نگاهی به فعالیت های علمی و سیاسی آیت الله بنی فضل

او مرحوم آیت الله شیخ مرتضی بنی فضل است که برای مردم غیور خطه آذربایجان چهره ای آشنا می باشد. به همین مناسبت گزیده ای از فعالیت های ارزشمند آن مرحوم را تقدیم خوانندگان می کنیم.
تدریس
آیت الله بنی فضل از آغاز تحصیل در تبریز به تدریس آموخته هایش همت گماشت. در قم نیز علوم صرف نحو منطق و معانی و بیان را در مدرسه ی حجتیه درس می داد. کلاس مطول ایشان در مسجد فاطمیه سالیان سال با استقبال طلاب مواجه و مسجد همواره لبریز جمعیت می شد.
او کتاب معالم را در دو نوبت به دو زبان فارسی و ترکی تدریس می کرد نوبت نخست در مدرسه ی حجتیه و دیگری را در مسجد فاطمیه درس می داد که سالیان ادامه داشت. وی سپس به تدریس سطوح عالی روی آورد. مکاسب محرمه و مکاسب بیع را هرکدام در دو دوره و بخش خیارات و شروط آن را نیز در دو مرحله برگزار کرد.
آیت الله بنی فضل پس از پیروزی انقلاب اسلامی درس خارج فقه را نیز آغاز کرد و تا اواخر عمر پربرکت خویش آن را ادامه داد. وی در تدریس پیرو شیوه ی استادش حضرت امام خمینی  رحمه الله علیه  بود. ابتدا مباحث را با دقت مطالعه می کرد و پس از درس مطالب گفته شده را بر روی کاغذ می آورد.
ایشان در سال نخست تدریس خارج فقه موضوع بحث را قضا قضاوت و قاضی قرار داد و این موضوعات را با دیدگاه حکومتی منطبق و بررسی کرد تا نیازهای دستگاه قضایی نظام جمهوری اسلامی را در حد امکان تامین سازد. محور مباحث او کتاب ارزشمند شرایع بود زیرا در آن به فروع و مصادیق فراوانی پرداخته شده است. او علاوه بر تدریس مباحث پیش گفته آن ها را تدوین و آماده ی نشر کرد که به استقبال دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم برای چاپ و انتشار روبه رو شد اما چون به نظر استاد در برخی موارد نیاز به اصلاح و تکمیل داشت چاپ آن به زمانی دیگر موکول گردید. آیت الله بنی فضل در مرحله ی دوم بنابر پیشنهاد برخی شاگردان محور تدریس خارج فقه را کتاب تحریرالوسیله ی حضرت امام قرار داد و باب خمس را آغاز کرد. سپس ابواب زکات صلات و اجتهاد و تقلید را طی سال های پیاپی به پایان رسانید.
اغلب طلاب و فاضلانی که در حوزه ی درسی ایشان پرورش یافتند پس از پیروزی باشکوه انقلاب اسلامی در مناطق و مسئولیت های گوناگون مشغول خدمتگزاری به مردم شدند.
آثار و تالیفات
- حاشیه بر مکاسب محرمه
- شرح مبسوط بر منطق شرح منظومه
- مباحث باب قضا قضاوت و قاضی
(این آثار به صورت خطی و هنوز منتشر نشده است.)
- مدارک تحریرالوسیله للامام الخمینی (باب صلات) 3 جلد
- مدارک تحریرالوسیله للامام الخمینی (باب زکات و خمس)
- مدارک تحریرالوسیله للامام الخمینی (باب صوم)
این آثار حاصل چهارده سال تدریس درس خارج فقه آیت الله بنی فضل و ضمن طرح مباحث حضرت امام در تحریرالوسیله به بررسی و نقد آن نیز پرداخته است. موسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی ـ رحمه الله علیه ـ کتاب های مزبور را در طول سال های ۱۳۸۰ ـ ۱۳۸۳ منتشر کرده است.
آشنایی با امام
آیت الله بنی فضل نخستین بار وقتی یک سید نورانی و با وقار را در مجلس ترحیم مرحوم آیت الله حجت دید از برخی حاضران پرسید:
او کیست
گفتند:
حاج آقا روح الله خمینی است.
از همان لحظه عشق امام در قلبش جای گرفت. وی تدریجا به منزل و مکان تدریس ایشان راه یافت و در جرگه ی شاگردان خاص حضرتش درآمد. در ایام تابستان که به تبریز می رفت عظمت و معنویت امام را برای والدین برادران و سایر خویشان باز می گفت تا آن جا که تمام اقوام درجه ی یک او پس از رحلت آیت الله بروجردی مقلد امام شدند. ایشان در سفرهای پدرش به قم به محله ی یخچال قاضی می رفتند و با امام دیدار می کردند و حضرت امام (ره) نیز او را گرامی می داشت و گاهی برای بازدید از پدر به منزلش می آمد.
