلطانیه وجود دارد.
برخی دیگر از مقالات به طوایف، قومیت‌ها و گروه‌های ایرانی در دوره‌های مختلف مربوط می‌شد. مانند مقالة قارن‌وند یا سوخرائیان در شمارة 64.
تاریخ علوم، فنون و پیشه‌ها در ایران موضوع برخی دیگر از مقالات بود. به طور مثال در شمارة 75 مقاله‌ای با عنوان گوشه‌هایی از تاریخ مهندسی ایران وجود دارد.
رساله‌های تاریخی کوتاه نیز توسط اساتیدی مانند دانش‌پژوه و سید حسین مدرسی طباطبائی در آن منتشر می‌شد.
مباحث میان رشته‌ای نیز در این مجله جایگاه خود را داشت. بررسی مسائل اجتماعی، اقتصادی و انسانی شهرها و روستاهای مختلف یکی از این موارد بود. به طور مثال بررسی مسائل انسانی، اقتصادی و اجتماعی روستای میمند در شماره 75 و پیشینة تاریخی شهر گندی شاپور در شمارة 76 و پژوهشی کوتاه درباره شهر استخر در شماره 77 از مقالات این مجله بود.
چاو نخستین پول کاغذی ایران از مقالات دیگر این مجله بود که برای تاریخ اقتصاد ایران مهم بود.
تاریخ ادیان، مذاهب و فرق ایرانی نیز بخشی دیگر از مقالات این مجله را تشکیل می‌داد. به طور مثال سلطان اسحاق و آئین یارسان (اهل حق) موضوع مقاله‌ای در شماره 77 آن شده است.
تاریخ سیاست و حقوق نیز از جملة مقالات دیگر بررسی‌های تاریخی است. به طور مثال در شمارة 63 مقاله‌ای با عنوان دادرسی در عهد سلجوقیان و خوارزمشاهیان وجود دارد.

________________________________________
[1] . فرهنگ اعلام سخن، ج 2، ص 1458.
[2] . همان.
[3] . دانشنامه جهان اسلام، ج 3، ذیل مدخل بررسی‌های تاریخی.
[4] . همان.
[5] . همان.
[6] . همان.
7. Encyclopedia Iranica. III. P 823
[8] . دانشنامه جهان اسلام، همان.
[9] . همان.
[10] . همان.