آیت الله بنی فضل حال و هوای یکی از این دیدارها را چنین وصف می کند:
یک روز مرحوم پدرم به قم آمد. با هم به خدمت امام در همین (محل) یخچال قاضی رفتیم. آن بزرگوار پدرم را خیلی خوب تحویل گرفتند. فردای آن روز با خبر شدیم ایشان می خواهند از پدرم در خانه ی بنده بازدید کنند. بسیار خوشحال شدم. منزل را آماده کردم. اما همراه با آقایان: شیخ حسن صانعی شیخ صادق خلخالی شهاب الدین اشراقی و سید محمد ابطحی کاشانی تشریف آوردند. پس از تعارف و احوالپرسی از ایمان و غیرت دینی مردم آذربایجان و شجاعت و ولایتمداری آن ها سخن گفتند. سپس فرمودند: من به تبریز رفتم و با مردم آنجا آشنا هستم. حتی به بالای ساختمان ارک رفتم و شهر را نظاره کردم.
پدر آیت الله بنی فضل در دیداری از حضرت امام درخواست می کند در حق فرزندش مرتضی دعا کند تا او موفق شود و خداوند در تعلیم و تربیتش عنایت فرماید. امام در پاسخ خطاب به وی آقا مرتضی را طلبه ای فاضل و همانند سید مصطفی فرزند خویش قلمداد می کنند.
حضور جدی در انقلاب
آیت الله بنی فضل علاوه بر شاگردی امام در فقه و اصول به سال ۱۳۴۱ در آغاز نهضت اسلامی ایران به رهبری امام خمینی بی درنگ ندای استادش را لبیک گفت و در عرصه های حساس انقلاب حضوری متعهدانه یافت. او رابط رهبری با علمای اعلام تبریز و آذربایجان از جمله: آیت الله قاضی طباطبایی گشت و روحانیت آن منطقه را در رسیدن به اهداف مقدس انقلاب ساماندهی کرد.
در ماجرای انجمن های ایالتی و ولایتی متن تلگرام های رهبر و مراجع تقلید به شاه و دولت در محموله ای جای داد و آن را توسط حاج کریم غفران نیا برای عالمان تبریز فرستاد تا از مسائل و اوضاع روز آگاه شوند. همچنین در قیام 15 خرداد که منجر به دستگیری و زندانی شدن امام گردید کوشش هایی فراوان برای آزادی ایشان از خود نشان داد و بزرگان قم و تبریز را جهت عزیمت به تهران و حمایت از امام ترغیب کرد.
حضرت امام پس از ده ما آزاد شده به قم بازگشتند. در این هنگام اهالی مسجد حاج نمازی واقع در نزدیکی چهارراه غفاری همزمان با ساکنان دیگر محله های قم به شکرانه ی آزادی امام با هماهنگی آیت الله بنی فضل مراسم جشن برپا کردند.
بنابر دعوت ایشان حضرت امام همراه فرزندش حاج آقا مصطفی و شیخ صادق خلخالی و آیت الله مرعشی نجفی با پسرش سیدمحمود در آن مجلس حضور یافتند. در این محفل که عکس هایی گوناگون از آن تهیه شده روحانی مبارز حاج شیخ علی اصغر مروارید منبر می رود و ضمن خوش آمد گویی به حضرت امام و تهنیت به مردم خواستار حضور گسترده ی آنان در عرصه ی حمایت از رهبری می شود.
ارسال نامه به امام
در پی سخنرانی توفنده ی حضرت امام بر ضد لایحه ی ننگین کاپیتولاسیون که منجر به تبعید ایشان به ترکیه و نجف شد فضلا و استادان حوزه ی علمیه ی قم نامه ای اعتراض آمیز به امیرعباس هویدا نوشتند و خواهان بازگشت امام به قم گردیدند.
در همین زمان آیت الله بنی فضل همراه مرحوم شیخ رضا محمدی خویی و شیخ محمد فقیهی ماموریت می یابند امضاهای فاضلان آذربایجانی را در حمایت از این حرکت جمع آوری کنند.
وی در این باره می گوید:
«آن وقت آبان ماه و هوا نسبتا سرد شده بود. متن نامه را زیر عبا می گرفتم تا در کوچه ها و محله ها از آقایان امضا بگیرم. گاهی به منزلشان می رفتم گاهی نیز در مدرسه ی فیضیه جلو حجره ها می ایستادم تا یک نفر پیدا شود. او را داخل مدرس یا حجره می بردم و برایش توضیح می دادم. از هر پنج نفر تنها یک تن امضا می کرد. اغلب می ترسیدند و امتناع می کردند.»
آیت الله بنی فضل علاوه بر این اقدام گروهی خود به تنهایی نامه ای مستقل به حضرت امام نگاشت و پایبندی اش را به آرمان های استادش در تاریخ انقلاب ثبت کرد. در بخشی از این نامه چنین آمده است:
«بعد از اهدای سلام و تحیات وافره همواره امیدوار به الطاف خفیه ی خداوند متعال و توجهات خاصه ی حضرت ولی عصر اروح العالمین له الفداـ هستیم که سایه ی بلند پایه ی وجود مبارک حضرت عالی بر سر عموم مسلمین به خصوص جامعه ی روحانیت و بالاخص حوزه ی علمیه ی مقدسه ی قم مستدام باشد. حقیر نیز بحمدالله سلامت و به دعاگویی عمر شریف حضرت آیت اللهی و تحصیلات علوم مقدس دینی اشتغال دارم... امیدوارم انشاالله
به زودی زود وسایل مراجعت حضرت عالی به حوزه های علمیه ی قم فراهم شود تا اینکه حوزه ی علمیه ی قم و سایر حوزه های علمیه از فیوضات وجود مقدس حضرت عالی بیش از پیش بهره مند گردد...»
او همچنان به فعالیت های مبارزاتی خود به صورت نامحسوس ادامه داد و در راه نشر اندیشه های استادش بسیار کوشید. این در حالی بود که بسیاری از دوستان وی را سرزنش و تحقیر می کردند زیرا اهداف امام خمینی برای سرنگونی شاه را غیرمنطقی و غیرعقلایی می پنداشتند.
آیت الله بنی فضل پس از شهادت حاج آقای مصطفی در آبان ۱۳۵۶ به حضور خود در عرصه های مبارزه عمق بیشتری بخشید. از یک سو در پرتو ارتباط با عالمان تبریز به ویژه شهید قاضی طباطبایی پیام های امام را بهنگام در اختیار مردم آذربایجان نهاد و از سوی دیگر با حضور جدی در جمع استادان و فضلای حوزه ی علمیه قم (جامعه ی مدرسین فعلی) نقش تاریخی خویش را در قبال امام انقلاب و مردم به خوبی ایفا کرد. حدود سی و پنج مورد از امضاهای ایشان در ذیل اعلامیه ها و بیانیه های جامعه مدرسین در دوران ستم شاهی به مناسبت های گوناگون بهترین شاهد براین مدعاست و چنین بود که امضای هر بیانیه به تراکم پرونده اش در ساواک می افزود...
مسئولیت های اجرایی
آیت الله بنی فضل پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی هرگز از پذیرش مسئولیت های خطیر و حساس دریغ نورزید بلکه در حد توان خود در خدمت به نظام و مردم همچنان پرنشاط و پایدار باقی ماند. نخست همراه حضرت آیت الله شیخ مسلم ملکوتی به نمایندگی از جانب امام خمینی برای رسیدگی به مسائل جاری در استان های آذربایجان شرقی غربی و اردبیل منصوب شد. آنان در آغاز پیروزی انقلاب نماینده ی تام الاختیار رهبری در امور آذربایجان گردیدند و در تعیین امام جمعه های شهرها به ویژه مراکز استان ها نقشی اساسی ایفا کردند. همچنین در رسیدگی و ساماندهی کمیته ها و دادگاه های انقلاب و نصب قضات در سطح استان تلاش هایی فراوان از خود نشان دادند.
آیت الله بنی فضل در دو مرحله نیز طی احکام جداگانه از سوی رهبر کبیر انقلاب این افتخار را نصیب خویش ساخت تا به «خوی» و دیگر شهرهای آذربایجان سفر و مشکلات موجود در آن مناطق را از نزدیک بررسی کند.
متن نخستین حکم امام چنین است:
باسمه تعالی
جناب حجت الاسلام آقای شیخ مرتضی بنی فضل دامت افاضاته با توجه به وضع منطقه ی خوی و حومه و اختلافات موجود لازم است جناب عالی مسافرتی بدان منطقه نموده از نزدیک به مشکلات اهالی محترم رسیدگی نموده و وضع کمیته های محلی را بررسی نمایید و با مشورت علمای محل دامت برکاتهم  و اهالی محترم اختلافات را مرتفع سازید و مردم آن سامان را به وظایف خطیری که در این موقع حساس به عهده دارند آشنا سازید و مقتضی است بدین منظور هیاتی را نیز با خود ببرید و خود جنابعالی در راس آن هیات انجام وظیفه بنمایید.
از خدای تعالی ادامه ی توفیقات همگان را در راه خدمت به اسلام و مسلمین خواستارم.
به تاریخ ۳ شعبان ۱۳۹۹
روح الله الموسوی الخمینی
او پس از اخذ حکم مذکور بی درنگ به شهر خوی عزیمت کرد و در مدت پنج روز با یاری علمای اعلام و مسئولان اداره ها و ارگان های انقلابی اختلاف های موجود را به بهترین وجه برطرف و در بازگشت به قم گزارش سفر خود را حضور حضرت امام تقدیم کرد. سپس امام خمینی با حکم دیگری به وی ماموریت داد دیگر بار به شهرهای آذربایجان سفر و مسائل آن خطه را از نزدیک مشاهده و رفع کند.
متن حکم دوم رهبر کبیر انقلاب به این شرح است:
باسمه تعالی
جناب مستطاب حجت الاسلام آقای شیخ مرتضی بنی فضل  دامت برکاته  مقتضی است در این موقع که انقلاب احتیاج زیادی به سازندگی دارد جنابعالی مسافرتی به مناطق آذربایجان شرقی و غربی بنمایید و از نزدیک به کمیته های محل رسیدگی کنید و هر جا کمبود و یا اختلافی مشاهده کردید در رفع آن ها اقدام کنید و در تقویت موسسات مذهبی به هر نحو صلاح می دانید کوشا باشید و همه جا از همکاری و مشورت با علمای اعلام محل ایدهم الله تعالی و مومنین محترم دریغ ننمایید و سعی کنید وحدت کلمه و اتحاد پیوسته محفوظ بماند و از اختلاف و تفرقه پرهیز نموده و مردم را برحذر دارید.
از خدای تعالی ادامه ی توفیقات آن جناب و عموم آقایان محترم را در راه ترویج شریعت مقدسه و اعلای کلمه ی طیبه ی اسلام خواستارم. 
۸ شعبان ۱۳۹۹
روح الله الموسوی الخمینی
در پی این حکم آیت الله بنی فضل به تبریز شتافت و ماه ها در آن دیار مستقر گردید. وی طی مسافرت هایی به: ارومیه سلماس نقده ماکو مراغه میانه شبستر اهر سراب بستان آباد و مرند ضمن رسیدگی به مشکلات و نیازهای مردم آنان را به همبستگی فراخواند. او در همین سفر با هماهنگی علما و ائمه ی جمعه ی شهرها برای تقویت حوزه های علمیه و بازسازی بسیاری از مدارس علوم اسلامی به تلاش هایی اساسی دست زد و آثاری چشمگیری را در این عرصه از خویش باقی نهاد.
آیت الله بنی فضل در دوره ی اول و دوم مجلس خبرگان رهبری با اختصاص دادن بیشترین آرای مردم آذربایجان غربی به عنوان نخستین نفر راهی مجلس گردید. در دوره ی چهارم نیز نمایندگی اهالی آذربایجان شرقی را با اخذ آرای آنان کسب کرد و به مجلس خبرگان راه یافت... آیت الله بنی فضل سرانجام با کارنامه درخشان از تلاش و جهاد در ۱۷ شعبان دارفانی را وداع گفت. یاد و راهش گرامی باد.
عبدالرحیم اباذری
آیت الله بنی فضل از شاگردان و یاران نزدیک امام خمینی بود و از ابتدای نهضت اسلامی ندای استادش را لبیک گفت و در عرصه های حساس انقلاب حضور متعهدانه یافت. او رابط رهبری نهضت با علمای خطه آذربایجان بود و به ساماندهی امور برای تحقق اهداف انقلاب همت می گماشت.
اغلب طلاب و فاضلانی که در حوزه درسی آیت الله بنی فضل پرورش یافتند پس از پیروزی باشکوه انقلاب اسلامی در مناطق مختلف و با مسئولیت های گوناگون مشغول خدمتگزاری به مردم شدند.
آیت الله بنی فضل پس از پیروزی انقلاب هرگز از پذیرش مسئولیت های خطیر و حساس دریغ نورزید و همواره در خدمت به نظام و مردم پرنشاط و پایدار باقی ماند.